| Жетекші (негізгі) етістіктер толық лексикалық мағынаны, яғни, қимыл атауын білдіреді. Мысалы, келе қалды дегенде жетекші етістік келу лексикалық мағынасын білдіріп тұр, ал осы тіркестегі қал етістігінің үйде қалды деген қолданыстағы (қалу) мағынасы болмағандықтан, ол жетекші етістік емес, көмекші етістікке жатады.Сөйтіп жетекші етістікке лексикалық мағыналы етістіктер, көмекші етістікке лексикалық мағынасы жоқ етістіктер жатады.
Қолданыста жетекші етістік атаулының бәрі сөйлемдегі субъектінің қимыл-әрекетін білдіреді, өйткені жетекші етістік қимыл атауын білдіретінлексикалық етістіктерден ғана болады.
Жетекші етістіктің келесі белгісі оның қолданылу орнына байланысты. Жетекші етістік пен көмекші етістік тіркесінде жетекші етістік үнемі бірінші тұрады, басқаша айтқанда көмекші етістіктен бұрын тұрады. Бұл орын тәртібі өте тұрақты, оны өзгертуге болмайды, ол өте ертеден тілде әбден қалыптасқан заңдылық. Жетекші етістіктің көмекші етістіктен бұрын тұруы тіліміздегі жалпы грамматикалық көрсеткіштердің сөз соңында қолданылу заңдылығына сай қалыптасқан.
Жетекші етістік сөйлемде белгілі ойды білдіретін мағыналы сөз болғандықтан, оған сөйлемде қосылатын түрлі грамматикалық мағыналардың берілу тәсіліне байланысты ол көмекші сөздермен де тіркеседі, көмекші сөздерсіз қосымшаларды да қабылдай береді.
Көмекші етістіктердің саны шектеулі, олар жетекші етістіктер сияқты саны өте көп құбылыс емес.Көмекші етістіктер жетекші етістікке көсемше, есімше жұрнақтары арқылы тіркеседі.Ол жұрнақтар жетекші етістікке жалғанған соң көмекші етістік тіркеседі. Мысалы, оқы+п алды, көрі+п қойды, кел+ген еді, айт+атын болды, біл+се екен т.б.
Бір жетекші етістікке бірнеше көмекші етістік тіркесетін болса, екінші, үшінші көмекші етістіктер алдындағы көмекші етістікке қосымша арқылы тіркесе береді. Мысалы, айқында+п қал+ып еді т.б. Көмекші етістіктер жетекші етістікке тіркесетін болғандықтан, сөйлемде жетекші етістікке қосылатын басқа да грамматикалық көрсеткіштер көмекші етістіктерге өз ретімен қосыла береді.
Жетекші етістікке қанша көмекші етістік тіркессе де, олардың бәрі жетекші етістіктің құрамына кіреді де бір сөзге бірнеше қосымша жалғанғандағы сияқты бір сөздің қызметін атқарады. Мысалы, көрмекшімін деген үш қосымшалы етістік сөйлемде қандай бір сөз қызметін атқарса, көре бергісі келіп еді дегендегі үш көмекші етістікпен қолданылған көру етістігі де жоғарыдағы үш қосымшалы етістік сияқты бір сөз қызметін атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: |
