Тақырыбы: Мелиоративтік аймақтарда ауыспалы егіс құру ерекшеліктері

Тақырыбы: Мелиоративтік аймақтарда ауыспалы егіс құру ерекшеліктері

Егін шаруашылығының өнімділігін арттыруда – суарудың маңызы өте зор. Көп жылдық зерттеулердің нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суармалы жерлерде ауыспалы eгic құрамында өсіргенде олардың өнімділігінің елеулі түрде жоғарылайтындығы дәлелденген. Өнімнің өсуімен қатар суару суын, тыңайтқыштарды пайдалану коэффициентінің артатыны, техника тиімді пайдаланатындығы белгілі болды. Суару басқа факторларды (қоректік заттар, жылу т.б.) толық пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Сондықтан суармалы жерлерде күріш, коза (мақта), қант қызылшасы, темекі, күздік бидай, жүгері, дәнді-бұршақты, көкөніс дақылдары, картоп, тағы басқа жоғары өнімді ауыл шаруашылығы дақылдары өсіріледі. Ауыспалы егістерді сапалы биік өнім беретін, топырақтың құнарлылығын арттыратын жоңышқа дақылы кең түрде пайдаланылады.

1. 
   Арпа+жоңышқа 5. Күріш
   
2. 
   Жоңышқа 6. Мелиоративтік танап
   
3. 
   Жоңышқа 7. Күріш
   
4. 
   Күріш 8. Күріш
   

1. 
   Арпа+жоңышқа 5. Мақта
   
2. 
   Жоңышқа б. Мақта
   
3. 
   Жоңышқа 7. Мақта
   
4. 
   Мақта 8. Сүрлемдік жүгері
   

Дегенмен шаруашылықтардың басым көпшілігінде қазіргі кезде енгізілген ауыспалы егістер жоқтың қасы. Сондықтан, көпшілік жағдайда алмастырмай егу (моно дақыл) кең етек алған немесе ауыспалы егістің кейбір элементтері ғана кездеседі. Айтылған жәйттан туындайтын корытынды –ауыспалы егісті енгізу кезек күттірмейтін жұмыстардың бірі.

1. 
   Ауыспалы егіс нобайын құру қағидалары
   
2. 
   Ұсынылған ауыспалы егістің типтері
   
3. 
   Енгізілген және игерілген ауыспалы егіс нобайлары
   

1.Зубаиров О.З., Тлеуқұлов А.Г. Суару мелиорациясы, Алматы, 2010 ж.

2.Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005 ж.

3.Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. Ауыл шаруашылық мелиорациялары, Алматы, 2003 ж.

Эрозия деп топырақтың жел әсерінен ыдырап, шаңға айналу не сумен жуылып, құнарлы заттардан айырылу үрдістерін айтады. Сол себепті топырақ эрозиясы жел және су эрозиялары болып, екі үлкен түрге бөлінеді.

Су эрозиясы барысында топырақтың ең жоғары құнарлы қабатындағы көптеген жылдар бойы жиналған қарашірік пен өсімдікке қажетті қоректік заттар сумен жуылып шайылып кетеді. Нәтижесінде топырақ құнарлылығы күрт төмендейді.

Су эрозиясы өзінің байқалу орнына және болу себептеріне байланысты екіге бөлінеді: табиғи жағдайдағы "су эрозиясы" және "суару эрозиясы".

Табиғи жағдайдағы су эрозиясы негізінен жаңбыр және қар сулары әсерінен болады. Бұл эрозияның үш түрі болады: жазықтық, ағыншалы және жыралы.

Жазықтық эрозия – топырақ беті бөлшектері бұзылуы және сол бөлшектердің өте көп ағыншалы судан пайда болған шұқанақтармен ағуы. Бұл қазыншалар тереңдігі бірнеше миллиметрге жетеді. Жер өңдеген кезде ешқандай зиянсыз тегістеліп, жердің жалпы бедерін өзгертпейді.

Ағыншалы эрозия дегеніміз, өте жіңішке-жұқа ағыншалардың бір-біріне қосылып, ірі ағынға айналып, жер тереңдігін 10-20 см жыраға айналдыруын айтамыз. Ол жерді тегістегеннен кейін, бәрібір, орны жылға болып қалады да, топырақ құнарлылығы және жер тегістігі өзгереді. Бұдан ары дер кезінде тиісті шаралар жүргізілмесе, қатты ағын әсерінен кішкентай жылғалар терең жыраларға, айналып кетеді. Ол жыралар тегістеуге келмейді, сонымен мұндай жерлер пайдаланудан шығып қалады.

Егістік танабын суару барысында болатын топырақ эрозиясы – суару эрозиясы деп аталады. Оған қарсы күресу шараларын қолдану үшін оның танаптық және желілік болып бөлінетінін ескеру керек.

Танаптық эрозия – танап топырағының суару барысында жуылып-шайылуы. Оның болу себептері мыналар:

1. Өсірілетін дақыл танап егістігінің еңістігі мен топырағын ескермей таңдап алынады. Мысалы: еңістігі 0,008 және одан да үлкен жерлерде арнайы ауыспалы егістікті қолданбай, кең қатарлап егілетін дақылдарды өсірумен көп әуестену, яғни олардың үлесін шамадан тыс арттыру;

2. Суару тәсілі мен техникасы дұрыс таңдап алынбуы;

3. Суару технологиясының элементтері (қарық немесе тақта ұзындық-тары, суару ұзақтығы, қарыққа немесе тақтаға берілетін су мөлшері) жер жағдайын ескермей, судың шамадан жоғары берілуі;

4. Суару өзінің мерзімінен кешіктіріліп, топырақ өте құрғап кеткен кезде жүргізілуі;

5. Нақты суару нормасы топырақтың су сіңіргіштігі мен сыйымдылығы-нан артық берілуі.

Желілік эрозия көбінесе гидротехникалық құрылыстар маңында және судың өте үлкен жылдамдықпен ағу нәтижесінде, уақытша арықтардың жырылып жыраға айналып кету түрінде болады. Эрозияның бұл түрі төмендегі себептерге де тікелей байланысты:

1. Гидроқұрылыстар мезгілімен жөнделмей, нәтижесінде сыздықтап ағып, топырақты жыралап, кейін ол жыраға айналады;

2. Уақытша арықтар тарту бағыттарын танап еңістігін ескермей қабылдау;

3. Уақытша арыққа суды шамадан тыс, есепсіз көп беру.

Негізінен осы үш кемшілік салдарынан судың ағу жылдамдығы өзінің зрозия туғызу деңгейіне жетіп, уақытша арықтардың бірте-бірте жыраға айналуына әкеліп соғады. Қазіргі кезде суару эрозиясы нәтижесінде әр гектар танаптан маусым бойында, яғни мамыр-тамыз айлары кезеңінде 30-50 тонна ең құнарлы деген топырақ түйіршіктері танап сыртына жуылып кетеді. Танаптан қашқан лай судағы аса бағалы заттар құрамы кестеде көрсетілген.

Осы мәліметтер су эрозиясының қаншалықты зиян келтіретініне дәлел болып табылады. Сонымен қатар осы кесте мәліметтері негізінде су эрозиясының танап еңістігі артқан сайын өршелене (арта) түсетінін аңғаруға болады.

1. Су эрозиясы мен суару эрозиясының айырмашылығы

2. Су эрозиясы және суару эрозиясының түрлері

3. Суару эрозиясының пайда болу себептері

4. Эрозияны болдырмаудың қандай шаралары бар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Зубаиров О.З., Тлеуқұлов А.Г. Суару мелиорациясы, Алматы, 2010 ж.

2.Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005 ж.

3.Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. Ауыл шаруашылық мелиорациялары, Алматы, 2003 ж.

Суару жұмыстары барлық ауылшаруашылығы өндірісіндегі суды пайдалану жоспары бойынша жүргізіліп отырылады. Бұл жоспардың алдына екі мақсат қойылады: біріншісі шаруашылықтағы оның жекелеген бөлімшелерге қажетті су мөлшерін дәл анықтап, календарлық суару жоспарын белгілеу болса, екіншісі суару жұмысын агротехникалық жұмыстармен байланыстырып жүргізу.

Су пайдалану жоспарында төмендегі талаптар сақталуы керек:

• 
  суарылатын жер 1-2 күн ішінде өнделуі керек. Суару жұмысын тәулік бойы тынымсыз жүргізіліп, суармалы жерлерден ағынды су болмауын қамтамасыз ету;
  
• 
  су көлемі жетпей жатса, жеке қожалық, фермер т. б. шаруашылықтар арасында су пайдалану кезегін кіргізу. Бірақ су берілмейтін уақыт 10-12 тәуліктен аспауы керек;
  
• 
  суару әдісі мен тәсілі ғылыми жұмыстардың нәтижесіне сүйене отырып анықталады.
  

- Каналдардың су өтімдері.

- Ауылшаруашылық дақылдарды егістікке орналастыру жоспары.

• 
  Дақылдардың суару жүргісі.
  
• 
  Каналдардың пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК).
  

Су пайдалану жоспарын есептеген кезде үш кесте толтырылады:

1. Ауылшаруашылық дақылдарын суару жүргісі;

2. Күнделікті су пайдалану кестесі: Бұл кестеде әр онкүндіктегі қажетті су мөлшері, қанша гектар егістік суарылатыны және каналдың қажетті су өтімі көрсетіледі;

3. Әр танапты суару кезегі: Бұл кестеде әр танапты қай мезгілде суару барысы мен агротехникалық жұмыстар қай уақытта жүретіні көрсетіледі.

Су пайдалану жоспарын сапалы және жоғары деңгейде жүргізу үшін әр шаруа қожалығы, фермер т.б. шаруашылықтар, су Басқармасымен шарт жасасқаны дұрыс. Бұл шартта су басқармасы шаруашылық каналы басына қажетті суды дер мезгілінде қажетті тиісті беріп отыратынын міндетке алады. Ал шаруашылық өз тарапынан берілген суды шығынсыз қабылдап, белгіленген егістікті суаруға міндеттеледі. Қажет болған жағдайда (келісім бойынша) бас және шаруашылық каналдарды шөп-шалам, қоқымнан тазартуға жұмыс күшін бөледі.

Шаруа каналдарының басына су өлшегіш қондырғы орнатылады. Каналдағы су өтімін күніне екі рет (таңертеңгілік және кешкісін) шаруашылықтың гидротехнигі өлшеп, журналға түсіріп отырады. Сондай өлшемді су басқармасы гидротехнигі де жургізіп отырады. Олар әр он күнде кездесіп, екеу ара бір келісімге келіп (біреуі қанша су алғанын, екіншісі қанша су бергенін) актіге қол қояды. Осы акті бойынша шаруашылық су ақысын белгілі баға бойынша төлеп отырады.

Жыл соңында су пайдалану жоспары қалай орындалғанын мына көрсеткіштер арқылы анықтайды:

Р_е - 0,95... 1,05 арасында болуы керек.

Бұл көрсеткіште Р_п=0,95-1,05 арасында болады.

4)

Егер C_v = 0...0,l шамасында болса, шаруашылыққа су беру жұмысы жақсы жүрген деп есептеледі. C_v =0,1...0,2 - орташа деп есептелінеді; Cv>0,2 - нашар деп есептелінеді.

Су пайдалану жоспарын есептеген кезде төмендегі көрсеткіштер анықталады: 1). Әр он күндіктегі суаруға қажетті таза су мөлшері W^H_{oh ‘}M^і :

W^H_oh. t
Бұл жерде: т - суару мөлшері, м³/га;

_- дақылдың алып жатқан таза ауданы, га

п - суару ұзақтығы, тәулік

t - онкүндікте суарылатын күн саны, тәулік

Егер nW^H_oh ⁼_ болып қабылданады. Бұдан соң әр онкүндіктегі қажетті су көлемін қосып, маусым кезіндегі қажетті таза су мөлшерін (W^Н ) анықтайды. Ал жалпы қажетті су мөлшерін W_бр⁼W_тб/-nc тендеуімен анықтайды. Әр онкүндіктегі жалпы таза су мөлшерін W_бр қосып, маусымдағы қажетті жалпы су мөлшерін анықтайды. Осы анықталған әр онкүндік пен маусымдағы су мөлшері бойынша шаруашылық су Басқармасына сұрау жасайды. Осы жоспар бойынша су Басқармасы суды шаруашылық каналының басына беріп отырады.

Q^H = W^H онкүн/86,4-t, л/с;

n =W_тәул/W_суш ; сағат

Екінші бір жайт айталық, 20-шілдеде ауа температурасы жоспардан тыс жоғарлап кетті делік. Ал суару мерзімі 25-шілдеде. Алайда ол уақытты күтуге болмайды, мұндай жағдайда өсімдікке өте көп зиян келуі мүмкін. Сондықтан 20-21 шілде күндері 200-300 м³/га суару мөлшерімен суарып жіберген жөн болады. Осындай ауа құбылысын шаруашылықта бақылап, дер кезінде шара қолданып отырса, өнім мол және тұрақты болады.

Әрбір шаруашылықтар, жеке қожалықтар мен фермерлерде суару жұмысы алдын-ала есептеліп бекітілген ішкі шаруашылық суды пайдалану жоспары арқылы жүргізіледі.

Бұл жұмысты сапалы атқару үшін қабылданған суару технологиясын мұқият жүргізіп атқару керек.

Әсіресе, суару мерзімін сақтап, белгіленген суару мөлшерін жеткізіп отыру өте қажет. Бұл үшін шаруашылық бөлімшелерінде тәжірибелі сушылардың болғаны абзал және олардың жұмысы жоғары деңгейде ұйымдастырылуы қажет. Барлық суару жүйелері, ондағы гидротехникалық құрылыстар жөнделіп, суармалы жер тегістелуі керек. Қарық, пал уақытылы дайындалып отырылуы қажет.

- шаруашылықтағы барлық каналдар, құрылыстар сәуір айына дейін жөнделіп тазаланады;

- егінді еккенге дейін жер беті тегістеледі;

- қарықты суарар алдында 1-2 күн бұрын, ал палды егінді егер кезде қазады.

Қарыққа және палға ең ыңғайлы еңістік 0,003-0,005 аралығы болып табылады. Қарықтың тереңдігі алғашқы кезде 10-15 см болса, кейінірек 20-25 см-ге дейін жеткізіледі. Қарықпен жіберілетін су деңгейі оның жалпы терендігінің 1/4 бөлігі, ал кіші еңістікте 2/3 бөлігі толуы тиіс. Бір қарыққа 0,1-1,0 л/с су, ал палмен суарғанда әрбір метр еніне 3-5 л/с су беріледі.

Қарыққа палға берілетін су өтімі оның бойындағы топырақты қажетті тереңдігіне дейін біркелкі ылғалдандырып, оны шайып кетпеуі керек. Сондықтан ол су өтімін өлшеп реттеп отырады. Ол үшін әртүрлі аспаптар пайдаланылады.

Қарыққа, палға су жіберетін аспаптар-құралдар.

№	Қарыққа су жіберетін аспаптары	Бір сушының өнімділігі, га (тәулік)	Қосымша мәліметтер
1	Шым бекіту	1,3	Гектарға 1,5 тонна шым қажет
2	Қамыс түтіктері	1,8	Бір қарыққа 3-6 дана қамыс түтіктер қажет
3	Қағаз салфеткасы	1,5	I=0,4; d=15-25 мм
4	Темір құбыр	1,8	I=0,25; d =16 мм
5	Темір қалқан	1,7	d=12-40 мм
6	Резеңке сифоны	1,6
7	Полиэтиленді сифоны	1,6