Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| иис,
басқа тілдерде із, чуваш: йер (р ~ з). Сөйтіп “байыргы” созылыңқы дауыстылар жайлы мәселе байырғы түбірдің фонетикалық қүрылысы жайлы мәселемен тығыз байланысты. Тағы бір фонетикалық өзгешелік - чуваш тіліндегі дауыстылардың алдынан айтылатын й. Чуваш тілінің маманы В. Г. Егоров мынадай фактілер келтіреді: йух - ақ, йывар — ауыр, йыта - ит (ійт), тува: ыт, йал — ел, алтай: ал. 1 Насилов В. М. Древнсуйгурский язык. 1953, стр. 12 — 18. 2 Антонов Н. К. Исследование по исторической лексике якутского язык. Авт. док. дис. Якутск, 1973, стр. 12—13. йене — ш, татар: он, йывач — агаш, 142 Бүл салыстырудан мына ерекшеліктер байқалады: ең алдымен, қазақ тілінде ашық буыннан түратын не басталатын сөз чуваш тілінде бітеу буынды түбір ( йух, йал ) болады. Алайда чуваш тілін зерттеушілер бүндай создердің абсолю т басы ндагы й ды бы сы н протеза деп түсіндіреді. Екіншіден, қазақ тіліндегі соз ортасында айтылатын г дауыссызына в спиранты сәйкес ( йывач — агаш). Ал йыта — ит сәйкестігінде чуваш созі дауыстыға аяқталады (-а). Чуваш тілінде соз басында в протеза дыбысы айтылып, бітеу буынды түбірлер мен негіздер жасайды. Тағы да мына фактілерді салыстырып корейік: вал — ол (жіктеу есімдігі), выран — орын, вута — отын, витен — өтін, өтіну, И, в протезалық дыбыстарының ықпалымен сөз қүрамындағы еріндік ө, у, о дауыстылары езулік дыбыстарға айналып кетеді. Әдетте делабиализация деп аталатын бүл қүбылыс басқа түркі тілдерінен чуваш тілін ерекшелейтін белгі ретінде корінеді. Сонымен қатан, коне түркі жазбалары тіліндегі у, о дыбыстары чуваш тілінде коп создер қүрамында езулік ы қы саң дауыстысына айналып кеткен: тын (тут), ывал (ул), ыйха (уйқы). Делабиализация процесінің бүр корінісі, сонымен бірге, у, ө дыбыстарын да қамтыған: кекерт (кукірт), тешек (төсек). Бүл ретте у, ө дыбыстары чуваш тілінде редукцияланған, қысаң дыбысқа айналған. Т ү р к і т іл д е р ін д е гі е к ін ш і д ә р е ж е л і с о з ы л ы ң қ ы л а р м ен дифтонгілердің қалыптасуы да түбір қүрамын фонетикалық басқа сипатқа алып келгені белгілі. Алтай, қы рғы з, шор тілдеріндегі созылыңқы дауыстылар, бсқа түркі тілдеріндегі дифтонгілердің қалыптасуы бір дәуірде және бір негізден таралғандығы қазір айтыс туғызбайды. Алайда осы процесс тілдің барлық саласын қамтиды деп қарауға болмайды. Түбір қүрамындағы тарихи фонетикалық озгерістер. Әрбір процесс тілдің негізгі салаларын қамтыса да, оның кейде ескі ізін де сақтап қалатыны болады. Тілдің белгілі бір озгеріске үшырағандығы да 1 Егоров В. Г. Современный чувашский литературный язык. Чебоксары, вичкен — откір вата — орта, ват — от, ватар — отыз, верен — үйрен, вил — ол.1 1971, стр. 145—146. 143 сондай ескі қалдықтарды салыстыру арқылы дәлелдене алады. Түркі тілдерінің копшілігіндегі сияқты, қазақ тілі де көне түркілік г, г, д, б дыбыстарының дауысты дыбыстармен тіркесі дифтонгілерге айналған тілдер тобына жатады. Бірақ қазақ тілінде дифтонгілермен айтылатын түбірлермен қатар, көне г, г, д, б дыбыстарының жаңа сапаға - қатаңға айналған түрін сақтаған да создер бар. Қазіргі қазақ тілінде екі топ параллельдер (әрине, тарихи) үшырасады. Бір тобы дыбыстардың жоғарғы айтылған тарихи ауысуларының негізінде қалыптасқандар. Бірақ ондай түбірлер сан жағынан аз. Олар: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|