Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| уг >у
өзгерісі болған. Сондай-ақ қазақ тіліндегі елу сөзін коне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг > у сәйкестігі байқалады. Сонымен, у дифтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уг (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан болып шығады. Осыны й дыбысы туралы да айту керек. Коне түркі тілінің фактілерін салыстырайық: йыг — жи, йыгыл — жиьиі, т.б. Қазіргі түркі тілдерінің материалдары да осыған үқсас: шор: пег, басқа тілдерде: бег (бек, қазақ тілінде бек//би (бій). Мүнда мынадай дыбыс сәйкестігі корінеді: ыг//ег~и (ій). Сонымен, қазіргі қазақ тіліндегі у, и дыбыстары о баста дауыстылар мен г, г дауыссыздары тіркесінің қазіргі жалғасы болып табылады. Ғ дыбысы жуан дауыстылармен, Г дыбысы жіңішке дауыстылармен тіркескен. Соған орай, солардың негізінде қалыптасқан дифтонгілер де бірде жуан, бірде жіңішке (алдыңғы дыбыстардың ықпалымен) естіледі. Түркі тілдерінің бір тобында дифтонгілердің, ал енді бір тобында созылыңқы дауыстылардың қалыптасуы осы қүбылыстың екі түрлі корінісі. Созылыңқы дауыстыларды айтатын тілдердің бірі — қазіргі қы рғы з тілі. Қ азіргі қы рғы з тілінде коне түркі тіліндегі ң, г дауыссыздарының дауыстылармен тіркесі тек созылыңқы дауысты 60 болып естіледі. Бүл заңдылық ол тілде сырттан енген создерде де жайылған. Сондықтан түркілік тағ созі тоотүрінде айтылумен бірге, шығыс тілдерінен енген сагат созі де саат түрінде дыбысталады. Сол ізбен ол тілде аалам (ғалам, элем орнына), маалим (мүғалім орнына), маалумат (мағлүмат, молімет орнына), маан (мағына, мән орнына) түрінде дыбысталады. Қырғыз тіліндегі созылыңқылардың қазақ тіліндегі дифтонгі- лермен бір ізділігін мына фактілерден байқауға болады: Дифтонгілер мен созылыңқы дауыстылардың шығу ізінің бірлігін мына ерекшеліктерден де көруге болады: кейбір создер қүрамында г немесе г ды бы сы н ы ң дауы сты ларм ен тіркесі қ а з а қ тілінде дифтонгіге, қырғыз тілінде созылыңқыға сәйкес болса, кейбір сөздер қүрамындағы дифтонг не созылыңқы г (не г) дыбысының элизиясы- ның (түсіп қалу) нотижесінде қалыптасқан: адзыг//адыг > айу — аю (қазақ) / / айуу (қырғыз, алтай). Ал енді бір топ сөздер қүрамындағы коне түркілік г (г) қырғыз тілінде де созылыңқыға сәйкес. И дифтонг дыбысының қазіргі тілде монофтонгіге айналу процесі де байқалады. Н. Жүнісов, С. Омарбеков Ш ымкент, Ташкент, Шу алқабы түрғындары тілінде ый, ій қосар дыбыстарының ы, і түрінде қолданылатынына мынадай фактілер келтіреді: қымыл (қимыл), әр қылы (әр қилы), інабат (ійнабат), ықтымал (ықтимал), үқта (үйықта), мырас (мирас), пығыл (пиғыл), т.б. Зерттеушілер бүндай создер кобіне басқа тілдерден ауысып, орныққанын атап отеді.1 Дегенмен, аталып отырған қүбылыс халық тілінде пайда болғандығы анық. Мүны, сірә, дифтонг дыбыс дамуының келесі сатысы деп қарау керек болар. Сонымен, қазақ тіліндегі у, и дифтонгілерінің қалыптасуы қазіргі кейбір тілдердегі (қырғыз, алтай) созылыңқы дауыстылардың пайда болуымен үштасып жатқан қүбылыс. Екінші жағынан, бүл қазақ тілінде таза жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|