Қыдыршаев indd
жүктеу/скачать 4,53 Kb. Pdf көрінісі
|
Қыдыршаев
| Марк Тулий Цицерон (б.э. дейінгі 106-43 ж.ж.)
– шешендіктің белгілі теоретигі. ол өзінің риторикалық жүйесінің мәнін «Шешен туралы», «Брут», «Шешен» атты үш кітабында тармақтай баяндай - ды. Ол алғашқы кітабында шешендіктану теориясын дамытады; екіншісінде Цицеронның өзі ұмтылған шешен идеалы сипатталады; ал үшіншісінде шешендіктанудың тарихи дамуы көрсетіледі. Цицеронның ойынша, шешеннің күшті болуы- тыңдаушыларын өзіне бағындыра білуінде. Кімде-кім форумда не азаматтық сот процесінде тыңдаушыларды иландыра, өзіне бағындыра, рахат сезімге бөлей сөз сөйлей білсе ғана шешен деп танылады. Цицерон шынайы нағыз шешенде: «диалектиктің тапқырлығы, философтың ойы, ақынның тілі, заңгердің жады, трагиктің даусы...» болуы тиістігін, бұған қоса талант иесі халық өмірі мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге мейлінше жетік болуын негіздейді. «Шешен» еңбегінде шын мәніндегі шешен болу үшін сақталуы тиіс талаптар жүйеленеді. олардың арасындағы алғашқылары - жан-жақты білімділік, эрудиция, әр түрлі философиялық жүйе, құқық, шешендіктану теориясы саласындағы білім. Кең көлемдегі философиялық білімділік – шешендік өнерге қажетті аса маңызды жағдай. Бұл орайда шешен үшін бірден-бір пайдалысы - этика мен логика сияқты философиялық ғылымдар. Цицерон «Брут» трактатында: «Шешен екі негізгі құндылыққа ие болуы тиіс: бірі – дәл де нақты дәлелдермен иландыра білу білігінің болуы, екіншісі – тыңдаушылардың жан-дүниесіне өтімді де батым - ды сөзбен ой сала әсер ету; сондай-ақ судьяның көзін жеткізуден гөрі, оның көңілін көтере рухтандыру маңыздырақ»,-деп тағы да бір қызғылықты практикалық түйін жасайды [6,35]. Цицерон өзінің сан алуан туындыларында сөз әсерлігіне қажетті рациональдылық пен эмоциональдылықтың үйлесімділігіне сан қайтара оралады. ол «Шешен туралы» кітабында адамдардың іс-әрекетінде ережелер мен заңдылықтардан гөрі көбіне-көп сезім- күйге арқа сүйейтінін, сол себептен де шешендіктануда шешеннің аудитория сезіміне әсер ете білу дағдысының болуы үлкен мәнді екендігін жазады. Шешен жетістігінің кепілі болар аса мәнді жағдай аудитория ерекшелігін, қызығушылығын ескеру деп есептейді. Сөз тиімділігінің қағидасы мен шешендіктің мақсаты туралы римдіктердің: «Халық мойындаған шешен ғана дүлдүл болмақ»,- деген түйінін әбден құптауға тұрады [6,186]. Цицеронның риторикалық шығармаларында шешен үшін қажетті сөздің композициясы, стилі, сөз фигураларын, юморды қолдану, сөздің фонетикалық безендірілуі сияқты т.б. төңірегінде аса пайдалы кеңестер қамтылған. Антикалық шешендіктанудың дамуында Марк Фабий Квинтилианның (б.э. дейінгі 36-96 ж.ж.) еңбектері маңызды рөл атқарады. оның «Шешеннің қалыптасуы туралы» атты негізгі ту - ындысы сол кезеңдегі шешендіктану теоретиктері түйіндерінің топ - тамасы мен өзінің риторика оқытушысы әрі сот адвокаты ретіндегі 20 жылдық жеке тәжірибесін салыстырған талдамасынан құралады. Квинтилианның ақыл-кеңестері мен бағыттамалары өзектілігін бүгінгі күні де жойған жоқ. оларды сәл өзгерген күйінде қазіргі 22 23 көптеген шешендіктану туралы оқулықтардан да табуға болады. Мына төмендегі сияқты ұсынбалар осыған дәлел. Мәселен, сөздің басында және аяғында өте күшті айғақтарды қолдану; шешеннің табиғи дарындылығын теориялық оқумен, жаттығулармен және үлгі алумен бекітіп, жетілдіре дамытып отыру; сондай-ақ тек өзің жете білетін мәселелер туралы ғана айту талабы және т.б . Цицеронға қарағанда, Квинтилиан сөздің логикалық негізі мен оның бейнелеуіш құралдары, сондай-ақ шешендік техника - сы мәселелеріне біршама бұтарлай талдау жасайды. «Шешеннің қалыптасуы туралы» трактаты шешеннің шаршы топ алдындағы тәртіп қалпы, дене қимылы, бет қимылы, тыныс және дауыс қалыптастыруы теориясы туралы арнайы тарауларды қамтиды. Квинтилианның түйіндеуінше, бұл іспеттес жекелеген мәселелер шешен жетістігін қамтамасыз етуде ерекше мәнді. Цицерон мен Квинтилиан дәуірі рим шешендік өнерінің жоғары дәрежеде гүлдену кезеңі болумен бірге, бұл кезең бір мезгілде оның ең ақырғы шектеулі тұсы да болды. Римдік классикалық шешендік өнері республиканың құлауымен бірге құлдырады. Таза саяси рито - рика бірте-бірте жоққа айналса, сот шешендік өнерінің мүмкіндіктері ақырындап құрдымға кете бастады. Алғы орынға өзіндік жалықтырар және сыртқы форма - сына ғана көбірек назар аударылатын мерекелік эпидейктілік шешендік шығарылады. Ғасыр ортасында, феодализм дәуірінде, классикалық шешендіктану қоғамдық өмірге өз әсерін жоғалтты. Шешендіктанудың жаңадан гүлдеп өркендеуі тек буржуазиялық төңкеріс кезеңінде ғана мүмкіндік алды. жүктеу/скачать 4,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|