Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бій, бек, сөз, сап (сөз
саптау тіркесінің қүрамында), т ақ, тау, сық (бір нәрсені сықты), сый (сыйып отырды), тоқ, той тәрізді түбір сәздер. Бүлардың бір сыңары “ж аңа” дыбыстармен (у, й) айтылса, екінші сыңары коне түркілік г, г дыбы стары ның қатаңдаған тарихи варианттарымен келген. М үндай тарихи параллельдердің екінш і бір тобы ны ң ерекшелігі мынада: олардың бір сыңары дербес соз болып келсе, екінші сыңары туынды соз (туынды түбір) қүрамында ғана сақталып қалған. Қ азақ тілінде, егер дыбыстардың тарихи ауысуларын еске алсақ, мынадай создерді салыстыру жолымен тарихи түбір деп қарауға болады: сау//(сауш ылық, сау кісі, сауыгу), сақаю (сақайды, сақайып келеді), МҚ: саг, ій: ійілді, иілді — бугілді, егілді, егіліп кетті, егіл- тегіл, МҚ: егді (ійді), егілді (ійілді), егішді (ійісті), егседім (егсе-дім — ійгім келді), қый (шаш қию, ж іпті қию), қырқ ( жун қырқу, бір нәрсенің артық жерін қырқу). М ына дыбыс ауысуы бар: р>з>й, бақ (багып отырды, бақты), байқа (байқап отырды, байқады), Малов: бақ — смотреть , М Қ: бақдьі (бақты, қарады), бақыш (қарап, байқап отыру), бақыг (багу, к ә з тастау), ж ау (жауды), жаңбыр, МҚ: йагмур, жай, жайып, жадыра (көңілі жайланды, кәңілі жадырады), Малов: йад — (распространять ) , йадрат (распустить хвост, распустить), йадыл (распространяться). Сөйтіп көне түркілік материалдарды ескерсек, қазақ тілінде екі түрлі ыңғайда қолданылатын создер бір түбірдің екі варианты екенін кореміз. Сой, сойым (сойымдық мал), соғым, ортақ түбір сог (й<г), пыс (диал, ас пысты), пысық (пысық кісі), МҚ: бышыг — дайындалган піскен, бышыг аш — дайындалган, піскен, быіиыг аш — дайындалган, піскен ас, бышыг ет — дайындалган, піскен ет. Қазақ тілінде әдеби норма ретінде бүл сәздің жіңішке айтылатын варианты орнықты. Коне түркі тілінде қат етістігі, қатыг сын есімі, қатыгдан етістігі, қатыгды үстеуі қолданылган. (ДТС, 432—433). Осы создер қазақтілінде қат (еш озгеріссіз), қату, қатулан, қатты түрінде айтылады. Байырғы түбір (қат ) еш озгеріске түспесе де, туынды түбірлер фонетикалы қ озгеріске үшырағаны мәлім: -ыг>у, қату, 144 қатулан, содан соң сол буынның соз ортасында элизияға үшырауы: қатыгды>қат(ыг)ды>қатты. Қ азақ тіліндегі п ы ш а қ зат есіміне негіз болған етістік сөз еркін қолданылмайды. Әуелі етістік түбірден жасалғандығы соңғы қосымшадан ғана байқалады. Бірақ осымен мәндес піш (киім піш) етістігі бар. Малов: быч - резать, бычку - нож, түр: бычку — пила, азерб: пычгы — нож. М үнан соз соңындағы аффрикаттың жалаң дыбысқа айналуын, оның басқа бір буынды сөзге негіз болуын, бірақ екі ортадағы мағыналық байланыстық әлсіреуін байқауға болады. Қ азақ тіліндегі аудар, аудыр, ауыс, ауна, ауытқы, аума (аумаған: озі әкесінен аумаған) туынды түбірлері жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|