I тарау. Қос сөздердің қазақ тіл біліміндегі зерттелу тарихы
Диплом жұмысының құрылымы
жүктеу/скачать 296 Kb.
|
абай
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.1. Күрделі сөздер туралы зерттеулер мен пікірлер.
| Диплом жұмысының құрылымы.
Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады. Оған қоса пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымша материалдар (мысалдар жазылған кеспе қағаздар) берілген. Әр тараудың өзі іштегі құрылымына қарай бірнеше бөлімшелерге бөлінген. 1.1. Күрделі сөздер туралы зерттеулер мен пікірлер. Әр түрлі жүйеге жататын түрлі тілдерде күрделі сөздердің жасалуында айырмашылықтар бар. Бұл жағдай күрделі сөз туралы түрлі пікірлер туғызуы заңды деп санаймыз. Түркі тілдерін зерттеуші тіл мамандары өздерінің еңбектерінде күрделі сөз мәселесіне де назар аударып, ол турасында байқағандарын көзден таса қалдырмаған. Түркі тілдеріндегі күрделі сөз мәселесінің зерттелуі туралы А.А.Юлдашев былай дейді : «Сложные слова которыми изобилуют тюркские язык, особенно их терминология до сих пор не получили удовлетворительной разработки ни в словарях, ни в грамматических описаниях». Күрделі сөз мәселесінің осы жағдайы қазір де өзгеріп кеткен жоқ. Бұл күрделі сөздерді зерттеудің қажеттілігін, өзектілігін білдіреді. Күрделі сөздерге ғалымдар түрлі анықтама беріп жүр. Күрделі сөздерге анықтама беруші ғалым негізінде өз тіліндегі күрделі сөздердің ерекшелігіне көбірек көңіл аударған, сондықтан да күрделі сөздердің анықтамаларының бірдей болмауы заңды. Алайда тілдер түрлі болғанымен, күрделі сөз құбылысының көпшілік тілге ортақ қасиеттері де бары сөзсіз. Сондықтан күрделі сөздерге берілген анықтамаларында ол ортақ қасиеттер байқалмай қоймайды. Түрлі жүйелі тілдерде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларға шолу жасайық. Күрделі сөздерге бай тілдер тобында ғалымдар ағылшын тілін жиі атайды. Сондықтан ағылшын тілі мамандарының күрделі сөзге берген анықтамаларынан бастаған дұрыс деп ойлаймыз. Ағылшын маманы А.И.Смирницкий сөзді дара сөздер, туынды сөздер, күрделі сөздер деп бөліп ; күрделі сөздердің құрамына екі я одан да көп түбір морфемалар кіреді дегенді айтады. Ағылшын тілінде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамалардың көбі бір- біріне ұқсас. О. Есперсен, Г. Марчанд, Р.В. Зандворт сияқты ғалымдардың күрделі сөзге берген анықтамаларында да оның құрамы екі не одан да көп болуы, бір сөз, бір лексикалық бірлік болып саналатыны үнемі аталып отырады. Лингвистикалық терминдер сөздіктерінде ол белгілер сақталған. Осы ғалымдардың біразы күрделі сөздердің анықтамаларына олардың бір белгісі ретінде А.И.Смирницкийден басталып қолданыла бастаған «цельнооформленность » деген терминді біртұтас сөз деген ұғым мәнінде қоса қолданады. Солардың бірі О.Д.Мешков «Словообразование современного английского языка » деген еңбегінде түрлі ғалымдар берген анықтамаларды қорыта отырып, өз анықтамасын береді. Орыс тілінде де күрделі сөзге берілген анықтамалардың бұлардан айырмашылығы шамалы. Орыс тілінің грамматикасынан осы типтес мына анықтаманы айтуға болады: «Производное слово образовано путем соединения одной или нескольких основ какой – либо части речи с самостоятельным словам»[23,27]. Рас, соңғы орыс тілінің академиялық грамматикасында аздаған өзгеріс бары байқалады, онда: «Сложение (или чистое сложение)– способ образование слов при котором опорный (последний) компонент ровен целому слову а предпяствующий ему компонент или компоненты представляет собой чистую основу»- деген анықтама берілген. Бұл анықтамада күрделі сөздің құрамындағы соңғы сөздерге ерекше мән берілген. Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына арналған еңбектерде күрделі сөздердің компоненттері сабақтаса да салаласа да байланысатыны сөз болады. Мәселен, Н.К.Дмитриев «Башқұрт тілінің грамматикасы» деген еңбегінде жалаң сөздермен қатар, екі не одан да көп сөздердің тіркесінен пайда болған күрделі сөздердің де болатынын айта келіп, оған мысал ретінде билбау, оккош (лебедь) тошбош (пескарь) тәрізді жалпы және Тимурбулат тәрізді кейбір жалқы есімге жататын сөздерді келтіреді. [4,224.] Күрделі сөзге қатысты пікірлерді басқа түркологтардың да еңбектерінен кездестіруге болады. Мәселен, А.Н. Кононов « Қазіргі өзбек әдеби тілінің грамматикасы» деген еңбегінде құрылысы жағынан сөздерді жалаң және күрделі деп екіге бөліп, жалаң түріне от , қизил, езмоқ, ал күрделіге оққұш, қулорра, муз ерар, күз еши деген мысалдарды келтіреді де, күрделі сөздерді өз ішінен біріккен сөз, жалғыз күрделі сөз, қос сөз деп үшке бөледі. Біріккен сөзге мысал ретінде қай оғайни, билагузук, алабуға тәрізді сөздерді келтіреді. Мұның басқалардан айырмашылығы компоненттері кейбір құрылымдық, дыбыстық және мағыналық өзгеріске ұшыраған, сыртқы пішіні жағынан жай сөз тәрізді құрамындағы дауыстылары үйлесімді, бір екпінге ие. Кейбіреулері дыбыстық, мағыналық өзгеріске ұшырау салдарынан бастапқы түр- түрпатын өзгерткені соншалық, оны этимологиялық талдау арқылы болмаса, қандай сөздерден біріккенін білу қиын дегенді айтады. [9,131] Қарақалпақ тілінің грамматикалық құрылысына байланысты еңбек жазған М.А. Баскаков сөз табының жасалу тәсіліне тоқтала келіп, зат есімдер аффикс арқылы жасалуымен қатар сөздердің тіркесуінен де жасалады дейді [23,25]. Сөз тудырудың синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерді ол құрама және күрделі деп екіге бөледі. Құрама зат есімдерге бір- бірінен анықтауыш пен анықталушы сөз ретінде келіп, бірақ лексикалық тұтас бір бүтін тұлға ретінде танылатын сөздерді жатқызады. Мысалы, джанывар « животное», киндик шеше, адамзат, егей бала тәрізді сөздерді келтіреді. Ал күрделі зат есімдерге сөздердің қосарлануынан пайда болған төбе-төбе, ел- жұрт, юсти-баси, кёрпе- тёсек, бала- шаға, шай-май тәрізді сөздерді келтірген. Азербайжан тілі грамматикасының авторлары күрделі сөздерге тән қасиеттерден мағына тұтастығына басымырақ мән береді. Татар тілі грамматикасын зерттеушілер күрделі сөзге тән белгілерге мағына тұтастығын, компоненттерінің орын бекемдігін, бір екпінді иеленуін жатқызады. Кейбіреулерінің компоненттері дыбыстық өзгеріске ұшырау салдарынан бастапқы түр-тұрпатын өзгертіп барып қалыптасатынын да дұрыс көрсетеді. Ал, енді әртүрлі тілдерде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларды қорыта келгенде, онда күрделі сөздердің төмендегі белгілеріне ғалымдардың назар аударғандығын байқаймыз. 1. Күрделі сөздің құрамы екі не одан да көп сыңарлардан құралатыны. 2. Күрделі сөз біртұтас сөз, бір мағына лексикалық бірлік екені. 3. А.И.Смирницкийден басталған сөздің бір белгісі ретінде көрсетілген «цельнооформленность» деген ұғым. Рас, А.И.Смирницкий оны ішкі мағына бірлігі мен сөздің сыртқы бірлігі ретінде түсіндірген. 4. Сөйлемде жеке сөз ретінде бөлінуі. 5. Сөйлемде мағына және грамматикалық жағынан тұтастығы арқылы бөлінетін сөздер тобы. 6. Сыңарларының негізгі және туынды сөз болып келуі. Қазақ тіл білімінде де ғалымдар күрделі сөздің осы негізгі белгілерін оған анықтама бергенде ескеріп отырғаны анықталды . А. Ысқақов күрделі сөзге төмендегідей анықтама берген : « Күрделі сөз деп кемі екі я одан да көп дара сөзден, жалаң я туынды түбірден құралып, ритм-ырғақ жағынан бір ұдай лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика- грамматика жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді айтамыз». Бұл анықтамада күрделі сөз ең кемі екі сөзден тұратыны, бір ырғақпен айтылуы, мағына тұтастығы, бір сөз ретінде тілде қалыптасқанына автор мән берген. Ол өз еңбектерінде күрделі сөздердің аса маңызды мәселелерін қамтып, дұрыс тұжырымдар жасаған бірқатар тың проблемалар қойған «күрделі сөздердің, әлі де анықталмаған мәселелері көп. Ол мәселелердің негізгі түйінділері біріккен сөздер мен фразалық тіркестердің, біріккен сөздер мен идиомалық тіркестің араларын ашу, олардың ара қатынастарын анықтау мәселелерімен байланысты», – дейді. Аталмыш еңбектерінде күрделі сөзге қатысты әр жерде айтқандарынан мағына тұтастығын, тұтас тұлғалануын, белгілі бір сөз табына телулі болуын, сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқаруын бір екпінді иеленуін тірек еткендігі байқалады. [21,199]. Ж.Шакенов – күрделі сөздерді арнайы зерттеген ғалым. Ол күрделі сөзге төмендегідей анықтама берген : «Күрделі сөз деп екі я одан да артық сөздердің тізбегінен құралып, лексика-грамматикалық мағынасы мен сөйлемдегі қызметі жағынан бөлшектенбей, тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалатын тұлғаны айтамыз»- дейді. Мұнда да ғалым күрделі сөздің құрамына лексикалық, грамматикалық тұрғыдағы тұтастығы, сөйлемде бір мүше қызметін атқаруы, бір ұғымның аталымы [номинация] қызметін атқаратындығына мән берген [25,53]. Қазақ тіл білімін зерттеуші ғалым К.Аханов та күрделі сөзге өзінше анықтама берген. Ол: «күрделі сөздің сыңарлы жеке тұрғандағы мағынасынан да, қызметінен де алшақтап, олардың қосындысы немесе тіркесі тұтасқан күйінде бір бүтін сөз – күрделі сөз ретінде ұғынылады » [1,49] – деп анықтаған. Ғалым анықтамасында күрделі сөздің құрамындағы сыңарларының жеке тұрғандағы мағынасы мен қызметінен алшақтап, бір бүтін сөз ретінде танылатынына назар аударған. К.Аханов « Грамматика теориясының негіздері» деген еңбегінде «сөзге соның ішінде күрделі сөзге де тән және оны сөз тіркесінен ажырататын жалпылама белгілер делініп семантикалық тұтастық, морфологиялық тұтастық, синтаксистік тұтастық белгілері айтылып жүр. 1.Семантикалық тұтастық белгісі. Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың мағыналық дербестігі мен грамматикалық дербестігінің күңгірттенуі немесе жойылуы сөздің бұл түрінде семантикалық тұтастықтың пайда болуына әкеледі. Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа лексикалық емес, олар тіркескен күйінде біртұтас лексикалық мағынаны білдіреді. 2.Морфологиялық тұтастық белгісі. Күрделі сөзде жалаң сөз тәрізді түрленіп, көптеледі, септеледі, жіктеледі. Оның сыңарларының әрқайсысы бөлек-бөлек өзгермей, тұтас күйінде түрленіп, бір тұлғаға (формаға) ие болады. Күрделі сөздің жеке сыңарлары өздігінен белгілі бір парадигматикалық қатардың мүшелері бола алмайды. Күрделі сөз тұтасқан күйінде ғана парадигматикалық қатарға мүше ретінде ене алады. Мұның өзі күрделі сөздің морфологиялық жақтан тұтастығын, бір бүтін екендігін көрсетеді. 3.Синтаксистік тұтастық белгісі. Күрделі сөздің синтаксистік тұтастық белгісі дегеннен әдетте, оның синтаксистік жағынан (сөйлем мүшесі болуы жағынан) бөлшектенбей, сөйлемде бір ғана мүше болуы ұғынылады. Мысалы, қолғап, қарақұс деген сөздердің қол, қара дегендері өз алдына, қап, құс дегендер өз алдына бір-бір мүше емес, сөйлемде қол мен қаптың екеуі қосылып бір-ақ мүше. Өйткені бұларда қол, қара деген сөздер анықтауыш. Қара құс деген тіркестің өзі де құстың белгісі бір аты болмай, бір құстың түсін ашу болса, онда, екі сөз болып, қара мен құстың екеуі сөйлемде екі мүше бола алады. Мысалы, қарға – қара құс десек, қандай құс? деп сұрауға болады. Сонда қарға ақ құс емес, қара құс деп түсін ашып беруге болады. Ал қара құс дегендегі қараны бұлайша бөліп ала алмаймыз. Өйткені қара әуелде құстың түсін көрсету үшін жұмсалғанмен, бәрі де онысынан қалып, құс деген сөзбен қосылып, құстың белгілі бір атасының ұлын атайтын сөз болып кеткен. Сондықтан қарақұс деп, кейде түсі қара болмайтын құстарды да атай береміз. Мысалы, Қарақұстың қазақ тілінде ақ-сар деп аталатын бір түрі бар. Мұның түсі қара емес, сары болады. Солай да болса, оны да қара құс дейміз [1,49-80]. Лингвистикалық кейбір еңбектерде сөзге, соның ішінде күрделі сөзге тән және оны сөз тіркесінен ажырататын белгілердің бірі ретінде оның фонетикалық белгісі аталады. Күрделі сөздердің барлығы бірдей фонетикалық өзгеріске ұшырайтындары, негізінен алғанда, кіріккен сөздер. Ал тіл-тілде ашудас, белбеу, сексен, тоқсан, білезік тәрізді кіріккен сөздердің саны да оншалықты көп емес және бұлар тәрізді кіріккен сөздер сөз тіркесінен оңай ажыратылады [23,85]. Күрделі сөздердің қай–қайсысы болса да әуел бастағы жай сөз тіркесінен шыққан. Бұлардың қалыптасуларына әрқилы синтаксистік амал-тәсілдер негіз болған. Кейбір сөздер бастапқы синтаксистік жай сөз тіркестерінің компоненттері бір–бірімен бірігу арқылы (бүгін, биыл, ағайын) туса, кейбір күрделі сөздер жарыса, қабаттаса қолданылған компоненттердің қосарлануы арқылы ( жер-су, ел- жұрт т.б) жасалған. жүктеу/скачать 296 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|