Информационное письмо

Көмекші етістіктер қазақ тілінің грамматикалық құрылысынан кең орны алады. Етістіктің грамматикалық категорияларының көбінің көрсеткіші қызметін көмекші етістіктер атқарып, категориялардың мағынасынг жасауға қатысады. Атап айтқанда, нақ осы шақ (келе жатыр), қатыстық өткен шақ (келіп еді), қалау рай (оқығысы келеді, оқыса екен, оқыса игі еді), бұйрық рай (айтушы болма, айта көрме), шартты рай жасайды: Ол бір сәт тағы бір айналып келер болса, бар өнерімді салар едім. (Мұқанов). Көмекші етістіктер мүмкіндік модальдықты (айта алады, келе алмайды, сене біледі) және төл сөзді жасйды (- Кет! – деді ол.). Етістіктің болымдылық, болымсыздық категориясының көрсткіші қызметін атқарады: келген жоқ, келер емес.

Көмекші етістіктер қимылдың қалай жаслғанын нақтылы сипаттап, дәл көрсетуде ерекше қызмет атқарады. Мысалы, құлап қала жаздап барып қалды, дегенде құлау қимылының жаслуға жақындап, бірақ жаслмағаны айтылады. Оны дәл суреттеу қажет болмса, ол құламады деген бір сөзбен айтылар еді. Онда нәтиже бар, бірақ оның қалай құламағаны көрінбейді.

Қимылдың жасалу тәсілін білдіруге қазақ тілінің грамматикалық құрылысының бай мүмкіндігі бар. Оған көмекші етістіктер де, қосымшалар да қатысады: айта сал (немқұрайды жасалуы), айтып бақты (ерекше ынтамен), жасаған бол (жасандылық), айта жаздады (жетімсіз қимыл), жазып ал, айтып бер (кімге бағытталғаны), келе қалды (күтпеген жерден), кесіп түсті (қысқа, батыл жасау), итеріп кеп қалды (ерекше қарқынмен), келе береді (қимылдың созылуы), қарай тұр, отыра тұр (шек қойылу), келе жатыр (асығыссыздық), жауайын деп тұр (жасауға бейімділік), ойланып қалды (бір қалыпқа көшу), келе сала, құлай кетті, айта сала, күліп жіберді (бір қимылдың соңынан іле екінші қимылдың жасалуы) т.б.

Осымен байланысты ғылымда қимылдың өту категориясы танылды, ол оқулыққа да кірді. Осы мағынаға бай категорияның жасалуы негізінен көмекші етістіктерге қатысты.

Көмекші етістіктер сөзжасамға да қатысады. Мысалы, адам қыл, жәрдем ет, қызмет қыл да, медет қыл, еңбек ет, жақсы бол, көмек бер, т.б. Осы келтірілген мысалдарда көмекші етістіктер есім сөздерге тікелей тіркесіп, оған қимыл мағынасын қосып тұр. Осындағы көмекші етістіктің қызметін есім сөзден етістік жасайтын жұрнақтың қызметімен салыстыруға болады. Есім сөзден етістік жасайтын жұрнақтар да есім сөзге қимыл мағынасын үстейді. Мысалы, ақта, сыйла, әндет т.б. Есім сөзге тіркесіп оған қимыл мағынасын қосып, одан құранды етістік жасайтын көмекші етістіктердің дәл осы қызметті атқаратыны оларды салыстырғанда анық көрінеді. Мысалы, жәрдем ет-жәрдемдес, еңбек ет-еңбектен, жақсы бол-жақсылан, көмек бер-көмектес т.б.

Көмекші етістіктердің басым көпшілігі лексикалық мағынасынан айрылғанымен, дыбыстық құрамын толық сақтап қалған. Олар: ал, бақ, бар, баста, бер, бал, біл, біт, жат, жөнел, жүр, жібер, де, кел, көр, қом, қай, қыл, отыр, өт, сал, таста, тұр, түс, шық. Сондықтан олардың жасалуына негіз болған лексикалық мағыналы етістіктермен көмекші етістіктердің дыбыстық құрамында айырма жоқ және бұл көмекші етістіктерге негіз болған лексикалық мағыналы етістіктер тілде сақталған. Олардың бірі тілде толық мағыналы сөз ретінде, екіншісі көмекші құбылысқа жатады.