Информационное письмо
жүктеу/скачать 326,19 Kb.
|
сөзжасам, морф 2020етістік (2)
| Аналитикалық формант деп қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен тұратын, категория мағынасын білдіретін күрделі морфологиялық көрсеткіш аталады. Мысалы, Апам болса ауданда сырқаттанып жатыр. Ақбөпе екеуміз таңертеңнен айтып жүрміз (Жүнісов). Осы екі сөйлемдегі сырқаттанып жатыр, айтып жүрміз деген аналитикалық формалы етістіктер –ып жатыр, -ып жүр деген аналитикалық форманттар арқылы нақ осы шақ мағынасын білдіреді. Нақ осы шақтың жүйесі бойынша бұл форманттарға жіктік жалғауы тікелей жалғанады. Ол заңдылық сақталған: сырқаттанып жатыр дегенде 3-жақ болғандықтан, онда жіктік жалғау жоқ, ал айтып жүрміз дегенде жіктік жалғау аналитикалық формантқа тікелей жалғанған.
Қазақ тілі етістіктің аналитикалық формантына өте бай. Етістікке жетпістен аса аналитикалық формант бар. Олар: -а ал, =п бақ, -п ал, -п бар, -а бар, а баста, е бер, -п бер, -ған бол, -п бол, -с біл, -п біт, -а жазда, -п жат(ыр), -е жөнел, -п жүр, -е жүр, -п жібер, -йін де, -са игі еді, -са екен, -ғай еді, -са еді, ø екен, ø жоқ, -п кел, -е кел, -п кет, -а кет, -п көр, -е көр, -п қал, -а қал, -п қой, -а қой, -п отыр, -а отыр, -п өт, -сал, -а сал, -п таста, -п тұр, -а тұр, -п түс, -е түс, -п шық, -а шық, -п сала бер, -п кеп жібер, -п кеп қал, -ғалы отыр, -ғалы жат(ыр), -гелі жүр, -ғалы тұр, -а сала, -п қоя бер, -п кележат, -п бара жат, -п болыа қал, -ғы кел, -ушы болма, -а көрме, -ған болса, -р болса, -пжүре бер, -п кеп кет, -п сала бер, -п кеп бер, -уге бол. Аналитикалық форманттардың құрамының түрлі болуына байланысты олар жалаң және күрделенген аналитикалық форманттар болып бөлінеді. Жалаң аналитикалық форманттарға бір морфемалы, екі морфемалы, үш морфемалы аналитикалық форманттар жатады. Күрделенген аналитикалық формантқа төрт морфемалы аналитикалық форманттар жатады. Олар екі морфемалы аналитикалық форманттардық бірігуінен жасалған. Күрделенген аналитикалық форманттың белгілері: 1. күрделенген аналитикалық формант бір мағына береді, бір форманттың қызметін атқарады. 2. Күрделенген аналитикалық форманттың құрамындағы морфемалардың орны тұрақты, олардың арасына бөтен морфема қосыла алмайды. 3. Күрделенген аналитикалық форманттың бәрі қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері. 4. Күрделенген аналитикалық форманттар тек қана етістікпен қолданылады. Қимылдың жасалу тәсілі негізінен аналитикалық форманттар арқылы білдіріледі. Қимылдың жасалу тәсіліне жалған, жасанды қимыл мәнін білдіреді: - Сіз де сүйтесіз бе? – деген Дәурен қалжыңдаған болып. Жеткіліксіз қимыл тәсілінде қимылдың жасалуға жақындап барып, аяғына жетпей үзілуін білдіреді: Қыз отқа құлай жаздап, әрі шошып, әрі ашуланып, булыға жаздады. Қимылдың субъект өзі үшін, я өзінен басқалар үшін жасауын білдіру қимылдың бағыт-мақсат тәсіліне жатады: Мен өз пәтеріме көшіп алдым. Қимылдың ерекше ынтамен жасалуын –п бақ форманты білдіреді: Дегенмен Нүрке шыдап бақты. Қимылдың жасалуына немқұрайды қарап, оның жол-жөнекей жасалуын білдіретін аналитикалық форманттарға: -а сал, -а отыр, -е жүр форманттары жатады: Менікі әншейін айта салған қалжың ғой. Қимылдың ойда-жоқта, қиындықсыз жеңіл, күтпеген жерденжасалуын –а қой, -а кет, -а қал аналитикалық форманттары білдіреді: Алақаныма қыса қойдым. Қимылдың қысқа, батыл, аз уақыттың ішінде жасалуын –п таста, -п жібер, -п түс, -п кел форманттары білдіреді: Итемген зекіп тастады. Қимылдың ерекше қарқынмен, күшпен жасалуын –п кеп жібер, -п кеп қал күрделенген аналитикалық форманттар білдіреді: Мен шықшыттан періп кеп жібердім. Қимылдың жасалуы ұзаққа созылуын, жалғасуын, қайталануын –е бер, -е түс форманттары білдіреді: Әкесін мазалай берді. Қимылдың жасалуына шек қоюды –а тұр форманты білдіреді: Сәл күте тұрыңыз. Қимылдың жасалуының асығыссыздығын –а жатар форманты білдіреді: Үйрене жатар. Қимылдың жасалуға дайын тұрғанын, бейімділігін –йін де, -ғалы отыр, -гелі жүр, -ғалы тұр, -ғалы жатыр форманттары білдіреді: Жер құрғайын деді. Қимылдың бір қалыптан тұрақты қалыпқа көшуін –п қал форманты білдіреді: Мен сені бөрілердің аузынан сақтап қалдым. Бір қимылдың соңынан ілесе екінші қимылдың жасалуын –а сала, -салып форманттары білдіреді: Әкесін көре сала, жүгіре жөнелді. жүктеу/скачать 326,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|