Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Баяндалған пікір қалайда осы мэселе жайлы ой салатыны айқын.
Дауысты дыбыстардың фонемалық мәнде түрақты қолданылатын 
орны — түбір, бір буынды түбір. Ө йткені бір буынды түбір 
қүрам ы н дағы дауы сты ғана б асқ а ды бы сты ң ы қпал, әсеріне 
үшырамайды, дербес сапасын сақтайды. Дауыстыларға жасалатын 
талдау да осы бір буынды түбірлерге негізделеді. Дегенмен, талдау 
үстінде кейде екі буынды түбірлер де қарастырылады. Алайда мүндай 
түбірлердің де басқы буыны қүрамындағы дауысты дыбыс негізге 
алынады. Ал м үндай сөздер бір буынды байырғы түбірлердің 
қосымш а арқылы үлғайған түрі екені мәлім.
Сөздің басқы буынындағы дауысты сөз мағынасын айқындайды. 
Мысалы: 
ал-т , сал-сел, нақ-нық, қара-көре, ана-ене,
т.б. Нақ осындай 
қүбы лы с екі буынды сөздер қүрам ы нан да байқалады. Соңғы 
буындағы дыбыс алғашқы буындағы дауыстының сапалық қалпына 
ыңғайланады. Айталық, 
ерен
сөзінің екінші буынындағы 
е,
алғашқы 
буындагы осындай дыбыстың көрінісі (аллафоны). Басқы буындағы 
дауы сты ны ң тү р ақты лы ғы ж ән е сол арқы лы сөз м ағы насы н 
ажыратуы мына мысалдар қүрамынан байқалады: 
жарық, жырық,
таным, тыным, қатық, қытық.
Екінш і буындағы дауыстылар 
өзгермеген. Д егенм ен, қ азақ тілінде басқы буындағы дауысты 
ды бы сты ң ауы суы мен сөз м ағы насы өзгеріссіз қала беруі де 
үшырасады. Ондай сөздердің бір сыңары әдеби нормада, бір сыңары 
диалектілік түлға болып келеді. Мысалы: 
пісу
(тамақ пісті) — 
пысу,
тастау-тыстау, қолдану-қулдану, едәуір-адауыр,
т.б. Осы жай сырттан 
енген сөздерді қолданудан да байқалады: 
әйел-айал, Ғали-Қали, Әли,
Абдрахман-Әбдрахман,
т.б. Дауыстылардың мүндай “ауысуы” түркі 
тілдері, әсіресе, Орта Азия тілдері арасындағы дауыстылар сәйкестігін 
қайталайды. Бүл қүбылыс екінші жағынан, әдеби тіл мен диалектілер 
арасындағы тарихи байланысты көрсетеді.
Сонымен, бір буынды түбір қүрамындағы немесе сөздің басқы 
буынындағы дауысты дыбыстар ғана фонетикалық түрғыдан түрақты, 
сөз мағынасын айырушы элемент болады да, қалған буындардағы 
дауыстылар соған бағынышты болып, бейтарап қалады.
Қазіргі қ азақ тілінде сөздің басқы буынында айтылмайтын 
дауысты фонема ж оқ деуге болады. Дауыстылардың екі тобы да — 
еріндіктер де, езуліктер де — басқы буында қолданыла алады. 
Айырмашылық — сөздің қалған буындарында дауыстылардың қай 
тобының қолданылуында ғана. Езу дауыстылары сөздің барлық 
ш енінде де кездеседі. Ал ерін дауы сты лары көбінесе басқы
буы ндары нда ай ты лады . Е р ін д іктен басталған сөздің басқы
58

буындарында езуліктер айтылады. Сойтіп мүндай реттерде басқы 
буындағы еріндіктің келесі буындағы көрінісі езуліктер болады. 
М ысалы, 
улкендерге, үмсын
тәрізді создерді ай тқан да алдыңғы 
еріндіктің эсерімен кейінгі буындарда да еріндік мәнер байқалады, 
бірақ ол өте әлсіз. Сондықтан жазуда ол еленбейді. Бірсыпыра создер 
қүрамында еріндіктер екінші буында да айтылады. Алайда олар о 
баста екі түбірден қүралғандар, ерін дауыстысымен келген екінші 
буын — бір кезгі дербес түбір.
ЖЕКЕ ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ ДАМУЫ
Ә дыбысының тарихы . Т үбір со з қ ү р а м ы н д а ғ ы дауы сты
фонемаларды көне түркі тіліндегі дыбыстар тобымен салыстырғанда, 
козге оқшау корінетін фонема 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: