Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)

Қимыл әрекет бірде жасалып, шындық өмірден орын алып жатса, бірде жасалмай шындық өмірден орын алмай жататыны белгілі. Осымен байланысты қимылдың болымды және болымсыз түрі бар. Етістіктің болымдылық, болымсыздық мағынасы – бүкіл етістік атаулыға қатысты жалпы грамматикалық мағына. Сондықтан ол етістіктің өзінше жеке категориясы болып саналады. Грамматикалық категория танылу үшін, оның өзіне ғана тән грамматикалық мағынасы болуы керек. Бұл шартқа етістіктің болымдылық, болымсыздық категориясы жауап береді, өйткені категорияның өзіндік мағынасы бар. Ол – болымдылық, болымсыздық мағына. Әр категория жалпы мағынасы болуымен қатар оның ішкі мағыналық құрылымы болу керек деген талапқа да бұл категория сәйкес келеді, өйткені бұл категорияның екі ішкі мағынасы бар, олар болымдылық және болымсыздық мағыналар. Тіл білімінде қалыптасқан заңдылық бойынша категорияның ішкі мағыналық ерекшелігін білдіретін ең кемі екі көрсеткіші болуы керек. Бұл категория осы шартқа да сай келеді. Тілде болымдылық мағына нөлдік жұрнақ арқылы беріледі де, болымсыздық мағына –ма, -ме, -ба, -бе, -па,-пе жұрнағы арқылы және Ø емес, Ø жоқ форманттары арқылы беріледі.

Етістік сөзі лексикалық мағынасы жағынан белгілі іс, болмыс, амал, әрекет және қимылдық процесті білдіреді. Кейде етістіктегі айтылған қимылдық процестің орындалғандығы, орындалып жатқандығы, орындалатындығы қоса көрсетіледі де, кейде сол қимылдың орындалмағандығы, орындалмай жатқандығы және орындалмайтындығы қоса көрсетіледі.

Негізгі және туынды түбір етістіктердің бастапқы мағынасы іс, қимыл, амал-әрекеттің орындалатындығын білдіреді де, болымды етістік деп аталады. Мысалы: бар, кел, жаз, кет.

Етістіктің лексикалық мағынасына қосымша сол іс, амал, әрекет, қимылдық процестің орындалмайтындығы, істің істелмейтіндігі қоса көрсетілсе, етістіктің ондай семантикалық түрін болымсыз етістік дейді.

Етістік түбір күйінде де, әр түрлі грамматикалық тұлғаларында да қимылдың, іс-әрекеттің, амал-процестің болуын білдіреді. Сонымен бірге қимылдың, іс-әрекеттің болуы да өмірде болатын құбылыс. Міне, қимыл, іс-әрекеттің, яғни етістік білдіретін мағынаның іске аспауы, болмауы арнайы грамматикалық амал-тәсілдер арқылы беріледі. Сөйтіп, етістік білдіретін қимыл, іс-әрекеттің қарама-қайшы мәні, ол мағынаның болмауы етістік түбірлеріне, етістіктің лексика-грамматикалық категориялары тұлғаларына –ма, -ме, -ба, -бе, -на, -не қосымшасы қосылу арқылы жасалады да, тек етістіктің болымсыздық түрін жасап қоймайды, болымдылық мәнге қарама-қайшы етістіктің болымсыздық категориясын да жасайды.

Болымсыздық категориясының бірден-бір тұлғалық көрсеткіші –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе болымсыздық тұлғасы. Әрине, етістіктің болымсыздық мәнін беретін басқа да аналитикалық жолдары бар. Атап айтқанда, есімшенің –ған, -ген, -қан, -кен тұлғасы етістікке жоқ модаль сөзі, есімшенің –ған, -ген, -қан, -кен, -атын, -етін, -йтын, -йтін, -ар, -ер, -р, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғалы негізгі етістіктерге емес көмекші етістігі тіркесіп жасалады. бірақ бұлар болымсыздық категориясына жатппайды, оның грамматикалық сипаты сәйкес емес. Болымсыздық категориясы етістіктің лексика-грамматикалық категориясы болып табылады. Себебі, біріншіден, бұл категорияның қосымшасы етістік түбірге жалғанғанда, түбір семантикасына аздап болса да әсер етіп, өзгеріс енгізеді, яғни түбір беретін мағынаның болмайтынын білдіреді, екіншіден, етіс категориясы сияқты түбірдің грамматикалық сиатын сақтап қалады: 1) бұйрық райдың 2-жақ жекеше анайы тұлғасымен сәйкес келіп, онымен омоформа жасайды; 2) тікелей жіктелмейді; 3) сол күйінде қолданылмайды, етістіктің таза грамматикалық категорияларын жасауға негіз болады; рай, шақ тұлғасының үстіне ғана жалғана алады, керісінше болмайды. Сондықтан Т.Маманов «болымсыздық қосымшалар –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе негізгі етістіктер, яяғни етістіктің лексика-грамматикалық категориясы мен функциялық етістіктердің, яғни етістіктің таза грамматикалық категорияларының шекарасын көрсетіп тұратын белгі ретінде жұмсалады», - деп көрсетеді.

Күрделі етістікте болымсыз форма бірде негізгі етістікке жалғанса, бірде көмекші етістікке жалғанады: айт-па-й жүр, сөйле-ме-й қалды, бер-ме-п еді және айтып жүр-ме, сөйлеп қой-ма, беріп жібер-ме.