Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| — о. Ү —
ҮІІІ ғасыр жазбаларының тілінде де, орта ғасырлардың алғашқы кезеңіне қатысты жазбаларда да мүндай фонема үшырамайды. Қ азақ тілінің фактілеріне қараганда, ә фонемасы түркі тілдерінің бірсыпырасында шығыс тілдерінің әсерімен қалыптасты дейтін пікір дүрыс болса керек. Араб, парсы тілдерінің озінде г, х немесе соларға жақын дыбыстардан басталатын создер қазақ тілінде ә-ден басталып айтылып қалыптасқан. Қазіргі қазақ тіліндегі Әкім, Әлі, Әли, т.б. сөздердің шығыстық нүсқасына жақын түрі Хәкім, Ғали. Бүл пікірдің дүрыстығына тағы бір себеп — бүл фонема қазақ тілінде тек сөздің басқы поэзиясында ғана айтылады. Осыған үқсас жагдай оңтүстік- батыс тілдерінде де бар. Мысалы, азербайжан тілінде соз ортасында айтылуға тиіс г, һ дыбыстары түсіріліп, олардың орнына біршама созылыңқы естілетін о дыбысы қолданылады. Оңтүстік қазақтары тілінде ә дыбысы оте жиі кездеседі. Бүл жай, сірә, Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда, сол аймақ түрғындары тілінде арабизм мен парсизмдердің мол болуына байланысты болса керек. Әр сөзінің аргы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден тараган сөздер де сондай: әркім, әрдайым, әралуан, әркез, әрқилы, т.б. Ал әскер, әуе, әуел создері оз нүсқасындағы гаскер, һауа, һауал түрінде дыбысталған. Екінші жағынан, қазіргі қазақ тілінде байырғы қ азақ создерінің де э дыбысынан басталатыны кездеседі: әпер, әкел. Бүл жердегі ә дыбысы екі түбірдің бірігіп, бір фразалық екіпінге бағынуының салдарынан болған кейінгі ықпалдың нәтижесі: алып бер, алып кел күрделі етістіктері бірігу процесінде кейінгі буы нны ң әсерінен жіңішкеріп кеткен. Ә дыбысын қолданатын үшінші бір орын — жой, 59 шой сөздерінің қүрамы. Әдетте, ж, ш дыбыстарынан кейін айтылатын жуан дауысты дыбыс жіңішкеруге бейім болады. Мүндай бейімділікке қосымша эсер — сөздің и-ге аяқталуы. Осы сөздердің жуан дауыстымен айтылатын вариаштары да бар. Сонымен қатар, ә дыбысы Күләш тэрізді бірен-саран кісі атгары қүрамында да айтылады. Бүл жердегі о прог- рессивтік ассимиляцияның нәтижесі, ойткені создің аддыңғы буынының қүрамындағы к дауыссызы жіңішке дауыстыны қажет етеді. Ә дыбысы а, е дыбыс парлары қатарында фонемалық мән алады. Ал, ел, әл қатарларын салыстырғанда ә сөз мағынасын айырушы қызметте екені айқын. Бірақ осындай сөз мағынасын ажыратуы түркі сөздері қүрамында емес, басқа тілдерден ауысқан создерде орнығып қалуының нәтижесі. Ал, әкел, эпер, жәй, шәй сөздерінің қүрамындағы ә т е к қана дыбыс, фонема емес. У, И, Ү, Ү, О, Ө дыбыстарының тарихы. Су, бу, келу, кету сөздерінің қүрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикасында дифтонг дыбыс деп қарайды. Дифтонг деп танылуы алдынан көмескі болса да бірде у, бірде у естіледі (бүлардың екінші сыңарлары әдетте буын қүрам айты н, яғн и , дауы ссы з дыбыстар болады). Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайық: хақас: суг, тува, шор: суг, башқүрт: һыу, қазақ: су, қыргыз: суу, т.б. Бүл фактілерден мына дыбыс сәйкестігін коруге болады: у г//ы у //у у //у . Сонда қазақ тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|