Ііі. Қорытынды ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

Буддизм атауы осы ілімнің негізін салушы Будда есімімен байланысты. “Будда” – санскрит сөзі (“будх” – ояну, көзі ашылу), ұйқыдағы сананың оянып, сергек санаға өтуін білдіреді. Бір сөзбен айтқанда, “будда” кез келген белсенді сананың иесі, ал ақыл-ойдың белсенді күйінің не екенін Будда ілімі түсіндіреді. Бұл ілімді VІ ғасырда Үндістан жерінде тарихи қайраткер Сиддхартха Гаутама таратты. 29 жасында Сиддхартха бар байлықтан, патшалықтан, отбасынан бас тартып, адамзатты азаптардан құтқарудың жолын іздеп шығады.

1. 
   ешбір тірі жанды өлтірмеу;
   
2. 
   ешқашан ұрлық жасамау;
   
3. 
   зинақорлық жасамау;
   
4. 
   өтірік айтпау;
   
5. 
   басты айналдыратын сусындар ішпеу.
   

6. 
   түстен кейін тамақ ішпеу;
   
7. 
   көңіл көтеруге қатыспау;
   
8. 
   иіс су жағып, әшекей тақпау; 9) биік және кең төсекте жатпау; 10) алтын, күміс жинамау.
   

Кун-фу-цзы (б.д.д. 551—479 жж.) кедейленген ақсүйек әскер-басы отбасында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айрылған ол тек 15 жасында ғана білімге құштарлық тынытады, ал 50 жасында өз мектебін қалыптастырады. Оның көптеген ізбасарлары болған. Олар ұстазының және өздерінің ой-пікірлерін, қағидалары мен тұжырымдарын жинақтап, «Әңгімелер мен пікірлер» («Лунь юй») деген конфуцийшылдық ілімнің негізі шығармасын дүниеге келтірді. Қытайлықтардың көптеген ұрпақтары бұл кітапты үлгі тұтып, басшылыққа алған.

Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш — Аспан, ол жерде әділеттілік болуын қадағалап отырады. Ал қоғамдағы теңсіздік, әртүрлі сатыдағы топтардың болуы — ол әділеттілік. Олай болса, Аспан (Көк) осы теңсіздікті қорғайды. Кун-фу-цзы өзінің ілімін аспан денелерінің заңдылықтарын немесе бабалар рухын зерттеуге арнамайды. «Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білеміз», — деуінің өзі осыған айғақ.

Керісінше, оның қарастыратын негізгі мәселесі — адамдар арасындағы қарым-қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай, ол мынадай ұғымдарға көбірек көңіл беледі: «тең орта», «адамгершілік» және «өзара сүйіспеншілік». Осы үш үғым бірігіп, «дао» (дүрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен өмір сүруі қажет.

«Тең орта» — адамдардың сабырсыздық пен сақтықтың арасындағы іс-әрекеті. Өмірде мүндай «ортаны» ұстап, іс-әрекет жасау оңай емес, себебі адамдардың көпшілігі сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.

Ал адамгершіліктің негізі — «жэнь» — «ата-анасын құрметтеу және үлкен ағаларын сыйлау», жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кім де кім шын жүректен адамгершілікке ұмтылса, ол еш уақытта жамандық жасамайды. Ал «өзара сүйіспеншілік» арқылы қарым-қатынас — конфуцийшылдық әдептілік туралы ілімінің негізгі өзекті ұғымы. Бұл әдептілік қағидасы, бір сөзбен айтқанда, «озің қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама» дегенге сайып келеді. Аталған әдептілік қағидаларын «текті адамдар» (цзюнь-цзы) ғана басшылыққа алып, іс-әрекет жасайды.

Конфуцийшылдар өздерінің шығармаларының көбінде осы «текті адамдарға» қарапайым адамдарды қарсы қояды. «Текті адам» — заң мен парызды басшылыққа алса, қарапайым адам қалай тиімді орналасып, пайда тапсам деп ойлайды; «текті адамға» үлкен маңызды шаруалар тапсыруға болса, қарапайым адамға ондай тапсырма бере алмайсың, оларға тек қана ұсақ-түйек тапсыруға болады; «текті адам» басқалармен келісімді жағдайда өмір сүрсе де, олардың артынан ермейді, озінің жолын ұстайды, ал қарапайым адам жұртпен келісімді өмір сүрмесе де, солардың айтқанын істеп, артында жүруге дайын тұрады, т.б.

«Текті адам» тек қана этикалық үғым емес, ол саяси ұғым да. Ол халықты басқарады. Ал басқарудың негізгі қайнар көзі — басшының оз басының әдептілік қасиеттерін озінен төмен тұрғандарға мысал ретінде көрсету. Егер басшылар «дао» жолымен жүрсе, онда халық оларға қарсы келмейді.

Кун-фу-цзы барлық нәрсе өзгерісте болады, уақыт тоқтамай өтіп жатады десе де, қоғамдық өмірге келгенде, ондағы қалыптасқан жағдайлар қаз қалпында дамуы керек деп есептейді. Сондықтан билеуші — билеуші, шенеунік — шенеунік, әке — әке, ал бала — бала болып, аттарына байланысты емес, шын мәнінде қалулары керек. Ал оларда күтпеген жерде кездейсоқ өзгеріс бола қалса, ол тез арада ез қалпьша келуі керек. Билеуші — әке, халқы — оның балалары. Осы тұрғыдан мемлекет басқарылуы керек. Демек, «білу дегеніміз — табиғатты емес, адамдарды танып-білу» деп есептейді. Кейбір адамдарға «туа біткен білім» тән болғандықтан, олар басқалардан жоғарырақ тұрады. Олардан кейін білімді оқу арқылы алғаңдар түрады. Оқу, білу тандамалы түрде болуы керек. Оқығанда тек өмірде керекті, ең дұрыс деген қағидаларды білу керек, қалғандарынан аулақ болу қажет. Білу дегеніміз — тек қана өзіміз білмейтінді үйреніп, білу емес, сонымен қатар зерттеп отырған мәселелерді жан-жақты қарастыру тәсілі.

Мэн-цзы (б.д.д. 372—289 жж.) — Кун-фу-цзының ілімін әрі қарай жалғастыра отырып, Аспан (Көк) — объективтік қажеттілік, тағдыр ретінде жақсылықты қорғайды дей отырып, аспаннның еркі адамдардың жігер-еркі арқылы көрінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол: «Адамның табиғаты тек жақсылықтан жаратылған. Олай болса, ван (билеуші) халықты өз баласындай сүйсе, халық оны әкесінен жақсы көруі керек» деген тұжырым жасайды.

Сюнь-цзы(б.д.д. 313 ж. — белгісіз) Аспан мен жерді барлық денелердің шығу тегі ретінде мойыңдаса да, тағдырды Аспанның жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оның пікірінше, Аспанды қастерлеп, ол туралы ойланып отырғаннан горі керекті заттарды көбейтіп, Аспанның өзін бағындырған дұрыс.

Әлем өзінің табиғи заңдылықтырымен өмір сүреді, оны зерттеп, сырын ұқсаң, өз қажетіңе жаратуға болады. Олай болса, бақытты немесе бақытсыз, бай немесе қайыршы болу адамдардың өзіне байланысты. Жалпы, адамдар табиғатынан зұлым, қызғаншақ, дүниеқоңыз болып туады. Тәрбие арқылы адамдарды адамгершілікке баулып, оның табиғатын өзгертуге болады. Ал адамдар өз тарапынан өзін өзі жетілдіруге құлшынуы тиіс.

Қытай философы қоғамды жетілдірмес бұрын, жеке адамды жетілдіру керектігін айтты. Конфуций Қытайда ең бірінші болып алдыңғы орынға пәндік оқуды емес, ал адамның мінезін тәрбиелейтін , оқуға деген жігерге және рухани сезінуге үйрететін мектеп ұйымдастырды. Бұл ретте ол ең кішіден — өмірлік құндылықтарды қалыптастырудан бастауға шақырды: қызығушылық, саналы ой, көзқарастардың қатаңдығы және өзін-өзі игеру.

Конфуций Қытайдағы білім берудің демократияландырылуы үшін жақ болды, ол әркімнің оқуға бірдей құқығы болуы, өзіне ұнаған ғылым түрін және ұстаз таңдау мұмкіндігінің болуын жөн көрді.

Конфуцийды ұлы моралист деп атайды, өйткені ол өзінің саяси-әлеуметтік доктринасын моральдық максимумдарға — биік мораль, дұрыс тәртіп, этикет-этолондарына негіздеді.

Дана философ Конфуций

Дана философ Конфуций адамзат өміріндегі әрбір тарихи кезең өз дәуіріне сай саяси күрмеулерге ұшырап отыратын және адамзаттың оларды шама-шарқынша сәтті түрде шешіп ұдайы ықыластық танытатыны көпшілікке аян. Егер біз ойша өткенімізді шолар болсақ,| ХХІ ғасыр табалдырығын атап отқан сәтте қоржынымыздың сан түрлі ғажап әрі қайталанбас саяси ой тізбегі мен даналыққа толы екендігіне көзіміз жеткен болар еді. Солардың ішіндегі ең бір өрелісі де, өзіндік нақыштарымен ерекше айқындалатыны да конфуцийлік ілім. Аталмыш ой бұкіл көне Шығыстағы ең бір қуатты-ау дейтін идеялық-саяси ағымға жатады. Оның негізін қалаушы біздің заманымызға дейін 551-479 жылдары Қытайда өмір сұрген Конфуций (Күи — фамилиясы, ал цзы — ұстаз деген мағынаны білдіреді) болып табылады.

Дана философ және этикалық ілімнің негізін қалаушы

Конфуцийдың қытай халқының өміріне жан-жақты әсер еткені ешбір талас тудырмайды. «Алтын ереже» деген атауымен мәлім болған оның этикасының негізгі принциптерінің бірі былай дейді: «Егер басыма келмесін десең, өзіңе де жамандық қаламасаң, өзгеге де соны тілеме.» Ал Конфуцийдың айтқан нақыл сөздері мен даналық ой пікірлері «Лунь юй»(сүхбат пен ой пікірлер) атты кітапта жинақталған.

Конфуций Қытайдың түрлі патшалықтарында әртүрлі дәрежедегі қызметтер атқарса да, өзінің негізгі мақсатына жете алмады. Нәтижесінде ол шенеуніктік қызметтің қызығы мен рахатын көкейіндегі этикалық саяси көзқарасы мен ойларын көпке жеткізуге асыққан мақсаттарға бола тез ақ айырбастады. Ғүлама ойшылдардың уағыздары, әсіресе, қызметкер шенеуніктер арасында кеңінен қолдауға ие болды. Оқу мен білімге құштар барша қауым оның шәкірттеріне айналды. Аңыз бойынша олардың жалпы саны үш мыңның ар жақ бер жағында болса, ішіндегі ұстазына ең жақын ау дегендері 72 адам, ал онымен күні -түні бірге болған шәкірттерінің саны 12-ге жетсе керек-ті. Бұл адамдар түрлі патшалықгардан келген әрқилы қызмет иелері болатын-ды.

Таң династиясы кезінде (618-907 жж.) Конфуцийге «Бірінші әулие» атты құрметті атақ берілсе, Мин династиясы (1368-1644 жж.) оған «Ұлттың ұлы ұстазы» деген дәреже сыйлады.

Конфуцийдың негізінен қоғамды қандай жолдармен жетілдіру мен мемлекетті қалай сәтті түрде басқару мәселелері шамадан тыс толғандыратынын атап өткен жөн. Бір ғажабы, оның осынау күрделі түйіндері қатаң тәртіп пен белгілі бір тәрбиелік ұстанымдарының көмегімен жүзеге асырмақ ниеті де және оған қоса шектен шыққан қызулыққа берілмей, көбіне көп «тепе — тендік» пен «ортадағы» принциптерді місе тұтқаны да белгілі боп отыр. Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, қырықпышақ болып қырқысып жатқан Қытайдағы патшалықтардың басын бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатына айналдырған ол, сонымен бір әзірде, халықтың тәлімдік — тәрбиелік күш — куатын жоғары деңгейлерге көтеру мен оны кәдімгідей «бақытты» ету үшін бар күш жігерін сарп етті. Мысалға:

«Цыгун сұрады: Мемлекетті қалай басқаруға болады? Ұстаз айтты: Біріншіден — мемлекетке жеткілікті азық-ауқат болсын. Екіншіден -мемлекетке жеткілікті қару-жарақ болсын. Үшіншіден — халық өз патшасына сенетін болсын.Сонда Цыгун: Егер осы үшеуінің біреуінің құрбан ету керек болса, алдымен қайсысын құрбан етуге болады? Онда қару-жарақты кұрбан ету керек. Қалған екеуінің біреуін құрбан етуе тура келсе ше? Онда азық-ауқатты. Себебі, азық ауқатсыз ашығып қиналғанмен патшаға сенім болмаса, ол ел мемлекет болып қала алмайды.»?

Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі, Конфуцийдың ойынша, қоғамдағы тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Және мұндай қоғамда әркім өзінің басыбайлы құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезіну арқылы бұған дейін қағидаға айналған моральдық этикалық принциптері көзден таса қылмасқа керек. Оның пікіріне құлақ түрсек: Патша — патша, бағынышты-бағынышты, әке- әке, ал ұл-ұл болуы тиіс.

Ол адамдарды білу. Адал кісіні адал еместерден биік қойсаң, адал еместерді адалдыққа тартасың.»;

«Адамгершіл кісіде мына бес қасиет болу керек:

Кісіге шын құрмет, кең пейілділік, шыншылдық, зеректік, мейірбандық.

Біріншісі — жарамсақтануға жол бермейді;

Екіншісі — барлығын бағындырады;

Үшіншісі — адамдардың көңіліне сенім ұялатады;

Төртіншісі — жеңіске жетуге мүмкіндік береді;

Бесіншісі — адамдарды басқаруға мүмкіндік туғызады.»

Конфуций ілімінде Ли жөніндегі тәрбиелік мәні орасан зор тәлімгерлік саяси жұйеге айырықша назар аударылады. Ли деген ұғымның аясы анағүрлым кең екендігін және оның әдет — ғұрпы, «салтанатты рәсім», оған қоса «этикет» пен ар ұятты нақыштайтынын айтып өткен лазым. Билеуші мен оның хүзырындағылар ұлкендер мен кішілер және әкелер мен балалар арасындағы қарым-қатынас Ли ілімінің атқарар рөлі шектен тыс.

Конфуцийдың аса маңызды өсиеттерінің бірі — баланың әке-шешесіне деген құрметі және алдымен әкесіне деген шексіз сұйіспешілігі. Балалар тек қана ата-аналарының айтқандарымен жүргенді ғана қанағат тұтумен шектелмей, оларды жан тәнімен сұюге міндетті әрі олардың айтқандарын екі етпеуге тиіс. Егер адам өзінің ата-анасын сұймесе және өзінің ата-ана алдындағы борышын мойындамаса, ол — делқұлы, есерсоқ немесе есі дұрыс емес адам. Конфуцийдің бұл көзқарасының маңызын XXI ғасыр есігін ашып отырған ұрпақ өкілдері, оның ішінде тек қытайлық жастар ғана емес, барша әлем жастары да, қазақстандық урданизация тәлкегіне ұшыраған ұрпақ өкілдеріде үнемі жадында ұстауы тиіс.

Ғұламаның тағы бір қыры оның халықты оқу «мен білімге шақыруынан да байқалады. Ол, әсіресе, адамдардың өмірі мен мінез-құлқына, олардың күнделікті тұрмысы мен өзара қарым-қатынастарына ерекше көңіл аударуға

Конфуцийдың ойынша, мемлекетті тек патшаның («Көктің Ұлы») өзі бас болған салиқалы азаматтар басқаруы тиіс. Өкімет басшысы, яғни, «Көктің ұлы» — Көктің жердегі «өкілі». «Кұдайлық негізі» бар патша арқылы аспан өз • әмірін іске асыруда. Әрине, Конфуций патшаның билігін шырқау биікке көтере білді. Ол тек қана Көктің жердегі өкілі міндетімен ғана қанағаттанып қоймай, адамдар әлемі мен құдайлар яки рухтар әлемімен екі ортада дәнекер болуы тиіс. Әулие бола отыръш, император тек Көктің алдында ған жауапты болуға тиіс. Өйткені ол, тақ пен билікті тек осы Көктен алды. Билеуші әділ боп, өзінің қарамағындағылардың қамын ойлаған күнде Көк барша халыққа мейірімін төгеді; ал егер патша әділ болмаса, елді аштық пен жұт және соғыс пен әлеуметік бұліктер жайлап алуы тиіс. Нақ осылай Көктегі Құдай жердегі билеушіні тәубесіне келтірер еді.

Осыған байланысты императордың жеке басы мен іс әрекеттеріне және бойындағы қасиетеріне байланысты қайсібір сұрақтар көлбеңдейді: Ол қандай болу керек және оньң өзі кімді үлгі тұтпақ?(Ал Конфуцийге жүгінсек, оның абстракциялы қиялшыл бейнесі «жан жақты жетілдірілген» әрі «адамгершілігі шектен тыс мол» адамды сомдайды. «Әбден жетілген адам» екі бірдей қасиетті арқа түтқаны жөн: адамгершілік және бойдағы парыз.

Адамгершілік, Конфуцийдың пікірінше, қарапайымдылықпен, марттылықпен және адамдарға деген шексіз махаббатпен шексіз астасып жатыр. Адамгершілік парыз дегеніміз — адамгершілігі жоғары адамның иығына өз еркімен артқан қияметі мол ауыр жүті. «Кіршіксіз адам» адал және мінсіз, ақкөңіл және ақжарқын әрі өзінің сөйлеген сөзі мен істеген ісіне мығым көзі қарақты болуы тиіс. Конфуцийдің ұғымынша, мемлекет басшысына тек «Кіршіксіз адам» ылайық . Адамгершілік Конфуцийды толғандырған мәселелердің бірі болып табылады:

«Адамгершілік деген не?

Адамдарға махаббат.

Білім деген не?

кеңес береді: «Мені жұрт білмейді деп қынжылма, керісінше, өзім жұртты білмеймін деп қынжыл» — бұл да қытай ойшылының аузынан шыққан дуалы сөз.

Қытай ғұламасының өз шәкірттеріне бағыштаған сөздеріне қарағанда шын мәніндегі білім түбегейлі ақиқатқа сұйенуі керек, ал нені білмейді екенсің, оны білімсіздік деп үдқан жөн. Оның шәкірттеріне берген ақылының ішіндегі ең бір сүбелісі: «Көп тыңдай отырып, ақиқат пен күмәннің арасын ажырата білу шарт, ал қалғандары хақында байқап, аңысын аңдып сөйлеген жөн, мұндай сәтте кінарат тагу да азая түседі; көп сезіп, көп байқау арқылы мәселенің қауіпті тұсын артқа тастай білу керек, ал одан өзгесінде аяғыңы аңдап басқаның лазым, мұлдайда өкініштің жолы жіңішкере түседі; ал егер айтыла қойған сөзге орай тағылар кінә мардымсыз болса, және істеген ісіңде қынжылып бармақ тістеліктей дүние болса, айың оңыңнан туды дей бер.»

Көрнекті саяси ойшыл Конфуцийдің көріпкелдігі мен адамдардың, тұтас халықтар мен династиялардың болашағына қатысты ой-пікірлерін де көңілден таса қылмаған дұрыс.

Оның басты демократиялық идеясы барша адамзаттың теңдігіне қатысты ойлардан туындайды. Халықтар мен мемлекеттер арасыдағы. қатынастарды Конфуцийдің бұкіл қоғам мұддесіне орай екшелеп, бағыттап отырған аян.

Әлеуметтік шырғаландар, терең тап күрестері мен көршілес патшалықтар арасындағы өзара қырғи-қабақ соғыстарды үзілді-кесілді тоқтату жолындағы оның дүниедегі баяндылық пен бейбітшілік үндеген ойлары да өзіне ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Соғыс оның пікірінше, мемлекеттер арасындағы кикілжің-жанжалдарды ретке салудың бірден-бір жолы емес.

Қытайдың мемлекеттік діні – конфуцийшілдіктің негізін салушы – Конфуций. Оны Кун-цзы, Құнфу-цзы, Цзоу деп атайды. Ол қазіргі Қытайдың Шандунь провинциясындағы Цюйф қаласында туып, сонда қайтыс болған. Халық арасында ұстаз Кун деген есіммен кеңге танылған. Ол – Қытай ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері. Өмірге келген ортасы – кедейленген ақсүйектер отбасы. Осы данагөй негізін қалаған ілім (Конфуций идеясы) кейін жапон қоғамының ұлттық жалпы психологиялық, мінез-құлықтық және иде-ологиялық қондырғысы болып қалыптасты.

Конфуций ілімін уағыздаушы Хаттари Унакитидің пайымдауынша: «Конфуций – шығыс данышпаны. Дегенмен, қазіргі күні ол бүкіл әлем танитын философқа айналды. Оның ілімі – өмірді танытатын оқулық, таптырмас тәжірибе мектебі». Ұстаз Кун осындай атақ-даңққа қалай жетті, балалық шағы қалай өтті, одан кейінгі өмір жолы қалай болды? Оған жауап іздеп, көптеген басылымдармен танысқанымызда білгеніміз: жас шағында төменгі буындағы шенеунік қызметін атқарып, 22 жасында бала оқыта бастаған. Сөйтіп, Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнын ашып, ұстаз ретінде үлкен абыройға бөленген. Конфуцийдің мектебінде оқытылған төрт пән – ақлақ (адамгершілік), тіл, саясат, әдебиет.

Қызыл көзді қызғаныш, көреалмаушылық – барлық халықта бар қасірет қой. Елу жасқа жетіп, Лу патшалығында жоғары дәрежелі мемлекет қызметшісі болып жұмыс істеп жүрген Конфуций қаскөйлік интригалар салдарынан қызметінен кетіп, он үш жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа мемлекеттерін аралауға кірісті. Алайда сол кездері билік құрып тұрған синто, буддизм діндері Конфуций идеясына қарсы шықты. Өз идеясын еш жерде орнықтыра алмаған ұстаз Кун 484 жылы еліне қайтып келуге мәжбүр болды. Конфуцийдің ең басты 72 шәкірті болса, солардың 12-сі қандай жағдайда да қасынан шықпай, даналық ойларымен сусындаған көрінеді. Ол елге оралғаннан кейін де ұстаздықпен айналысып, көне даналық кітаптарын жинап, өңдеп, мазмұнын байытыпты. Әрі оларды таратыпты. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ», – деген ғой. Қайтыс болып, тұрған үйі ғибадат-ханаға айналып, рухына тағзым етушілер зиярат жасайтын орын болысымен-ақ оның есімі, идеясы басшылық-қа алатын ақыл-кеңес бола бастайды. Және де б.з.б. 136 жылы Конфуций ілімі мемлекеттік идеология болған кезде ол «Он мың ұрпақтың ұстазы», – деп жарияланып, 1503 жылы мемлекет оны қасиеттілер, әулиелер қатарына қосады, 1911 жылы болған ұлттық-буржуазиялық революциядан кейін ол ресми түрде ардақталады. Ілімдегі теориялар Конфуций ілімінде қоғам – «қайырымды мырзалар» мен «қауқарсыз адамдар» бо- лып екіге бөлінеді, кішілер- дің үлкендерге құрметі – тә-рбиенің ең басты іргетасы, басқару – түзету деген сөз. Конфуции ілімі бойынша қо-ғамдағы алғашқы топта бес қасиет болуға тиіс. Олар: адамгершілік (жэнь), парызды өтеу (и), әдептілік пен сыпайылық (ли), зейінділік пен білімділік (чжи), берілгендік (синь). Данышпанның атақты теориясының бірі – мемлекетті «адамгершілікпен басқару». Осы орайда ол: «Билеуші – билеуші, ал бағынышты – бағынышты, әке-әке, ал ұл-ұл болу керек», деген. Және де ол «Билікке қалай жетуге болады?», – деген сұраққа: «Халықтың сүйіспеншілігіне қол жеткізу», – деп жауап қайтарған.

Ежелгі Қытайдың бес классикалық шығармасын «Шуцзин (тарих кітабы), «Шицзин» (әндер мен гимндер кітабы), «Лицзин» (рәсімдер туралы жазбалар), «Юэцзин» (музыка туралы кітап), «Ицзин» (өзгерістердің канондық кітабы) жинастырып, қайта әңгімелеп, оларға түсіндірмелер берген де Кон-фуций. Зерттеушілердің пайымдауынша, «Көктем мен Күздің, Лу мемлекетінің тарихы кітабына» түсіндірмелері оның

жеке басына тиесілі. Ең бастысы, «Конфуций ілімінің өзіндік сипаты антропоцентризммен, яғни, адамды ғаламдық ғимараттың кіндігі және ең жоғарғы мақсаты деп білетін көзқараспен ай-қындалады. Конфуцийдің ой- пікірінің негізгі мазмұны табиғат заңдарына сәйкес келетін, адамдардың бірлесіп өмір сүруіндегі парасатты реттілікті, тәртіпті қамтамасыз етудің аса маңызды шарттары болып табылатын қарапайым да ғаламат зор 5 ізгілікті ұғындыруға арналған. … Конфуцийдің саяси-этикалық маңызды ұғымы – адамшылық, адамның әділ, ақжүрек болуы (жэнь). Ұлдың кішіпейіл болуын, ата-ананы, жалпы, үлкен кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын «сяо»тұжырымдамасы да осы қатарда. Ол «текті ерлерді» (цзюнь цзы) шешімді түрде «ұсақ пенделерге» (сяо жэнь) қарсы қойып отырған».

Ең ғажабы, Конфуций ілімі (трактаттар мен канондар) – жасырын дәстүр, белді әулеттердің «меншігі» болды да. Ол атадан балаға мирас болып қалдырылып келді. Әулет ақсақалы оны үлкен ұлына аманат ретінде тапсырып кететін болған. Сонда Конфуций ілімі Жапонияға қалай тараған? Қытай философтарының еңбектері жапон тіліне қалай аударылды, солай Конфуций ілімі бұл елге де тараған (ХVI-XVII ғасырлар). Жапондарда отбасы – мемлекеттің бір бөлшегі, қоғамдық ұя болып саналатындықтан, отбасы отағасын («үкімет басы» деп бағаланады) балаларының сыйлап, құрметтеуі бірінші орынға қойылатындықтан Конфуций ілімі кең қолдау тапқаны мәлім. Иә, Жапонияда перзенттік құрметтеу (сяо) өте жоғары. Мұнда бaла тәрбиесінде, перзенттік парыз бойынша, балалар ата-анасын құрметтеп қана қоймай, оларды сүюге тиіс, бұл қағиданы орындамау – үлкен абыройсыздық, өлімге пара-пар.

Қытай философиясы

Ол діннен гөрі дәстүр аясында дамығанымен, кейін екі мектеп (бағыт) түрінде пайда болды: даосизм (дао цзя) және конфуцийшілдік философиясы (жу цзя). Сонан соң қалыптасқан мектептер: легизм (фа цзя), моизм (мо цзя), атаулар мектебі (мин цзя), ньян мектебі (иньян цзя), т.б. Конфуций қайтыс болғаннан кейін оның түсініктерін шәкірттерінің дамытқаны белгілі. Олар Конфуций ілімін Қытай философиясына ұсынды. Алайда Моцзы (б.з.б.5 ғ.) Конфуций ілімінің негіздерін, соның ішінде әлеуметтік сатылаудың мызғымастығы жөніндегі теориясын қатал сынға алды. Чжанцзы да ұстаз Кунның моральдық ережелеріне қарсы шықты. Дегенмен, буддизмді уағыздаушылардың өз тұжырымдарының дұрыс-тығын дәлелдеу үшін Лаоцзы Конфуций, Чжауцзыға жүгінгені ғылыми еңбектерден бізге таныс. 17-18 ғасырлар философиясы Конфуций мен Мэнцзының «киелі кітаптарына» түсіндірмелер жазып, Чжу Си мен Чжан Цза немесе Ван Чуаньшань идеялары төңірегінде дамыды, 19 ғасырда Қытайда әлеуметтік реформа мен ағартушылықтың саяси идеялогиясы өмірге келіп, Қытай Халық Республикасы құрылысымен Қытай философиясында марксизм ілімі, диалектикалық және тарихи материализм бірден-бір теориялық негіз ретінде таралды.

Конфуцийшілдік Бұл – ежелгі дәуірден бастау алатын философиялық жүйе. Конфуцийшілдік ғалым – интеллектуалдар ілімі (мектебі) негізінде пайда болған. Оны бастап берген Конфуций. Ол – Шығыстағы үш басты діни этикалық (даосизм мен буддизм қатарындағы) бағыттың Ежелгі Қытайдағы басты идеялық ағымдардың бірі, саяси этикалық ілім. Оның көзқарасын ізбасарлары «Лун ой» («Әңгімелері мен ой-пікірлер») кітабында баяндап беріп, насихаттаған. Сонымен қатар, оның адам тағдырын «аспан» айқындайды, адамдардың «мейірімділерге» және «нашарларға» бөлінуі өзгеріске түспейді, жасы кіші үлкенге, қызметі төмен адам лауазымы жоғары қызметтегі кісіге көзсіз бағынуға тиіс деген теориясын дамытты.

Ғалымдардың айтуынша, Конфуций ілімі: «Бәрінен де бауырмалдық пен перзенттік парызды ұмытпа, туған-туысқандарға қайырымды бол, тәубешілдік пен үнемділікті бағала, бойыңдағы ашу мен ызаны басуға үйрен, білім мен біліктілікті жоғары қой, көңіліңе сай келмейтін ілімнің бәрінен арыл, басқаларды да ағат жолға қадам басудан сақтандыр», – дейді екен. Сол себепті, ол Жапония тәрізді елдердің салт-санасына тереңдей еніп те кетіпті.

Соған қарамастан, Конфуций ілімі, конфуцийшілдік туралы әртүрлі пікірлер бар. Біреу насихаттайды, біреу сынайды. Оның көрнекті ізбасары болған Мэнцзының (б.з.б.372-289) пайымдауынша, әлеуметтік теңсіздік құдайдың құді-ретімен. Конфуцийдің екінші бір жақтаушысы Сюньцзы жасаған ілім бойынша, «аспан» – табиғаттың бір бөлігі. Бірақта, конфу-цийшілдіктің «құдайдың құдіреті» туралы ілімінің Дун Чжуншудың (б.з.б.2 ғ.)