Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

сыпаты 
у, и
дифтонгілерімен негіздес емес. 
О, ө, е
дыбыстарының 
дифтонг тәріздес қолданысы сөздің абсолют басында 
ж
дауыссызын 
қолданатын жэне 
о, ө, е
дыбыстарын функциялық жағынан 
у, у,
/ 
дыбыстарына қарсы қоятын тілдерге ғана тән. Ал қазақ тілі сондай 
тілдердің бірі. 
Ғ, г
дыбыстарының дауыстылармен тіркесінің тіддің 
даму барысында өзгерісі бүл айтылғандармен бітпейді. Бүл процестің 
екінші бір қыры, оның тіл қүрамына екінші бір әсері дауыссыз 
дыбыстарға байланысты әңгімеленеді.
Қазақ тілі дауыстыларының ішінде оқшаулау түратын дыбыстың 
бірі — 
у.
Түркі негіз тілінде создің абсолют басында у дауысты дыбысы 
айтылғандығын қазіргі тарихи түркология дәлелдеді. Түркі тілдері 
салыстырмалы-тарихи ф онетикасы ны ң авторлары 
у
дыбысынан 
басталған деп 10 түбір соз келтірген: 
у (уйқы), у (у
— 
сақ), удз (уй —
қас), уқ (уқ), ул (ул-тан), ур (ур), ут (ут), уч (ушы, бір заттың ушы),
уч (уш).
Бүл сөздер қазақ тілінде у дыбысынан басталады. Коне түркі 
тіліңде сөздің басқы буынында айтылган 
у
дыбысы қазақ, т.б. қыпшақ 
тілдерінде қы сқа айтылатын, 
о
мен 
у,
немесе 
у
мен 
ы
арасында 
естілетін жуан дауыстыға ауысқан. Ү — ҮІІІ ғасыр жазбалары тілінде: 
қул (қул), уйа (уя), уруш (урыс, согыс), ур (ур), утру (утыры, кезі, дәл
кезі), т.б.
М Қ: 
улуг (улық, улы), улаш (улас, бір-бірімен жалгас), уйат
(уят). “Туркііие-арабша сәздік”: кулаг, қулақ (қулақ), қулан (қулан),
кулач (қулаш), кулун (қулын),
т.б. Бүл фактілерге қарағанда, қазақ 
тіліндегі соз басына айтылатын ү-ны ң арғы түбі коне түркілік осы 
позициядағы у дыбысы болады. Коне түркі алфавитінің ерекшелігін 
айта келіп, И. А. Батманов у дыбысы басқы буында ғана емес, екінші 
буында да айтылатындығын көрсетеді. Екінші буындағы 
у
бірде ерін 
үндесуінің салдары болуы мүмкін, кейде езу дауыстыларынан кейін 
де айтылуы мүмкін. 1
Қазіргі қазақ тілінде у дыбысы создің тек басқы позициясында, 
яғни, тек бірінші буынында ғана айтылады. Кейінгі буындардағы у 
қазақ сөзінде ы-ға жақын естіледі де, жазуда еленбейді. Бүл ерекшелік 
қазақ тіліндегі ерін үндестігінің әлсіздігінен туған — ерін дауыстысы 
езулікке айналады. Мысалы, қазіргі қазақ тіліндегі 
мойын
сөзі чуваш 
тілінде 
май
, якут тілінде 
мой
түрінде айтылады, ал 
қойын
(таудың 
қойны, қойнауы, қолтығы) созі осман түріктерінің тілінде қштүрінде 
айтылады. Сөйтіп қазақ создерінің соңгы буыны 
(ын)
о баста 
у
1 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. 
М., 1984, стр. 101-102.
62

дыбысынан (яғни қазақтіліндегі у) басталған ілік септік қосымшасы 
болып шыгады. Қазақ тілінде түбір мен қосымш а бірігіп, сингар­
монизм заңы бойынша үйлескен. Бүган қарағанда, қазіргі тілімізде 
бірінші буында у дыбысы бар создердің қалған буындары да бір 
кезде қазіргідей езулікпен емес, тек еріндіктермен ғана айтылған болса 
керек. Қазіргі түркі тілдерінің бірсыпырасында ілік септік қосымшасы 
осы уақытқа дейін 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: