Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

де қалы п таса бастайды . Ал м үндай тү б ірлердің қалы п тасуы
дауыстылар гармониясы заңдылығының бастауы еді.
Орта ғасырда жоғарыда аталған дауыстылар негізінде жаңа 
в, і,
у 
дауы сты лары келіп ш ы қ ты . Бүл ф о н ем ал ар алд ы ң ғы түбір 
қүрамындағы 
а, ы, у
ф онем алары ны ң екінші түбір қүрамында 
бейтараптануы , яғни, сем ан ти калы қ қы зм етін ің әлсізденуінің 
нәтиж есі болды. Тіл дам уы ны ң кейінгі дәуірлерінде ғана бүл 
дауыстылар фонемалық айырым белгілерге ие болады. Сөйтіп түркі 
тілдері вокализмнің 8 дауыстыдан түратын жүйесі осы кезенде 
қалыптасса керек. 
0, ө
дыбыстарын бүл пікірдің авторы осы дәуірде 
басқы буындағы дауыстының делабиализациялануының нәтижесі деп 
қарайды. Оған себеп: создің соңғы буындарында аталған дауыстылар 
сирек үшырайды, сирек қолданылады.1 Дегенмен, “Түркі тілдерінің 
са л ы сты р м ал ы тар и х и г р а м м а т и к а с ы н ы ң ” а в т о р л а р ы
о, ө
дауыстыларын түркі негіз тілінің қүрамында болған дауыстылар деп 
қарайды. Бүл зерттеулердің авторлары 
ой, оқ, ол, он, оң, оң (оңу), оп
(об, обып жіберді), ор, оз, өң, өр, өрт, өс, от, өш
тәрізді создер 
қүрамындағы 
о, ө
дыбыстарын этимологиялық деп, яғни олардың 
қүрамында түркі негіз тілі дәуірінен-ақ айтылған деп қарайды.2
Х Ү — Х Ү І ғасы рлар арасы н да дауы сты лар ж ү й есі 
ә, и, у
д ы б ы с т а р ы м е н т о л ы ғ а д ы . 
Ә
д ау ы сты сы ш ы ғы с т іл д е р ін ің
ықпалының нәтижесі болса, 
и, у
дыбыс қосындылары тіл қүрамында 
болган дыбыс өзгерістерінің нәтижесі.
Бүл пікірді қ а зақ тілі вокализм і дам уы ны ң кезеңдері жайлы 
деуден гөрі қ а з а қ тілі во к ал и зм і қ ү р ам ы н д а өзгеріс болған 
дәуірлер жайлы деп қабылдау дүрыс. М әселе мынада — көне түркі 
дәуірінде қ а за қ тілінің негізін қүраған түркі тілдерінде тек қана 
үш д ау ы сты ф о н е м а б о л ғ а н д е й т ін т ү ж ы р ы м д ы ф а к т іл е р
дәлелдемейді. Коне түркі ж азбалары ны ң фактілері ол тілде (не 
тілдерде) 8 дауысты дыбыс болғанды ғы н көрсетеді. Б ірақ сол
8 дауысты дыбыстың ф онем алы қ қызметтері бірдей емес, олардың 
ішінде ай қы н ф онем алы қ мәнге ие болған үш не төрт дауысты 
дыбыс болуы м үм кін. С о н д а й -а қ д ел аб и али зац и я проц есін ің 
ж ү р іп ө т к е н д ә у ір і — о р та ғ а с ы р л а р б о л с а к е р е к . Б ір а қ
д ел аб и ал и зац и я п р о ц есі 
о, ө
д ы б ы с т а р ы н ы ң қ ал ы п тасу ы н а 
бірден-бір себеп болмаса керек.
1 
Ж.Л.Лралбаев.
Вокамум казахского языка. Стр. 107—110.
2 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М., 1984, 
стр. 95-104.
57

дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп отырған. 
Мысалы: 
аат, ааз,
т.б. Мүндай фактілер үйғыр жазбаларынан да 
үшырасады.
Алайда, жалпы түркі тілдеріндегі дауыстыларды шола қарағанда, 
олардың созылыңқы және қы сы ңқы (немесе: әдеттегідей) айтылуы 
жалпы түркілік қүбы лы с емес, жеке тілдер ерекшелігі екендігі 
байқалады. М үның өзі созылыңқы дауыстылар түркі негіз тілінің 
жеке тілдерге ыдырау дәуірінде пайда болды дейтін А. М. Щ ербак 
пікірін дәлелдейді. Дауыстылардың аш ы қ-қы саң , жуан-жіңішке 
топтарға бөлінуі түркі тілдерінің барлығында да бар қүбылыс. Олай 
болса, олар - сонау түркі негіз тілі заманында-ақ орнығып қалган 
қүбы лы с. Д ауы сты ларды ң ер ін д ік -езу л ік топ тары да сондай. 
Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ 
әдеби тіліндегі дауысты фонемалар мыналар: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: