Информационное письмо

№6 дәрістің тақырыбы: Көсемше

Көсемше атауын қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы енгізген. Бұл сөздің мағынасы көсем сияқты үнемі алдыда тұрады дегенді білдіреді. Көсемшелер тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз болғандықтан қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады. Мысалы: көріп қойды, біле келді, айта бердім.

Көсемшелер сөйлемде етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын, тәсілін, мекенін білдіріп, пысықтауыштық та қызмет атқарады. Көсемшелер мен үстеулердің қызметі жағынан да, мағыналық жағынан да ұқсас келуі, олардың екеуінің де пысықтауыштық қызметте қолдануында деуге болады.

Көсемшелер етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, күрделі негіздерге тікелей де, қажетінше етіс жұрнақтарынан соң да немесе амалдың өту сипатын білдіріп, рең жамайтын жұрнақтардан кейін жалғану арқылы жасалады.

А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастап Н.Сауранбаев еңбектеріне шейін (елуінші жылдар) көсемше жұрнақтары ретінде –а, -е/-й; -ып, -іп, -п; -ғалы, -гелі, -қалы, -келі қосымшалары аталған. Кейінгі зерттеушілер көсемшенің жұрнақтарына –ғандай, -ғанша, -мастан, -май, -майынша, -ысымен жұрнақтарын да қосады.

Көсемшенің мағынасы мен қызметіне қарай оны үстеуге жақын деген пікірлер бар. Осы пікірдегі ғалымдар бірсыпыра, олардан В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, Н.Т.Сауранбаевтарды атауға болады. Бірақ көсемше синтаксистік қызметі жағынан үстеуге ұқсағанымен, олардың үлкен айырмашылықтары бар. Мәселен,

1. 
   Көсемше тек қимылды білдіреді, ол – етістіктің белгісі.
   
2. 
   Көсемшенің жұрнақтары – тек етістікпен ғана қолданылатын жұрнақтар, ол көсемшенің етістік екенін білдіреді.
   
3. 
   Үстеу – заттың белгісін білдіретін сөз табы, көсемше қимылдың белгісін білдіреді.
   
4. 
   Көсемше тек етістіктен жасалады, үстеу әр түрлі сөз табынан жасалады.
   
5. 
   Көсемше тек етістікпен сөз тіркесін жасайды, үстеу басқа да сөз таптарымен тіркес жасай береді.
   
6. 
   Көсемше есім сөзді меңгереді, үстеуде ол қасиет жоқ.
   

Тілдің кейінгі даму сатысында көсемше түрлі өзгеріске түсіп, негізгі қызметінен басқа да қызмет атқаратын болған, олар:

1. 
   Көсемшенің жанама қимылды білдіріп, негізгі етістіктің алдынан тіркесуі – алғашқыдан бастап, әлі атқарып келе жатқан негізгі қызметі. Көсемше тұлғалы етістік пен негізгі етістіктің тіркесі бара-бара күрделі етістіктерді қалыптастырған. Сондықтан көсемше қазір күрделі етістік құрамындағы етістіктерді байланыстыру қызметін атқарады. Бұл қызмет көсемшеде сақталған. Мысалы, алып кетті, беріп келді, кіріп шықты, алып барды, алып берді, алып келді, қайтып кетті, көріп берді, алып қайтты, қайтып келді, т.б.
   
2. 
   Көсемшенің осы қызметіне байланысты оның сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметі дамып, ол тілден кең орын алған. Мысалы, Сол күні таң бозынан тұрып, атқа мініп еді. Өз үйінен шығарып, төрде отырған әжесі Зерені де хабарландырып, сүйемелдеп ерте шықты.
   
3. 
   Көсемше аналитикалық форманттардың қалыптасуына да қатысқан. Тілдік бірліктердің грамматикалық дамуында күрделі етістіктердің екінші соңғы сыңары грамматикалық көрсеткішке көшкенде, күрделі етістік сыңарларын байланыстырып тұрған көсемше жұрнағы көмекші етістікпен бір грамматикалық мағынаға көшіп, аналитикалық формант жасаған. Демек, көсемшенің жұрнағы аналитикалық форманттардың қалыптасуына қызмет еткен. Көсемше жасайтын жұрнақтар мыналар:
   

1. 
   –ып, -іп, -п түбір етістіктерге жалғанып, одан көсемше жасайды. Мысалы, сескеніп абыржу, ашуланып жылау, әлпештеп асырау, долданып ашулану, шаршап ұйықтау.
   
2. 
   –а, -е, -й жұрнағы түбір етістіктерге жалғанып, олардан көсемше жасайды. Мысалы, күле сөйледі, тұнжырай қарады, ойлана сөйледі, күмілжи сөйледі, кешіге келерміз.
   
3. 
   –ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы негізгі түбір етістіктерден көсемше жасайды. Мысалы, танысқалы кетті, ұйықтағалы жатты, кеткелі тұрды, оқығалы келді, аяқтағалы отыр.
   
4. 
   –ғанша, -генше, -қанша, -кенше жұрнағы түбір етістіктен көсемше жасайды. Мысалы, келгенше күт, бітіргенше тоқтама, аяқтағанша тынықпа, жеңгенше күрес, көнгенше үгітте.