Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ау
байырғы түбірінен тарағандығын олардың арасындағы мағыналық байланыс дәлелдейді. Алайда осы түбірлердің ақтар, ақтарыл етістіктерімен байланысы жай көзге байқала бермейді. Көне түркі тілінде аган — быть низвергнутым, агна — валяться, биться, агтар — повергать, агтарыл — быть поверженным, повернуться, опрокинуться (ДТС, 17 — 23). Коне түркілік етістік түбір эр түрлі түлғалану (бірде -ан, бірде -на немесе -тар) арқылы әр түрлі грамматикалық үстеме мәнерлерге ие болған. Қ азақ тілінде бүл соз екі түрлі фонетикалық сипатта орныққан. Соның салдарынан ақтар мен аудар туынды түбірлері тікелей түбірлес дәрежесінде үғынылмайды. Дыбыстардың тарихи ауысулары арқы лы өзгерген бірқатар түбірлер қазіргі тілде дербес күйінде емес, тарихи негіздердің ғана қүрамында орныгуы да кездеседі. Кейбір фактілер келтірейік: жақын, жуық — соңгы —ын, -ық қосымша, екі сөзге де негіз болган түбір — жаг. Малов: йагут (жақындату, етістік, түбірі — йаг, -ут қосымша), йағыл (етістік, жақында, -ыл қосымша), йагуқ (жақын, есім), йагру (жақында, үстеу), жүгір, жуйрік, ж уйткі (г>й), жуг — жуй, Малов: йугрук ат (жүйрік ат), йугур (жүгір), ауна, ақтар (бір нәрсені аударды, ақтарды), МҚ: агнатты (аунатты), ақтарды (ақтарды, жерді аударып айдады), бауызда (малды бауыздады, тамағынан буындырды), Малов: баг — душить, богуз — горло, богузлан — быть заколотым, бау < баг, МҚ: богды — буындырды, сықты, богаз — тамақ, боглунды — буынды, баг//баг >бау//бу. Сөйтіп қазақ тіліндегі бауызда, буын етістіктері қүрамындагы түбір қазір дербес қолданылмайтын, бірақ тарихи негіздер қүрамында екі түрлі вариантта сақталған бір түбір болып шығады. Бүл көрсетілгендерге дербес зат есім түрінде айтылатын бугалық созін қосу керек. Қурга, кура (шөп қурады, сулы зат қүргады), Малов: қуру — высохнуть, быть сухим, куру г — сухое дерево, курут — сушить, куры — сохнуть, быть сухим. МҚ: кур — қурғақ (огызша), курыды — қүрғады. Олай болса, қазақ тіліндегі қурга, кура етістіктері 10-16 145 түбір мен қосымш адан қалыптасқан, бүларға негіз болған түбір - есім, сол есім сөзден бірде -ы, бірде -у аффикстері арқылы етістік жасалган. Қ азақ тіліндегі варианттары -га аффиксі арқылы жасалған негізден тараған: бірде толық күйі (қүрға), бірде -г дыбысының түсіп қалуы (қура), айыр, ажыра (ағаш қ а қ айы ры лды , бір-бірінен ажырады), М Қ: адзышты — айырылысты, адзырылды — айырылды, адзры - екі айрылған. Сөйтіп қазақ тіліндегі бүл етістіктер бір түбірдің екі вариантының негізінде қалыптасқан. Варианттардың шығуы — аффрикат дыбыстың екіге жарылуының нәтижесі. Бірақ бастапқы түбір қай мағынада — оны ашып айту қ и ы н .Б . Юнусалиев монгол тілдері фактілеріне сүйеніп, түбірдің бастапқы сыпаты ада деп көрсетеді.1 Бір буынды түркі сөздері монгол тілінде екі буынды болып айтылатынын ж әне түркі тілдеріндегі (коне, жаңа тілдерде) варианты қы саң дауыстыдан басталатын қосы мш амен келетінін ескерсек, түбірдің бастапқы сипаты адз болуға тиіс. Әдетте қысаң дауыстылар дауыссыз ды бы стан басталатын қосы м ш а мен түбірдің арасын “жалгастырушы” қызметін атқарады. Кейбір түбірлердің тарихи варианттары ны ң бір-бірінен ал- ш ақтағаны сонш алы қ, олардың тарихи негіздестігін бүгінгі тіл фактілері арқылы ажырату мүмкін де бола бермейді. Қазақ тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|