Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| әлеуметтік идентификат
ретінде қарастырамыз, яғни ол этникалық бірегейлікті рас- тайтын маркердің бірі боп ұғынылса керек. Ежелгі түркі тіліндегі географиялық апеллятивтік модельдер [5] köl – көл – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «көл»; tag – тау – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «тау»; qurgan – қорған, бекініс– қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «қорған»; balyq – қала; baš – «тау басы, шыңы» мағынасындағы қолданысы кездеседі, қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «тау басы, шыңы»; bäl – бел (КТ) анатомиялық термин, түркі тілдерінде осы және өзге де анатомиялық терминдер географиялық апеллятив жасауға негіз болады - қазіргі қазақ тіліндегі се- мантикасы «бел» ; biläk – білек, қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «білек»; bojun – мойын, қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «мойын» ; qatun – су, өзен; qol – қол, қолтық – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «қол» ; qum – құм – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «құм» ; jol – жол – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «жол» ; tamak – тамақ – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «тамақ» ; arka – арқа, арт жақ (солтүстік) – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «арқа» ; 74 art – арт, тау асуы – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «арт» ; tas (Тон) – тас – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «тас, төбе» ; täŋiz – теңіз (КТ) - қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «теңіз» ; töpä – төбе, жоғарғы жақ – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «төбе» ; turuq – тұрақ, (стоянка) (Тон) – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «тұрақ» ; ulys (КТ) – ұлыс, халық, ел – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «ұлыс, халық» негізінен көркем, публицисткалық дискурста қолданылады. Біз тек Күлтегін (КТ), Тоныкөк (Тон), Мойынчор (Мч) және Енисей (Е) сияқты байырғы түркі жазуларындағы жер-су атаулары мен географиялық апеллятивтерді келтірдік. Сол кездегі топонимиялық кеңістіктегі жер-су атаулары байырғы түркі әлемінің «дүниенің тілдік бейнесінің» ономастикалық, оның ішінде топонимдік үзігін құрайды. Байқасақ, топоним жасауға негіз болған уәждер сипаты мен қазіргі ұлттық топонимиялық жүйедегі типтес топонимдердің жасалу уәждерінен алшақтық жоқ де- уге болады. Мысалы, Jašyl ögüz, Argantu qajas, Jilun qol, Qara köl, Qara qum, Temir Qapiq, Uduq baš т.б. семантикасы айқын қос тұлғалы атаулар. Атау жасауға ұйытқы бо- латын географиялық апеллятивтер де он бес ғасыр бойына түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінде де өзінің алғашқы тілдік, лингвомәдени сипатынан арылмай сақталып келді деуге болады. Мысалы: köl, tag//taγ, Qargan, ordu, ot, suv, jär, tas, täŋiz, töpä, turuq, ulus, qum, jol, art, jurt, käčig (кешу) т.б. Мәселен, соңғы käčig (кешу) көнетүркі лексемасының семантикасы қазіргі қазақ тіліндегі өткел сөзінің мағынасы екеуіне де ортақ «суды кешу, судан өту» етістігі өрісінен орын алып, генетикалық (типологиялық) тұрғыдан көне түркі тұлғасының қазақ тілінде дамыған синонимдес дериваты ретінде қалыптасқан деуге болады. Аталмыш топонимдер мен географиялық апеллятивтер орхон-енисей жазуларында тасқа түскеннен бұрын пайда болып, сол кездегі тілдік ортаға, байырғы түркі қоғамына қызмет еткені белгілі. Қазақ тілінен өзге де туыстас тілдердің тарихи табы мен іздері жатқан ескерткіштердегі қазіргі тілдік жүйедегі жер-су атауларымен тұлғалас бұл топонимдердің сабақтастығы, тұрақтылығы мен өміршеңдігі жалпытүркілік этникалық бірегейлігін сақтауы - оларды тілдік-тарихи кумулятивтік әлеуеті жоғары мәдени феномен ретінде бағалауға негіз болады. Осы ретте тілі ортақ, ділі ортақ, діні ортақ, жері ортақ болған арғы ата-бабаларымыз өздерін ортақ мүдделі этникалық қауым ретінде сезініп, этникалық санаға ие болғандығын эволюциялық тұрғыдан дәлелдейтін тарихи фактілердің бірі ретінде жоғарыда келтірілген тілдік, ономастикалық деректерді атауға болады. Ерте орта ғасырда байырғы түркілік бірегейлік пен этникалық сананың сол кез- де жоғары дәрежеде болғанын жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|