И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Pdf көрінісі

бет	42/167
Дата	25.02.2022
өлшемі	10,59 Mb.
	#133346

1 ... 38 39 40 41 42 43 44 45 ... 167

Байланысты:
И аза тіл білш іні антологиясы с. Исаев азіргі аза тілінде
2 семинар жарат, ата ана бедели, ҚазҰУ Студиясында Елдар Отарбаев, лекция (1) (1), Силлабус. Қазақ тілінің морфологиясы (1) (4)

Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі

қосарлануы
арқылы
жалпылық,
көптік,
сөздердің
қайталануы арқылы
көптік, дүркінділік, сындық
мәндегі сөздерде
үстеме буын арқылы
күшейткіш мағыналар
үстеу де грамматикалық мағына білдірудің белгілі бір жолда-
ры болып табылады. Мысалы, аяқ - табақ, үлкен - кіші, кәрі -
жас дегендер жаңа туынды (сөз) болумен қатар жалпылық мән
сияқты грамматикалық мағына да білдіріп түр, ал қора-қора қой,
тау-тау астық, көре-көре, сөйлей-сөйлей дегендегі қайталама
қос сөздер көптік, дүркінділік үғымды білдіреді, қып-қызыл,
жап-жақсы, үп-үлкен дегендегі үстеме буындар (қап, жап, үп)
күшейткіш мәнді білдіреді.
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
әр тілде әр түрлі
қызмет атқарады. Қазақ тілінде ол (сөздердің орын тәртібі) -
грамматикалық мағына білдірудің негізгі бір жолы болып табы-
лады. Сондықтан да сөйлемде сөздердің (сөйлем мүшелерінің)
белгілі түрақты орын тәртібі бар. Ол орын тәртібінің өзгеруі
белгілі бір мән үстелумен байланысты болады. Мысалы,
Тарт қолыңды Вьетнамнан! (Әдеттегі орын тәртібі - Вьет-
намнан қолынды тарт) деген сөйлем үлкен бір жігермен ай-
тылады да, орын тәртібінің өзгеруі (инверсия) белгілі бір
стильдік жүк котеріп түр. Создердің орын тәртібінің өзгеруі
олардың грамматикалық мағыналары мен сөздер арасындағы
синтаксистік қатынастардың мүлдем өзгеріп кетуіне де се-
беп болады. Мысалы,
қалта сағат
(сағаттың қалтаға салып
жүретін бір түрі),
көз әйнек
(көзілдірік яғни көзге салатын
әйнек),
біз өкше
(үшкір биік өкше),
мосы ағаш
(мосы жасайтын
ағаш) тәрізді тіркестер бір түрлі мәнде қолданылса, олардың
орнын ауыстырып жүмсағанда, басқа мағынада және басқа
синтаксистік қатынаста айтылады:
сағат қалта
(сағат салуға
арналып тігілген қалта),
әйнек көз
(шыныдан салынған жасан-
ды коз),
екше біз
(жуан біз яғни ағаш шегені өкшеге қағу үшін
33

пайдаланылатын ең жуан біз),
ағаш мосы
(ағаштан жасалған
мосының түрі,
темір мосы
да болуы мүмкін), т. б. Қалай
үғындыратынын білмей:
- Жүрек, - деді тракторист.
-
*
- Жүрек? Мүның да жүрегі бола ма? (Ғ. Мүстафин). Бүл
мысалдағы екінші жүрек ерекше сүрау интонациясымен
айтылған. Сондықтан да ол - жалғыз жүрек сөзінің өзі-ақ
сүраулы сөйлем болып түр.
Немесе: Бүл - бала берген кітап. Бүл бала кітапты әкеп
берді деген екі сөйлемдегі бүл сөзі екі түрлі дауыс ырғағымен
(интонациямен) айтылған, сондықтан да екі түрлі мағынада
қолданылған: бірінші бүл субстантивтеніп 3-жақ субъ-
ект мағынасында, екінші бүл атрибутивтік-анықтауыштық
қатынаста жүмсалған.

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 38 39 40 41 42 43 44 45 ... 167