Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| уйқы,
уйықта сездері әуел баста уды, удзы етістік түбірлерінен тараған. Тағы да байырғы түбір етістік ез дербестігін жоғалтып, оның қимыл есім формуласы ғана сақталады да, соңғыдан туынды етістік жасалады. У>у тарихи ауысуы (немесе аш ық дауысты дыбыстың қысаңдауы) қ а з а қ тілін ен т ә н қ ү б ы л ы стар д ы ң бірі. Қ азір гі тіл норм асы түрғы сы нан екі буынды деп қаралаты н түбірдің қосы м ш ам ен біріккендігін, сейтіп фонетикалы қ редукцияға үшырауын керуге болады. Қ азақ тіліндегі туйық созі сын есім мәнінде үғынылады да, -ла арқылы етістікке айналады. Кене түркі тілінде “т у — закрывать, прегражать... Туг — преграда, завал, запруда” (ДТС, 584). Соңғы, өрине, қимыл есім түлғасы. Бүл фактілер Ү—Ү ІІІ ғғ. жазбаларынан алынған. Ал М Қ-да: туйуқ — т уйуқ қапыг (III). Сейтіп Қашқари заманында-ақ қимыл есім жасайтын -г м-ге ауысқан. Қазақ тілінде байырғы түбір т у дербес күйінде сақталмаған да, оның қимыл есім түлғасы дыбыстық езгеріске үшыраған. Оның озі де, тіл фактілері керсеткендей, сол күйінде қалмай, екінші бір қосымшамен (ық) 148 біріккен күйінде орныққан. Бірақ бастапқы байырғы түбірдің мәні өзгеріссіз сақталған: туйық су, туйық кісі, туйық мінез барлығында да жабық, басқа нөрсемен байланыссыз дейтін мағына бар. Үйрен — қазақ тілінде осы сыпатында, осы қүрылымда ғана қолданылады: мүнымен мәндес уй дейтін түбір де, уйре дейтін негіз де жоқ. Алайда уйрен — түбір емес, негіз, соңғы -н етіс қосымшасы екені уйрет, уйретіс тәрізді етіс түлғаларымен салыстырғанда анық көрінеді: уйрен — негіз, түбір мен етіс қосымшасының түтасуы, бірақ уйре өз алдына дербес қолданылмайтын түбір. Көне түркі тілінде өг — разум, мысль, өг тут — вникать, понимать, өге — мудрый, мудрец... өглеш — вникать, рассуждать (ДТС, 378-380). Осы э г туынды қимыл есім түлғасы болып шығады. Сөйтіп көне түркі тілінің фактілері уйрен етістігінің бастапқы негізі есім, аффикс арқылы етістікке айналғандыгын дәлелдейді. Соңғы өглеш (өг-ле-ш) негізі соны көрсетеді: -ла есім түбірді етістікке айналды раты н қосы м ш а, “ К оне тү р к і с ө зд ігін ің ” м әлім етіне Караганда, ол тілде де (XI ғ. қоса алғанда) өгре (немесе уйре) негізі дербес қолданылмаған, онда да: өгрен — учиться, приобретать какие либо навыки... эгрет — учить, обучать” (ДТС, 380). Қ а з а қ тіл ін д егі оя (о й а , о й а -т , о й а -н ) т ү б ір і де д ер б ес қолданылмайды. Ондай түбір барлығы оян, оят етіс түлғаларын озара салыстыру арқылы гана анықталады. Соңгы етіс қосымш алары (н, -т) өз мәнін де, қызметін де жогалтпагандықтан, түбірден жіктеліп түрады. К өне түркі тілінде “одгур - будить, одуг - бодры й, бодрствующий... одул — пробуждаться” (ДТС, 362). Көне түркі тілінің бүл фактілері бастапқы түбір од екенін дәлелдейді. Сонда қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|