ҚАЗАҚТЫҢ ӨЗ ЛАТЫНШАСЫ БОЛСА ИГІ

229
Жазу  –  адамзат  дамуындағы  қол  жеткен  ең  маңызды  құндылық.  Бүгінгі  тарих 
тағылымы жазуы бар, сол жазуын сақтаған елдің рухани мәдениетін терең бағалап, өз 
бетінен ең бір қадірлі орнын белгілейді. Төл жазуын қасиеттеп, киелі санап, ие болған 
ел мәдениет тарихынан өзінің тиянақты орнын тұрақты белгілей алады.                                                                        
Ия,  қазақ  жазуының  өткен  тарихы  ауыр  болған.  Қазақ  еліне  өз  өктемдігі  мен 
өкімдігін жүргізгісі келгендердің барлығы оның рухани болмысына жасайтын шабуы-
лын, ең алдымен, жазуды өшіруден бастаған екен. Кез келген жазу сол ұлттың дәстүрлі 
мәдениетін, елдігін, тарихи жадын сақтайтын жәдігер екенін ескерсек, мұның мәнісі 
түсінікті де. Араб жаулаушылары атының тұяғы жеткен жерлердің барлығында түркілік 
таңбаларды жоюға күш салыпты, орыс колонизаторлары қазақ еліне кең тараған араб 
жазуымен, араб мәдениетімен күресіп, жазуды өшіріп, ақыры өз  әліпбиін енгізген. 
А.Байтұрсынұлының  төте  жазуының  тағдыры  қалай  болғаны  бүгінгі  көзі  ашық 
қауымға белгілі. Қазақтың қайран тілі көшпенді ғұмыр-тіршіліктің арқасында жазуға 
мойынсұнбағандықтан, өзге тілдердің ырқына көне қоймай, өз болмыс-бітімін сақтай 
дами берген. Жазу болған жерде тарих - бар, білім – жүйелі, ой – тиянақты, ғылым 
– сапалы, рухани қазына – жинақы. Ғылымның бар болуы жазумен тікелей байланыс-
ты, сондықтан сөйлеу мен жазудың қатынасының басты анықтағышы да, ойлаудың 
таразыланып, ортақ игілікке айналуының да басты әрі негізгі көрсеткіші – жазу. Елдің, 
ұлттың тарихы таразыланғанда, рухани мәдениетінің парқы мен нарқы зерделенгенде 
жазудың қадірі арта түседі. Жазумен таңбаланып, анықталмаған тарихқа мұрагеріңді 
қалай сендірмексің, бабадан қалған мұрам еді деп кімді иландырарсың? Қандай фор-
мада  болса  да,  жазумен  қалған  тарих  –  еліңнің  еншісін  бөлмей  сақтауының  басты 
кепілі. Жазусыз тарих көптеген талас-тартыстарға жол ашып, Елдің кешегісін көз ал-
дына келтіре алмай, ертеңіне деген кемел сенімін әлсіретері даусыз.
ХХІ ғасырда егемен Еліміз әлемдік өркениетте өзіндік орнын белгілеп, алдыңғы 
қатарға  шығу  үшін  ұйымдасуда,  ол  «тарихтың  темір  қақпанына  түспеу  үшін» 
эволюциялық даму бағытымен, өркендей дамуды басты бағдар ретінде белгілеп, ұлттық 
құндылықтарды  ұлықтауды  қалайды.  Қазір  бірінші  сыныпқа  барған  балалардың  90 
пайыздайы қазақ сыныптарында отыр, жоғары оқу орындарындағы аудиторияларда 
қазақ  топтары  85-90  пайызды  құрайды.  Демек,  латын  әліпбиіне  көшудің  ең  басты 
алғышарттары орындалды деуге толық негіз бар. Ендігі басты мәселе қазақ әліпбиінің 
жаңа графикадағы бірыңғай стандартты нұсқасын қабылдау. Біздің пайымдауымызша, 
мұндай стандарттың негізі бізде бар. Ол Ақымет Байтұрсынұлы жасаған әліпбидің ла-
тынша таңбалық нұсқалары, яғни төте жазуының латынша берілген нұсқасын негізге 
алып, бүгінгі қазақ латыншасының жетілдірілген нұсқасын жасауымыз жөн болар еді. 
Латын әліпбиін қабылдау не қабылдамау мәселесі бүгін ғана көтерілген, айтылған 
жаңалық емес. 1924 жылғы Орынбор қаласында өткен сиезден бастап, осы таңбаны 
саралауға  қанша  жиын  арналғаны  бүгінгі  зиялы  қауымның  көз  алдында.  Латын 
таңбасын енгізу немесе енгізбеу туралы көзқарастарды тұжырымдап, олардың мына-
дай сипатын айқындауға болар еді: 
АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ: 
1. Әлемдік деңгейде ақпарат алу жеңілдейді;  
2.  Әлемдегі  барлық  түрік  жұрты  латын  таңбасында  болады;  алайда  бұл  бәріне 

230
бірдей ортақ таңба болады деген сөз емес, өйткені көнеден келе жатқан түркі тілдерінің 
арасындағы дыбыстық және грамматикалық айырмашылық бүгінгі оғыз тобындағы тілдер 
мен қыпшақ-ноғай тобындағы тілдердің өзіндік ерекшелігін танытатын басты белгі. 
3. Компьютер мен интернет желісінде жұмыс істеу оңтайлы болады; 
4. Ресми тілде жазылған ресми құжаттар да латын қарпіне көшуі міндеттелуі тиіс. 
КЕМШІЛІКТЕРІ: 
1. Латын қарпіне көшу сауаттылық деңгейін төмендетеді.  
2. Латын қарпіне өтудің ар жағында жаһандану жолына терең ену, өзге діндердің, 
мәдениетің әсері болуы ықтимал; 
3. Кирилл жазуындағы көркем шығармалар мен ғылыми зерттеулер қолжетімсіз бо-
лып қалмау жағы жан-жақты шешілуі тиіс. 
Әліпбиді өзгерту алдында алдымен мәмілеге келетін нәрсе – А.Байтұрсынұлы түзген 
араб таңбасына негізделген әліпби қазақ тілінің сөйлеу тілін дәл таңбалайды; барлық 
емлелер  нақтылығымен,  ғылымилығымен  ерекшеленеді;  бүгінге  дейін  қолданыста 
бар (Қытайдағы қандастарымыздың қолданысында). 
«Әліпби  деген  тілдің  негізгі  дыбыстарына  арналған  таңбалардың  жұмағы»  деп 
жазған Ақымет Байтұрсынұлы әріптердің тіл дыбыстарын нақты таңбалауына, оқуға 
және жазуға жеңіл келуіне, үйретуге оңай болуына басты назар аударады [2]. Ғалым 
жасаған әліпбидің басты ерекшелігі ретінде қазақ сөзін дәл таңбалап, әрбір таңбаның 
мәні  мен  ерекшелігін  нақты  сипаттап,  әрі  осы  дәлдік  пен  нақтылықты  ғылыми 
тұрғыдан терең талдауында дер едік. 
Қазақ жазу ілімі теориясында әріп саны фонема санымен бірдей болуы жетілген 
жазу екенін танытады деген тұжырым А.Байтұрсынұлы еңбектері арқылы қалыптас-
ты.  Әріптің  фонемадан  аз  болуы  түркі  тілдеріндегі  сингармония  заңының  сөздің 
негізгі  құрылымы  мен  мағыналық  ерекшелігін  аша  алу  қасиетімен  байланысты. 
Дауыстылардың  бірыңғай  жуан-жіңішкелігі  сөздің  барлық  буындарында  сақтала-
тындықтан, көп таңбадан гөрі, сөздің алдына дәйекші белгісін қою арқылы жазу эко-
номиясына  жетуге  болатынын  табуы  –  Ахмет  Байтұрсынұлының  реформаторлығы 
ретінде танылады. Қазақ тіліндегі жиырма төрт түрлі дыбысты таңбалаудың өзіндік 
ерекше жолы мен жүйесін ұсынған ғалым “қ” мен “ ғ” дыбыстарының ылғи жуан, “к” 
мен “г”, “е”-нің ылғи жіңішке айтылатынын ескерте отырып, былай деп жазады: “Егер 
де бұл 19 дыбыстың жуан айтылуы үшін бір белгі, жіңішке айтылуы үшін бір белгі 
керек десек, .. онда 19 дыбысқа 38 белгі керек болар еді. Бұған дайым жуан айтылатын  
“қ” мен “ ғ”-ны қосқанда дайым жіңішке айтылатын “к” мен “г”, “е”-лерді қосқанда, 
бәріне 43 белгі (харіп) керек” [3]. 
“Дауысты дыбыстар сөздің жаны, дауыссыз дыбыстар сөздің тәні есебінде”  деп 
санаған Ахмет Байтұрсынұлы әрбір әріп пен оның айтылу жолын тәптіштеп түсіндіріп, 
жазу емлесін жасайды. “Дауыссыз дыбыстар дауысты дыбыстардың иелігінде” (Сон-
да, 328 б.) деп түсіндірген ғалым қазақ тіліндегі үндестік заңының ерекше қасиетін 
айта отырып, оның айту мен жазудағы нақты әрі табиғи қалпын сақтап, дауыссыздың 
өзі, шындап келгенде, осы заңға бағынатынын дәлелдейді. Бұл ғылыми шындықты 
кейінгі  ғалымдардың  мойындағаны,  теориялық-тәжірибелік  тұрғыдан  анықтағаны 
тағы шындық (Ә.Жүнісбек). 

231
“Жазу дегеніміз – дыбыстың таңбасы. Әр дыбыстың әр елдің таңбасындай таңбасы 
болады. Таңбасына қарап қай дыбыс екенін танимыз” деуінде үлкен мән бар [3]. Де-
мек, ғалым үшін қазақ тілінің айтылымындағы фонема саны мен әріп саны шамалас, 
дәл келуі керек.    
Қазақ  жазу  ілімінің  атасы  А.Байтұрсынұлы  “Дыбысқа  сәйкестеп  әріп  алынбаса, 
сөздің жазылуы мен айтылуы бөлектенбей қала алмайды” деген ойын бірнеше жер-
де жұмырлайды, дыбыстар мен әріптер арасындағы қарым-қатынасты терең барлай 
келе, “дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күшті болғандықтан, сөздің жазы-
луы мен айтылуының арасында да сәйкестігі күшті” екенін анықтайды [3, 359-360 б.]. 
“Тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі бар болса”, тәртіпті жазу болаты-
нын қайталай ескертіп отырады [3,380 б.].
Әліпби түзген, тыныс белгілерін нақтылаған, жазу үлгісін көрсетіп, графема мен 
фонема  арасындағы  сәйкестікті  терең  талдаған  А.Байтұрсынұлы  емле  тәртібіне 
де  мән  береді.  Әлем  халықтарының  емле  жүйесінен  мол  хабары  бар  ғалым,  қазақ 
сөзінің  ішкі  болмысына  сай  келетін  жүйені,  дұрыс  сауаттандыратын  емлені  қажет 
санайды.  “Сауаттылық  негізі  жазу”  деген  жолды  берік  ұстана  отырып  [3,  362  б.], 
“жазу – әріптердің сүгіретін сала тізу, оқу – әріптердің дыбыстарын айта тізу” екенін 
нақтылайды. 
Ғалым емленің төрт негізін атап көрсетеді: 
•  таңба жүйелі (негізі - ынтымақ); 
•  тарих жүйелі (негізі - дағды);
•  туыс жүйелі (негізі - тегіне қарай);
•  дыбыс жүйелі (негізі - естілуіне қарай). 
Оларға жеке-жеке талдау жасай отырып, әрбірінің ерекшелігі талдап, оң тұсы мен 
қазақ сөзіне сәйкес келмейтін жағын ғылыми тұрғыдан саралап зерделеді. Ең басты-
сы, қазақ сөзінің дұрыс жазылуына ерекше мән береді, ауызша айтылғанның бәрін сол 
қалпында жаза салуға да болмайтынын атап көрсетеді. 
Қазақтың төл жазуы деген түсінікті А.Байтұрсынұлы еңбектерінен кейін қолдануға 
мүмкіндік туды. Өйткені қазақ сөзінің өзіне тән айтылым, жазылым  ерекшеліктері 
мен сипаты осы еңбекте жан-жақты анықталып, грамматология ғылымы талап ететін 
заңдылықтарға басты көңіл бөлініп, негізгі ғылыми жауабы берілді. Мұны қазір барлық 
ғалымдар мойындайды. Жазу туралы ғылым өзінің дербес пәнін нақтылау үшін, тілдің 
табиғи қалпын таңбалайтын, ғылыми сипатын іздеуі керек десек, А.Байтұрсынұлының 
қазақ жазуы туралы жазған ғылыми пікірлері осы талаптарға толықтай жауап береді. 
Төте жазудың сөздің дыбыстық табиғатына жақын келіп, оқуға және жазуға оңай бо-
луы үшін Ақымет түсіндіруіне қарап отырып, осы жазудың қазақ сөзінің болмысын 
таңбалау үшін барын салғанын аңғару қиын емес. 
Осы А.Байтұрсынұлы қалыптастырған қазақтың төл жазуы деген ұғымнан алыста-
май, осы мазмұнды мәнге айналдыру жөн болар еді, яғни ақыметтік төте таңбалар 
жанында берілген латынша таңбалар нұсқасын алып, кейінгі латын қарпінің нұсқасын 
жасаған С.Аманжолов жасаған ә,ө, ұ, ң таңбаларын қосса, қазақтың өзіндік латынша 
әліпбиінің нұсқасы тарихи сабақтастық пен инновациялық жаңашылдықтың белгісі 
болар еді деп түйіндейміз. Заманында бұл ө, ұ, ң таңбалары үлкен қажеттіліктен туып 

232
(ұлы Сталин – улы Сталин деп жазылып кетіп, кісі қанымен жуылғаны белгілі жағдай), 
уақыт  өткенде  өзінің  өміршеңдігін  танытты.  Түрік  ғалымдары  бұл  таңбаларға  күні 
бүгін де қызыға қарайтынына талай рет куә болдық.   
Қазіргі таңда кей ғалымдар әлемдегі барлық түрік жұртын біріктірудің бір құралы  
ретінде  латын  таңбасын  танығысы  келеді.  Дей  тұрғанмен,  көнеден  келе  жатқан 
түркі  тілдерінің  арасындағы  дыбыстық  және  грамматикалық  айырмашылық  бүгінгі 
оғыз тобындағы тілдер мен қыпшақ-ноғай тобындағы тілдердің өзіндік ерекшелігін 
танытатын  басты  белгі.  Қазіргі  түрік  әліпбиінде  «Қ»  дыбысының  таңбасы  жоқ. 
Сондықтан ауызекі сөйлеу тілінде қ дыбысы бірте-бірте «иумшақ г-ге»айналып, мүлде 
қолданыстан шығып барады. Ал қазақ тілінде «Қ» дыбысынан басталатын сөздердің 
көптігі сөздіктерден  де аңғарылып тұр. Сондықтан да, түрік тілімен бірдей әліпби 
алуға тілдің фонетикалық жүйесі сәйкес келмейтіндігін тілші ғалымдар білуі тиіс еді. 
Ресми құжаттар латын қарпіне көше ме, көшпей ме – деген сұрақты күн тәртібіне 
қойып,  дұрыс  шешу  орынды  болмақ.  Мәселен,  бізде    аралас  мектептер  мен  ара-
лас балабақшалардың саны мол, бір факультетте орыс бөлімі мен қазақ бөлімі бар. 
Олар жазатын құжаттар (мәселен, есеп) қай қаріппен жазылмақ. Қазақстандағы өзге 
ұлттар өз қарпінде қала берсе, мемлекетімізде екі қаріп болып, үлкен саяси, мәдени 
психологиялық проблемалар шығады. Бір қаріпте жазу – мемлекеттік іс. Ресми орын-
дарда ресми тілде сөйлеп, кирилл әрпімен жазатын болсақ, онда шынымен, латынға 
көшетін кім болмақ және оның қажеттілігі қанша деген заңды сұрақ туары даусыз.  
Қазақ  сөзінің  дұрыс  жазылуы  үшін  «туыс  жүйелі  емленің  де,  дыбыс  жүйелі 
емленің де түкпіріне қамалмай, екеуінің арасынан жол тауып беретін» Байтұрсынұлы 
ұсынысы бүгінгі күнгі орыс жазуына негізделген әліпбиіміздің де басты талаптарының 
жасалуының  теориялық  негізі  болған  деп  есептейміз.  Бұл  Ақымет  ұсынған  сегіз 
ұсыныстың ғылыми негізділігі мен жүйелілігін танытса керек.
Ғалым зерттеулерінде әліпбидің жалпы ғылыми теориялық мәселелеріне қатысты 
да өз пайымдауларын айтып отырады. Мәселен, «жақсы әліпбидің сыпатын таныту» 
үшін, оның төрт түрлі қасиетін санамалап көрсетіп,  түрік әліпбиіне, латын әліпбиіне 
қатысты өзінің көзқарасын білдіреді. Бұл көрсетілген талдаулар қазіргі грамматоло-
гияда талданып жүрген ғылыми зерттеулердегі қисындардан артық болмаса, кем емес 
дер едік.  
Қазақ жазу үлгісіндегі тыныс белгілеріне де А. Байтұрсынұлы ерекше мән береді. 
“Әріптен  басқа  жазуда  қолданылатын  белгілерге  бүгінге  дейін  анықтап  белгілі  ат 
қойылған жоқ еді. Сүгіретке қарап, біреу олай, біреу былай деп атайтын еді” – дей келіп, 
негізгі тыныс белгілеріне қазақша ат қойып, бірінші рет айдар тағады: “тыныстық (.), 
жапсарлық (,), қосарлық (═), тастарлық (–), дәлдеулік («  »), сұраулық (?), лептеулік 
(!)” [Сонда, 337 б.]. Мұнан байқалатыны, қазақша тыныс белгілерге ат беру, олардың 
қойылу  жолын  түсіндіру  автор  үшін  маңызды  болған.  Қазіргі  кездегі 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: