Қыдыршаев indd
Қазақтың шешендік дәстүрі
жүктеу/скачать 4,53 Kb. Pdf көрінісі
|
Қыдыршаев
| Қазақтың шешендік дәстүрі.
Бүгінде қазақ халқының ұлттық шешендік өнерінің тарихы Түркі қағанаты, қараханидтер, қыпшақтар мемлекеттері дәуірінен бастау алады. Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк сияқты қарасөзбен, шешендік ділмар тілмен жазылған жанрлық табиғаты ерекше туындылардан бері таратылады. Бұл орайда Ж.Баласағұни, М.Қашғари, А. Игінеки сияқты көптеген түркі халықтарына ортақ ғұламалар еңбектерінің өзіндік ерекше орны бар. Шешендіктің небір саф алтын үзіктерін осы кезеңдегі жазбалардан кездестіреміз. «Шешендік өнердің туып, қалыптасуы қоғамның пайда болу - ымен байланысты деген пікірді қазақ шешендік өнерінің даму та - рихы да дәлелдейді»,-дей келе, ғалым Б.Адамбаев: «Тарихи аңыз- әңгімелері, кейбір жазба деректерге қарағанда қазақтың шешендік өнері алғашқы хандықтарды құрысқан Майқы би, Аяз билермен (ХІІ- ХІІІ ғ.ғ.), Асан қайғы, Жиренше шешендермен (XIV-XVI ғ.ғ.) тығыз байланысты. Ал, хандықтың нығайған кезеңінде, яғни Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке би, Сырым батыр өмір сүрген замандарда (XVII-XVIII ғ.ғ.) шешендік өнер өзінің даму дәуіріне жеткен»,-деп жазады [7,8]. С.Сейфуллинше айтсақ, өз тұсында «тілге ұстарып алған шешен билердің жырмен, тақпақпен айтпайтын мәнді сөзі болмаған». Тарихтан мәлімі – шешен билер өз дәуірінде келелі кеңес құрып, даулы мәселелерді шешіп отырғаны. Ал кең байтақ қазақ елінде жиі болып тұратын ас-тойлар шешендердің де сыннан өтетін, шынығатын, шыңдалатын орны болған. Жалпы халқымыздың шешендік өнер тарихында «би», «шешен» сөздерінің бір мағынаға бірігіп, бір-бірін алмастыра қолданылуы да байқалады. дегенмен де би болу үшін, тек сөзге шеберлік жеткіліксіз. Шешен би қашан да ел шежіресін, тарихын, тарихи тұлғаларды, әдет заңын /дау-талап, соғыс-бітім мәселелерін реттеу тәртібі/ білуі, хан қаһарынан қаймықпайтын, параға сатылмайтын батыл да адал адам болуы міндетті. Бұл орайда қазақ зеттеушісі Ш.Уәлиханов пікірі құнды. Халық тарихында шешендік сөздер ас-жиындарда, жәрмеңкеде айтылатын дау-тартыс, ақындық, шешендік айтыстармен ғана шектелмегені мәлім. Бұл орайда көпті көрген данагөй қариялардың үлгілі, өнегелі ақыл-нақыл, үгіт-насихат, әзіл сөздері де мол. Қазақ зерттеушілерінен шешендік сөздерді алғаш зерделеушілердің бірі Ә.Мәметова «Қазақ билерінің шешендік сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны» /1945/ еңбегінде қырқыншы жылдарға дейінгі жиналған материалдарды пайдалана отырып, қазақ шешендік сөздерінің мағынасын, ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтаған, оның жанр ретінде қалыптасуына, дамуы - на себі тиген белгілі шешендер мен шешен билер туралы мәліметтер келтірген [8]. Ал ғалым Б.Адамбаев «Қазақтың дәстүрлі шешендік өнері және Сырым атымен байланысты сөздер» атты зерттеуінде жалпы шешендіктану ілімі, соның ішінде қазақ шешендік өнерінің тарихына қысқаша шолу жасап, атақты шешен-билердің ғибыратты, өнегелі сөздеріне ғылыми-әдеби талдау ұсынады. Қазақтың халықтық шешендік өнерінің қалыптасу, даму тарихынан, олардың көрнекті өкілдерінің шығармашылық өмірінен жан-жақты мағлұмат береді [9]. Бұдан кейін де қазақ шешендік өнерінің әр қилы қырынан зерделенуі баяу да болса өз жалғасын табуда. дегенмен де шешендік 24 25 сөздердің қайсысы қай уақытта шығып, қалай қалыптасқанын кесіп- пішіп айту оңай емес. Мәселен, ежелгі грек тарихында шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне атақты Солон заңы бірден-бір себепкер болғаны мәлім. Ежелгі Афиннің мемлекеттік қайраткері әрі ақыны Солонның (б.э.д. 638-558 ж.ж.) құлдық құрылыс пен сот істерін демократиялауға бағытталған әлеуметтік рефор- малары «Солон заңы» делінген. Солон заңы бойынша Афиннің әрбір азаматы өз мүддесін қорғауға тиісті болған. Ал бұлай істеу әркімнің қолынан келе бермейтіні де аян. осыдан келіп сот алдында айтылажақ сөзді алдын-ала жұптайтын, даярлайтын логогрифтер – сөз жұптаушылар /әйгілі шешен демосфен алғашында логогриф болған/ пайда болған. Ал дау-талап мәселесін қарайтын қазақ қауымындағы ежелгі әдет заңы/ «Жеті жарғы» іспеттес/ гректің Солон заңына ұқсастырылады. демек, қазақ қауымында ертеден қалыптасқан ел ішіндегі дау- жанжалды мәмлемен шешіп реттеудің халықтық тәсілі дәстүрлі шешендік өнердің дамуына әсер еткен. Афин азаматтарының шаршы топ алды өз көзқарастары мен саяси мақсаттарын баяндау қажеттігі шешендікпен шұғылдануды керек еткені сияқты халық алдында талқыланатын дау-жанжал, билік-бітім сөздерде жеңіске жету қазақ билерінен халықтың салт-санасын, әдет-ғұрпын жетік білумен бірге ойға ұшқыр, тілге шешен болуды талап еткен. Сондай-ақ халықтың тапқыр, шешен адамға көрсететін құрметі мен билік үшін беретін сыйы /«би ақысы»/ шешендік өнерді дамытуда ынталандырушылық, қызықтырушылық қызмет атқарған. Қысқасы, қазақ шешендік өнерінің тарихи тармақтары сан қатпарлы. жүктеу/скачать 4,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|