Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| мен
— мынау, сен — сонау, ол — ол, анау тәрізді орайлас мағыналық қатарлар қүратынын еске алсақ, түркі тілдеріндегі, сол с и я қ т ы қ а з а қ тіл ін д егі ж іктеу ж ән е сілтеу есімдіктерінің мағыналық мүндай орайластығын жайдан-жай пайда болған қүбылыс деп қарауға келмейтіні анық. Тіл қүрамындағы мағыналық орайластық әрқаш ан генезистік бірліктің ғана нәтижесі болуы мүмкін екендігі белгілі. Оның бер жағында, жіктеу жөне сілтеу есімдіктерін өзара тығыз байланысты топтар деп қарауға тағы да мынадай дәлел бар: біріншіден, III жақта жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігі бір ғана сөзбен - ол арқылы беріледі. Ол сөзі әрі жіктеулік мәнді, әрі сілтеулік мәнді түбір күйінде де, септеулі күйінде де бере алады. Екіншіден, ол сөзі жіктеулік мәнде болсын, сілтеулік мөнде болсын, септеген уақытта оның қүрамында -н пайда болады. Н ақ 1 Дмитриев Н. К. Строй тюркских языков. М., 1962, стр. 22—24. 249 осы -н сілтеу есімдіктерінің басқасының қүрамында да (сол, бүл, т.б.) септелген кезде пайда болып отырады. М үның I—II жақ жіктеу есімдіктерінің қүрамындағы осындай дыбыстан ( ме-н, се-н) пәлендей принциптік айырмашылығы байқалмайды. Н. А. Баскаков “Түркі тілдерін дегі ж іктеу, сілтеу есім д іктер д ің а р а қ а т ы н а с ы ” атты мақаласында есімдіктердің даму жолын мынадай схемамен корсетеді: сілтеу есімдіктері “тәуелдеу (притяжательные) есімдіктері” жіктеу есім діктері.1 Б үған қараған да есім діктердің іш індегі ең коне, байырғысы — сілтеу есімдіктері (зерттеушілер бүлардың қалыптасуын колемдік орналасуымен байланыстыратыны мәлім) болып шығады да, ең жаңасы жіктеу есімдіктері болып танылуға тиіс. Есімдіктер дамуы нақ осындай схемамен жүрді ме, жоқ па, оған карамай бір даусыз нәрсе мынадай: осы аталған есімдік топтары бір-бірімен мағыналық жағынан да, қүрылымдық жағынан да орайласып, астасып жатады. Салыстырыңыз: мен-менікі (кейбір тілдерде мвніңкі ) -мынау, сен- сенікі-сонау, ол — ол-оныкі-анау. Оның үстіне мынау есімдігінің міне (яғни, қы саң дауыстылы варианты бар, е~і) варианты барлыгын да еске алу керек. Сонымен, жіктеу есімдіктері бүрын қалыптасты ма, әлде сілтеу есімдіктері бүрын қалыптасты ма — бүл мәселе қалай шешілсе де, олар қашанда бір ғана генезистік түлғалар есебіне танылуы дәлелді. Қайсысы бүрын қалыптасса да, тілімізде қазір екі түрлі мағынада (орайлас болса да) жүмсалатын және екі түрлі дыбыстық қүрамда түрақталған есімдік топтарының қайсысы да тілдің кейінгі даму барысында күрделеніп, өр түрлі грамматикалық сипат, әр түрлі мағына алған күрделі создер болуы керек. Тарихи-салыстырма зерттеулердің нәтижесі бүлардың да басқа сөз таптары ізімен туынды түбірлерден қалыптасып, түрақталғандығын дәлелдейді. Жіктеу есімдіктері. Қазіргі қазақ тілінде жіктеу есімдіктері деген атпен бес түрлі соз біріктірілетіні мәлім: мен, сен, ол, біз, сіз. Үшінші ж ақ жіктеу есімді жекешеге де, көпшеге де ортақ. I - II жақтық жіктік есімдіктерді салыстырып байқағанда, жалпы түркі тілдеріне ортақ л*//бдыбыс сәйкестігін (I жақта бүл сәйкестік қазақ тілінде де бар: м у н д а //б у н д а , т.б .) көруге болады . С о ған қ о с а , ж іктеу е с ім д ік т е р ін ің ж ек еш е ж өне кө п ш е т ү р л е р ін ің арасы н д ағы айырмашылык тек қана соңғы -н (жекеше), -з (көпше) элементтері екенін көреміз. Бүдан ш ығатын алғаш қы қорытынды - жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|