Хабаршы вестник
жүктеу/скачать 130,4 Kb.
|
Орта ғасыр 178-184
| Түйін сөздер: дін, әдебиет, жазба жәдігер, иман, мәтін, сопылық, дидактикалық.
Адамзат болмысы әу бастан Жаратушыға мұқтаж. Себебі пенде дінсіз өмір сүре алмайды. Сенім- нің арқасында адамның дүниетанымы, өмірге деген көзқарасы, содан келіп мәдениеті қалыптасады. Яғни кез-келген халықтың мәдениеті, адамзат өркениетіне қосқан үлесі оның ұстанған дініне тікелей байланысты. Алайда ақиқатты тану, шынайы Хақ сеніміне ие болу барша халықтың маңдайына жазыла бермеген. Хақты бірі ерте таныса, ендігі бірі кеш таниды, ал келесі бірі Хақтың мейірімінен, тіптен, мақұрым қалып жатады. Түркі халықтары өз болмыстарында соңғы дін – Исламды қабылдап, шынайы ақиқатқа қол жеткіз- генге дейін бірнеше дінді ұстанғандығы тарихтан белгілі. Ежелде түркілер Тәңiрдi ардақ тұтып, жақсылық пен жамандық атаулы соның қалауымен болатынына имандай сенген. Әрбiр iсті Тәңірдің атымен бастап, Одан көмек сұрағанын бізге дейін жеткен жазба деректер айғақтайды. Сондай-ақ, ежелде пайда болған діндер мен ілімдердің кейбірі түркі тайпаларының арасына тараған. Сондай дiндердiң қатарына пұтқа табынушылық (будда діні), отқа табынушылық (манихей дiнi) және монотейстiк (христиан дiнiнің несториан ағымы) сенiмдегi дiндер мен ілімдер кiрген. Тәңірлік дінді ұстанып келген түркі тайпаларының кейбірі бертін келе осындай сырттан келген әртүрлі діндер мен ағымдардың жетегінде кеткен. Мысалы, VII ғасырдың бiрiншi жартысында батыс түрiктердiң кейбiр билеушiлерi будда дiнiн ұстанған болса, VII-VIII ғасырларда несториандық iлiм Оңтүстiк Қазақстан мен Жетiсу аймақтарында тараған. Сондай-ақ, III ғасырда Иранда пайда болған манихей дiнi де осы өңірде тараған. Белгілі ғалым С.Г. Кляшторный бүгiнгi Тараз қаласының маңында ежелде Зороастризм дiнiнiң етек жайғанын алға тартады [1, 84]. Түркітанушы Х.Г. Короғлының «Түркi тiлдес халықтар ежелде әр түрлi дiндердi қабылдаған. Ежелгi түркiлер Тәңiрлiк және шамандық дiни сенiммен қатар, буддист (буддизм оларға Тибет пен Индиядан келген) те болған. Кейiнiрек олар ирандықтардан (бастысы соғдылардан) манихейлiктi, сириялықтардан несториан-християндықты қабылдаған. Бұлардың бәрi ежелгi жазба ескертiкштерде көрiнiс тапты», [2, 20] деп жазғанындай, сырттан келген «қыдырма» дiндердiң киелi мәтiндерi арада бiраз уақыт өтпей-ақ, жергiлiктi халықтың тiлiнде сөйлей бастаған. Мысалы, сол замандарда түркi тiлдерiнде дүниеге келген буддалық мәндегi «Алтын жарық», манихейлiк дұға – «Хуастуанифт» және несторияндық сипат алған «Абыздардың құлшылығы» сияқты дiни шығармалардың бой көрсетуi соның жарқын дәлелi. Байырғы түркілердің бәрі бірдей Тәңіршілдікті ұстанбастан, бертін келе кейбір тайпалардың кейіннен пайда болған сенімдердің жетегінде кетуінің басты себебі – Тәңірлік діннің наным-сенім жоралғыларының хатқа түспеуінде жатыр еді. Яғни, Жаратушы мен пенде арасын жалғаушы елшісі мен тура жолды көрсетер қасиетті кітабы болмағандықтан да, Тәңірлік діні кейінгі діндермен ашық бәсекеге түсе алмады. Сондықтан да пайғамбары (Иса пайғамбар) не ойшылы (Будда, Мани) бар және діни жоралғылары хатқа түскен кейінгі діндер мен ілімдер кейбір түркі тайпаларының арасына кеңінен тарады. Бiрақ қолдан жасалған iлiмдер мен бұрмаланған діндер де түркiлердiң рухани сұранысын толық қанағаттандыра алмады. Сол себепті де түркi халықтарының кейібірі ақыр соңында шынайы ақиқатты Исламнан ғана тапты. Белгілі ғалым В.В. Бартольдтің: «Тарихта көптеген буддист және христиан дiнiн ұстанған халықтардың Исламды қабылдағанын көргенiмiзбен де, христиан- дықты немесе буддизмдi қабылдаған бiрде-бiр мұсылман халқын кездестiрмедiк», - деп жазғанындай, түркі тайпалары Исламды қабылдағаннан кейін басқа діндерге жалтақтамады [3, 55]. Алғашқы аятынан-ақ «Оқы!» деп, адамзат баласын ғылым мен білімге шақырған Ислам діні арабтардан бөлек, ажам халықтарының арасына да кеңінен тарады. Алла тарапынан жіберілген шынайы пайғамбары, көктен түскен қасиетті кітабы бар, сонымен бірге Жаратушыға құлшылық жасау амалдары кеңінен қамтылған соңғы дінді түркі тайпалары жатырқамай қабылдай бастады. Исламды қабылдаған халықтардың мәдениеті дамып, жаңа өркениетке қарай қадам басты. Ең бастысы – мұсылмандар арасында жазба мәдениет қалыптасты. Қолына қалам ұстағанның қадірі асты. Басқа мұсылман халықтарын былай қойғанда, түркі халықтарының ішінен сөз маржанын тере білген ақындар мен түпсіз ғылым тұңғиығына сүңгіген ғалымдар көптеп шықты. Исламнан кейін түркі даласында қалыптасқан Қараһандықтар билігі тұсында-ақ, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Жүйнеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани секілді ақындар шығып, әдебиет айдынында қалықтады. ХІІІ-ХV ғасырларда түркі жазба әдебиеті шарықтау шегіне жетті. Жүніс Емре, Науаи, Физули, Сайхали, Дүрбек, Сараи, Харазми, Құтыб секілді көптеген шайырлар түркі сөз өнерінің өрісін кеңітті. Өкінішке қарай, түркі тайпаларының барлығы дерлік Исламды қабылдаған жоқ. Сібір бойын жайлаған түркілерге мұсылман болу нәсіп болмады. Италияндық түркітанушы А.Бомбачидің: «Ислам дінін ұстанбаған кейбір түркі халықтары жазба әдебиетін жақында ғана қалыптастырды» [4, 192], - деп жазғанындай, олардың жазба мәдениеті бертін келе ғана дамығаны, ащы да болса шындық. Әрине, Исламды қабылдаған түркілердің ғылымы мен әдебиеті бірден шарықтап дами қойған жоқ. Жаңа дін жергілікті халықтың жүрегінің түбінен орын алып, шынайы имани сеніміне айналғаннан кейін ғана нәтижесін бере бастады. Қара жерге дән түсіп, ол көктеп, жеміс берем дегенше арада біраз уақыт өтті. Ислам ғалымдары оны «Ду ғәрн-е сукут» яғни «Екі ғасыр үнсіздік» деп атады. Бұл – тың өркениеттің алдындағы «үнсіздік» еді. Яғни, ата жаңа дінді қабылдады, бала бойына сіңірді, немере ділде бекітті, шөберенің болмысы ақиқатпен тұтастанды, содан кейін ғана іштегі жиналған шер көркем сөз ретінде сыртқа шықты. Содан ақындар адамзат баласын жақсылыққа шақырып, жаман- дықтан тосатын жыр жолдарын жазды, діннің негізгі ұстындары мен шариғат шарттарын өлең сөзбен өрнектеді, сопылықтың сырлы әлемі мен ахлақ тәрбиесін асқақ жырлады. Түркі халықтарының жазба әдебиеті бірнеше бағытта дамып, тамырын тереңге жіберді, жанр, форма жағынан түрленіп, мазмұн жағынан байи түсті. Орта ғасырда (негізінен ХІІІ-ХV ғғ.) түркі жазба әдебиеті өзінің алтын дәуірін бастан кешірді. Суреткер-ғалым М.Әуезовтың сөзімен айтар болсақ, мұсылманшылықты қабылдаған соң түркi халықтары бiр қырдан асып кеткендей болды [5, 19]. Қазақ әдебиетінің тарихына көз тастағанымызда орта ғасырда дүниеге келген діни шығармаларды айналып өте алмаймыз. Себебі, орта ғасырлық әдебиет, негізінен, бұл – діни әдебиет. Діндегі әдебиет емес, әдебиеттегі дін. Түркілердің Ислам дінін көркем сөзбен насихаттағанының нәтижесінде жазба әдебиеттің тарихы тереңдей түсті. Қараһандықтар билігі тұсында бастау алған бұл дәстүр ХХ ғасыр басына дейін жалғасты. Бұл туралы Алаш ардақтысы Х.Досмұхамедұлы: «Қазақ жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқыған сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сондықтан да, жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерінен іздеу қажет» [6, 33], - деп, қазақ әдебиетінің арғы бастаулары діни әдебиетте жатқанын меңзеді. Ал, М.Әуезов: «Қазақ арасына ісләм (Ислам – Т.Қ.) дінінің тарауына көбінесе қазақтың ақындықты сүюуі себеп болды деген дұрыс пікір. Елге не жайылса да, әдебиет жұрнағы болып, әдебиет өлшеуінің біріне түскен соң ғана жайылатын болған. Өлеңсіз, әңгімесіз, сұлу сөзсіз келген құрғақ үгіт болса, ондайды ел тыңдамаған да ұқпаған, ықылас қоймайтын болған» [5, 49], - деп, молдалардың дін таратуда көркем сөзді ұтымты пайдаланғанын жазды. Расында да, Қараһандықтар билігі тұсынан бастау алған діни әдебиет Алтын Орда, Қазақ хандығы тұсында кемеліне келді. Сол уақыттарда өмір сүрген Жүсіп Баласағұн, Ахмет Жүйнеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Бұрһануддин Рабғұзи, Махмуд Кердери, Хусам Кәтиб, Сәйф Сараи, Мұхаммед Бабыр секілді түркі шайырларының шығармаларында иман ұстындары, шариғат шарттары мен ахлақ негіздері кеңінен жырланды. Ғалым-ғұламалар дін негіздерін діни-танымдық еңбектер арқылы таратып жазса, қолына қалам ұстаған ақын-шайырлар Хақ дінді өлең сөзбен жырлап, әрбір мұсылманның жүрегінде иман нұры ұялауына септігін тигізді. ХІІІ-ХVІ ғғ. жазылған «Муғинул- мурид», «Рәунәқул-Ислам», «Мубәййән дәр фиқһ» секілді шығармаларда шариғат шарттары, фиқһ негіздері өлең сөзбен өрнектелді. Бұл шығармаларда дәрет пен намаздың, ораза мен қажылықтың парыздары, уәжіптері, сүннеттері, мұстахабтары мен мәкрүһтері қарапайым халыққа ұғынықты тілде жеткізілді. Содан дінді көркем сөзбен насихаттау дәстүрге ұласты. Бұл дәстүр ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында кемеліне келді. Қазақ әдебиеті тарихынан орын алған Шәді төре Жәңгірұлы, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Нұралы Нысанбайұлы, Мұсабек Байзақұлы, Мұхамедсәлім Кәшімов, Ақылбек Сабаұлы, Нұржан Наушабаев, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Омар Шораяқұлы сияқты т.б. ақындардың шығармаларында анық көрініс тапты. Кеңестік кезеңде «Кітаби ақындар» деп аталып, ғалымдар назарынан тыс қалған бұл ақындардың бәрі дерлік сол заманның «Мир-Араб», «Көкелташ», «Қарнақ» секілді діни медреселерінде тәлім алған болатын. Сондықтан да олар қандай шығарма жазса да, басты ұстын ретінде иман негіздерін алды. Алаш ардақтысы А.Байтұрсынұлының «Қазақтың өлеңді сөзді сүйетін мінезін біліп, дінді халыққа молдалар өлеңмен үйреткен. Дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлеңді хикая, өлеңді әңгіме түрінде айтып, халықтың құлағына сіңіріп, көңілдеріне қондырған» [6, 316], деп жазғанындай, бұл ақындар дінді көркем сөзбен үгіттеді. Себебі өлең сөз арқылы кірген иман көкейде жатталып, жүректе ұзақ сақта- латын еді. Тіпті кейбір ақындар медреселерде оқытылатын пәндердің негізінде көлемді шығармалар да жазды. Бір ғана Шәді Жәңгірұлының «Назым сияр шәриф», «Ахуал қиямет», «Фиқһ Кәйдәни», «Барсиса қиссасы», «Хайбар қиссасы», «Хазірет Дәуіт қиссасы» секілді шығармалары арқылы ақида мәселелерін, Мұхаммед пайғамбардың өнегелі жолын, Кәйдәни фиқһіндегі намаз бен дәрет мәселе- лерін, пайғамбарлар тарихын өлең сөзбен жырлауы соның айғағы. Көркем әдебиетте дін тақырыбы жиі көтерілгені соншалық, мәдхия, рамазания, мәуліт шәриф, арбағин сияқты бірнеше жанрлар пайда болды. Қолына қалам ұстаған ақын-шайырлар, тек, діни-дидактикалық шығармалар жазып қоймастан, діни-танымдық еңбектерге де қалам тартты. Атап айтсақ, Абай Құнанбаевтың «Китәбун тәсдиқ», Ыбырай Алтынсариннің «Имандылық шарты», Шәкәрім Құдайбердіұлының «Мұсылманшылық тұтқасы», М.Кәшимовтің «Иғтиқад», «Насихат қазақия», Б.Баймағамбетовтің «Назымды иғтиқад», Ж.Жұмабаевтың «Иман мағынасы», Ж.Темірбековтің «Иман-иғтиқад», Н.Манаевтің «Иман-Ислам», Н.Казембаевтің «Құран құралы, арабша алифба», К.Шаһмарданұлының «Оқу намаз кітабы», А.Сабаловтың «Бес намаз», М.Малдыбаевтың «Иман һәм яки мұсылмандық кітабы» секілді дін негіздерін түсіндірген діни-танымдық еңбектерінің қазақтың ислами әдебиетінде алар орны ерекше. Олардың қаламынан туған діни-дидактикалық, діни-танымдық шығармалар мен еңбектердің кейбірі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында (анығы Қазан төңкерісіне дейін) Ташкент (Арифжановтар баспаханасы), Қазан (Кәримовтар баспаханасы) және Орынбор қалаларындағы баспа- ханалардан мыңдаған тираждармен басылып шықты. Ал, кейбірі белгілі бір себептерге байланысты баспа көрмегендіктен де, қазақ даласына қолжазба ретінде тарады. Иман тақырыбын көтерген мұндай рухани шығармалар қазақ даласында «дала медресесінің» рөлін атқарды десек артық айтқандық болмас. Осылайша мың жылдан артық «дала медресесінің» рөлін атқарған діни шығармалар мен еңбек- тердің нәтижесінде қазақтың болмысына, тұрмыс-тіршілігіне, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына беймі- делген дәстүрлі Исламның негізі қаланды. Жергілікті халықтың салт-дәстүріне кеңшілікпен қарайтын Әбу Ханифа мәзһабы Алтын Орда билігі тұсында-ақ шариғаттағы негізгі ұстаным ретінде мойындалды. 1313 (һижри бойынша 713-ші жыл) жылы Ислам деген шайыр Имам Ағзам фиқһын- дағы шариғат шарттарын өлең сөзбен өрнектеп, «Муғинул-мурид» атты шығарма жазды. Осы шығарма арқылы Жошы ұлысында Әбу Ханифа мәзһабы кеңінен насихатталды. Сондай-ақ, Керей мен Жәнібектің Алтын Ордадан бөлініп, Қазақ хандығының негізін қалаған 1464-1465 (һижри бойынша 869-шы жылы) жылдары «Раунақул-ислам» атты шығарма жазылды. Әбу Ханифа мәзһабы бойынша құлшылық жасаудың қыр-сыры өлең-жырмен ашып көрсетілген бұл шығарма өз алдарына жеке отау тігіп, енді ғана шаңырақ көтеріп жатқан қазақ халқының имани сенімінің нығая түсуіне көп септігін тигізгені анық. Ханафи мәзһабындағы әрбір амалдың орындалу тәртіптері егжей-тегжейлі жазылған бұл шығарма алғашында қолжазба қалпында тарап, бертін келе алғашқы баспалар пайда болған жылдары біріншілерден болып жарық көрді. Тек қазақтың ғана емес, түркі мұсылмандарының сұранысын қанағаттандырған бұл еңбек ХІХ-ХХ ғасырларда жарық көрген «Түркістан уәлаяты газетінде» ұзақ уақыт бойына жарнамаланды. Осыдан-ақ бұл еңбектің қаншалықты сұранысқа ие болғандығын аңғаруға болады. Сондай-ақ, Мұхаммед Бабырдың да Ханафи мәзһабын насихаттап «Мубәййән дәр фиқһ» шығар- масын жазуы – жалпы түркі халықтарының Имам Ағзам жолын өздеріне барынша жақын тартқан- дығының айғағы. Шайбани ұлысынан ығысып Кашмирден бір-ақ шыққан Бабыр өзі жаңадан іргесін қалап жатқан «Моғолстанда» ғана емес, сонымен бірге түркі мұсылман жұртында Имам Ағзам мәзһабының үстемдік құрғанын қалаған сияқты. Себебі Бабыр өмір сүрген уақытта әр жерде топта- сып жүрген шиғалық (яғни, шиизм) ағым Иранда Сефевидтер әулетінің билікке келуімен мемлекеттік дін ретінде жариялануы, ақынды сүнниттік, соның ішінде Ханафи мәзһабын насихаттап шығарма жазуға итермелеген секілді. Иман сенімдері мен шариғат шарттары өлең сөзбен өрнектелген Бабырдың бұл шығармасының Орта Азияны мекендеген бауырлас түркі халықтары, соның ішінде қазақтар тарапынан да көп оқылғандығы ешбір талас тудырмайды. Жалпы, түркілердің Исламға келуі туралы сөз қозғағанда Мысырды билеген мәмлүк-қыпшақ- тарының ұстанған мәзһабын айналып өту мүмкін емес. Солтүстік Африкада орналасқан Мысыр жұртына құл ретінде сатылып, бертін келе билік тізгінін қолға ұстаған қыпшақтардың Жошы ұлысының негізінде құрылған Алтын Орда мемлекетімен тығыз қарым-қатынас орнатқаны тарихтан белгілі. Алыс қиырға кеткен мәмлүк-қыпшақтардың ата жұртта бой көтерген Алтын Орда билеуші- лерімен қарым-қатынас орнатуының басты себебі – туыстық байланыс десек, сондай-ақ, екі ел билеушілерінің бір имани сенімде болуы бұл барыс-келісті барынша жақындата түскендігі анық. Мысыр жұртының Әбу Ханифа мәзһабын ұстап қалуының негізгі себептерінің бірі ретінде мәмлүк- қыпшақтарының билікке келуімен байланыстыруға негіз бар. Немесе соның алдында ғана тарих сахнасынан көрінген Фатимидтер әулеті ел билеушілерінің шиғалық бағытқа бүйрегі бұрып тұрғаны тарихтан белгілі. Билікті қолға алған мәмлүктердің ата жұрттағы қыпшақтармен тығыз қарым- қатынас орнатуының нәтижесінде Мысыр мен Алтын Ордада ханафилік мектеп барынша насихат- талды. Соның нәтижесінде Мысырда патшалар мен сұлтандардың жастанып оқитын «Иршәдул- мулук уәс-сәлатин» («Патшалар мен сұлтандарға нұсқаулық») атты еңбек жазылды. Ханафи мектебінің шариғаты барынша түсіндіріліп жазылған бұл туынды, тек ел билеушілерінің арасына ғана емес, сонымен бірге қарапайым халық арасында да танымал болған. Сондай-ақ, ханафилікті насихаттайтын Әбу Ләис Самарқанди тарапынан жазылған фиқһтық еңбектің арабшадан түркі жазба тіліне тәржімалануы – түркілер арасында Имам Ағзам мәзһабын таратуда басты ізденістердің бірі десек болады. Құран түркі жазба тіліне алғаш рет Қараһандықтар билігі тұсында аударылды. Сондай-ақ, алғашқы түркі тіліндегі Құран тәпсірі де осы кезеңге тиесілі. Содан Исламды жаңадан қабылдаған түркілер қасиетті кітаптың ішкі мазмұнына терең бойлады. Әрі ақындар араб тілін білмейтін ауам (қара) халық үшін қасиетті Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінің түпкі мазмұнын өлең сөзбен жеткізіп беруге тырысты. Ахмет Жүйнекидің Құранның бір аятын немесе пайғамбардан бір хадис алып, оның мазмұнын жыр жолдармен ашып беруге тырысуы соның айғағы. Пайғамбар хадисінің мазмұнын талдап беру кейіннен әдеби дәстүрге ұласып, Науаи, Физули секілді шайырлардың шығармашылығында көрініс берді. Әдебиетте «Арбағин» жанры ретінде мойындалған бұл дәстүр бойынша ақыннан пайғамбардың қырық хадисін өлеңмен (негізінен рубаи жанрымен) талдау талап етілді. Сөз маржанын тере білген шайырлар бұл салада өзара жарысқа түссе, жазу мәнері қалып- тасқан жазушылар дінді қара сөзбен насихаттай бастады. Қараһандықтар тұсында діни әдебиет, негізінен, өлең сөзден тұрса, Алтын Орда тұсында прозалық діни шығармалар мен туындылар пайда болды. Махмуд Кердері 1387 жылы (һижри бойынша 789-шы жыл) пайғамбардың қырық хадисін талдып «Нәһжул-фәрадис» («Жұмақтардың ашық жолы») деген шығарма жазды. Ал, Бурһануддин Рабғұзидың «Қиссасул-әнбия» («Пайғамбарлар тарихы») еңбегі де сол заманда көп оқылған туынды- лардың бірі саналды. Адам атадан бастап, Мұхаммед пайғамбарға дейінгі пайғамбарлардың өмір тарихы әдемі суреттеп берілген бұл еңбекте діни қиссалардан бөлек, қазақтың ауыз әдебиеті мен аңыз-әпсаналарына да көп орын беріліп еді. Түркі жазба тілінде жазылған сопылық шығармалардың көшбасында, сөз жоқ, Ахмет Иасауидің «Диуани хикметі» тұр. Сопылықтың сырлы әлемі мен ахлақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген ақын қазақ даласында өз тариқатын қалыптастырды. Жария зікірге негізделген бұл сопылық ілім бертін келе силсиләсі үзіліп, тариқат ретінде өмір сүруін тоқтатты. Десек те қазақ мәдениетінде өзіндік із қалдырды. Шайырдың айтқан сөздері хикмет яғни даналық сөз ретінде тарап, сол замандағы сопы шайырларға қатты әсер етті. Ақын өз шығармаларында Хаққа деген махаббатты жырлап, тариқатқа шариғатсыз кіріп болмайтынын, әрбір мүриттің ұстазы ижазатты шынайы пір болу керектігін алға тартты. Себебі сопылық тариқаттар тарихында өзінен алдыңғы ұстазынан рұқсаты жоқ, жалған пірлердің шығып, мұсылман баласын шатастырған жағдайлары аз болмаған. Ислам ғұламалары Құран мен хадиске негізделген сопылықты жоққа шығармайды. Сопылық жолы – өте нәзік һәм ауыр жол. Алла аяты мен пайғамбар хадистеріне негізделген сопылық рухани ішкі жан тәрбиесі болып есептеледі де, Құран мен хадиске қайшы келетін тариқаттар адасқан болып саналады. Иасауидің ізін басқан Сүлеймен Бақырғани да хикмет жанрын одан әрі дамытты әрі «Ақыр заман», «Исмайыл қиссасы», «Жарты алма» секілді дастандар жазды. Оның қаламынан туындаған шығармалардың келешек ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесі мол екені ақиқат. Хакім ата мұрасын зерттеген ғалым Н.Мәтбектің, «Ақыр заман кітбының» он жыл ішінде (1855-1864 жж.) 9600 тиражбен тарағанын алға тартқан дерегіне сүйеніп, ортағасырда жазылған бұл шығарманың ХІХ-ХХ ғасырларға дейін кеңінен сұра- нысқа ие болғанын аңғаруға болады [7, 156]. Адамзат баласын жақсылыққа шақырып, жамандықтан қайтару – діни әдебиеттің басты мақсаты. Осы тұрғыдан алғанда Алтын Орда тұсында өмір сүрген Хусам Кәтибтің «Жұмжұма» дастанын ерекше атап өткен жөн. Діни аңыз-әпсананың желісімен жазылған бұл дастанның негізгі айтар ойы – дүниенің өткіншілігі, қу нәпсінің құлы болмай, Жаратқанның құлшылығын естен шығармау керек- тігін өлең сөзбен жеткізген. Дидактикалық сарында жазылған шығармалардың бірі – Сәйф Сараидың «Гулистан бит-турки» («Туркише Гүлістан») атты туындысы. Парсының классик шайыры Сағди Ширазидың «Гулистанын» Алтын Орда тұсында өмір сүрген Сәйф Сараи 1391 жылы түркі жазба тіліне тамаша аударып шыққан. Шығармада іштарлық пен көрсеқызарлықтан ада болу, аз сөйлеп, көп тыңдау, қанағатшыл әрі сабырлы болу секілді ахлақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлінген. Қараһандықтар, Алтын Орда және Қазақ хандығы тұсында жазылған діни шығармалар көркемдік ерекшелігімен, тақырыптарының әралуандығымен ерекшеленеді. Бұл шығармалар мен еңбектерде Ислам дінінің негізгі ұстындары мен шариғат шарттары Имам Ағзам мәзһабы бойынша берілсе, қайта діни аңыз-әпсаналар мен тәмсіл-мысалдар қазақ дүниетанымына, болмысына ыңғайланып жазылғанын ерекше атап өткен жөн. Сондықтан да қазақ даласына кеңінен тараған діни шығармалар мен еңбектерді көтерер тақырыбы мен ішкі мазмұнына қарай діни-дидактикалық, діни-сопылық, діни-канондық және діни-дидактикалық деп шартты түрде төртке бөліп қарастырған жөн. Діни-дидактикалық деп, адамзат баласын жақсылыққа шақырып, жамандықтан қайтаруда Құран аяттары мен пайғамбар хадистеріне, сондай-ақ Ислам ғұламаларының айтқан пәтуалы сөздеріне сүйену, сол арқылы туралық пен пәктікті, адамгершілік пен ақиқатты, сабырлылық пен мейірімділікті жырлау, яғни Ислам дінінің асыл қасиеттерін көркем сөзбен насихаттауды айтамыз. Мысалы: Ахмет Жүйнекидің «Һибәтул-хәқаиқ», Сәйф Сараидың «Гулистан бит-турки» және Хусам Кәтибтің «Жұмжұма» секілді дастандары; Діни-сопылық деп, сопылықтың сырлы әлемі, Аллаға деген махаббат пен ішкі рухани тәрбие мәселелері жиі көтерілген, сондай-ақ, сопылықтың өзіне тән терминдері мен ұғымдары кеңінен қол- данылған шығармаларды алдық. Мысалы: Ахмет Иасауидің «Диуани хикметі», Сүлеймен Бақырғанидың әдеби мұрасы; Діни-канондық деп, қасиетті Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінің, сондай-ақ, араб не парсы тілдерінде жазылған канондық еңбектердің түркі жазба тіліне жолма-жола аудармасын алдық. Мысалы: Қараһандықтар тұсындағы Құран тәпсірі, Әбу Ләис Самарқандидың фиқһқа қатысты еңбегі; Діни-танымдық деп, Исламның негізгі ұстындарын, иман негіздері мен шариғат шарттарын ғылыми-танымдық жолмен насихаттайтын шығармалар мен еңбектерді алдық. Мысалы: Исламның «Муғинул-мурид», Бабырдың «Мубәййән дәр фиқһ» секілді шығармалар. Әрине, біз бұл жүйелеуді шартты түрде алып отырғанымызды баса айтқымыз келеді. Себебі кейбір діни шығармалар біз жүйелеген талаптардың аясына симауы немесе екі шартқа да қатар жауап беруі мүмкін. Мысалы, Сәйф Сараидың «Гулистан бит-турки» атты шығармасы діни-дидактикалық болуымен қатар, діни-сопылықтың талаптарына жауап беруі ықтимал. Сондықтан да діни шығармаларды жүйелегенде әлі де жетілдіре түсу керектігін жоққа шығармаймыз. «Ислам өркениеті» дейтін ортақ ұғымның аясына топтасқан мұсылман халықтарының жазба мұрасы өз ана тілдерінен басқа, араб, парсы тілдерінде де дамығаны анық. Түркі халықтарынан шыққан көптеген ғалымдар мен ақындар өз туындыларын араб не парсы тілінде жазды. Өкінішке қарай, арабша, парсыша жазылған туындыларды ауам халық жете түсіне бермейтін. Сондықтан да кейбір ғалымдар құнды еңбектерді түркі тіліне тәржімаласа, кейбір ұлтжанды ұландар өз еңбектері мен шығармаларын өз ана тілдерінде жазуға тырысқан. Сол себепті де ортағасырда жазылған түркі жазба жәдігерлерін қайт жариялау арқылы дәстүрлі ислам негіздерін қалыптастыруға толық негіз бар деуге болады. жүктеу/скачать 130,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|