Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ойа
таза түбір емес. Тарихи түбір мен қосымшага ажырайды. Ойткені коне түркі тіліндегі ырықсыз етіс түлғасы одул, соңғы — уд қосымша екені жай козге де айқын. Қ азақ тіліндегі шиеле (шиелеп байлау, яғни, шеше алмайтындай етіп байлау) етістігі есім негізгі екендігі -ла аффиксінен корінеді: ол тугрек чыгды — ол туйін туйді, йукін барча өзі чыгды — барлық жугін өзі буды (ДТС, 147). Сондай-ақ, “чіген - узда, недоуздок” (ДТС, 145). Бүл фактілерге қараганда, қазақ тіліндегі етістіктің бастапқы түбірі шій (-ы г //-іг //ій ), соңғы -е қосымш а, шійе негізі мағыналық жағынан “көнерген” де, оның үстіне барып -ла жалғанған. Игі (ійгі) сын есімі коне түркі тілінде едгу сыпатында кездеседі. Коне түркі тілінде -г у //-г у есім түбірден сын есім жасайтын қосымш а (қазақ тіліндегі -қы). Сойтіп көне түркі тілінде де едгу туынды соз. Сонымен қатар ол тілде “ед — вещь, имущество, богатство” (ДТС, 162). Ал “едед— обрастать, благоустраиваться... едгер — исправлять, улучшать” 149 (ДТС, 162-163). Соңғы түлғалар ( едед, едгер) есім түбірден аффикс арқылы жасалған туынды етістіктер. Сөйтіп ед зат есімінен -гу арқылы сын есім жасалған. Түбірдің фонетикалық өзгерісі ( д>з>й ) бүкіл негіздің өзгерісіне алып келген. Осы негіздің қүрамында ғана ( игі) көне түбірдің (ед) ізі сақталған. Әрине, ій (ійу) түбіріне сыртқы үқсастығы болғанмен, олардың арасында этимологиялы қ ешбір байланыс жоқ. Олар - фонетикалық омонимдер. Көне түбірдің сипатының түгелдей өзгеріп кетуін қазақ тіліндегі уқала етістігінен де керуге болады. Радлов “Создігінде”: “ог — ов — тереть, ел огмақ — руки тереть... огала — растереть” (т. I, ч. 2) деп түсіндіріледі де, түсына “осман түріктері тілінде” деп белгі согылған. Қ азақ тілінің дыбыстық зандылығын ескерсек (ог>у), уқала етістігі қүрамындагы ежелгі түбірдің ізі тек у(уу) морфемасы ғана, -қа, -ла қосымшалар. Соңғы қосымш а қазіргі тілде де есім түбірден етістік жасайтын актив қосымша, ал алдыңғы қосымш а (-қа) қысқа, қолқа тәрізді создер қүрамындағы -қа аффиксімен бірдей. Солай екендігін у қ а л а со зім ен с е м а н т и к а л ы қ б ай л ан ы стағы ум аж да со зін ің қүрамындағы у морфемасымен салыстыру арқылы да дәлелдеуге болады. Соңғы соз де қүранды: у-маж -да. Осыған үқсас өзгеріске түскен түбірдің бірі — ул. Қазіргі қазақ тілінде бүл соз екі фонемадан түрады, боліп-жаруға келмейтін түбір ретінде ғана үғынылады. Алайда коне түркі тілінің фактілерін салыстырып корейік: “ огла — юноша (М Қ. I. 129) ... оглан — ребенок, мальчик... оглан — дети, мальчики и девочки, оглақ — козленок, огул - ребенок, мальчик” (ДТС, 363-364). Коне түркілік 'негіздерді озара салыстырғанда ортақ морфема ог жіктеліп шығады. Ал жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|