Инженерлі технологиялық факультеті

1. Инновациялық технология дегеніміз не?

2. Инновациялық технологияларында қандай ресурстар үнемделеді?

3. Ресурсүнемдейтін технологиялардың қазіргі жағдайы, оның түрлері?

4. Тікелей – жалдап себу технологиясы, ерекшеліктері?

5. Қандай факторлардың әсерінен өнімділік жоғарылайды, топырақ құнарлылығы сақталады?

1. Карабаев М., Уолл П., Браун Х., Моргунов А. Основные направления деятельности СИММИТа в области ресурсосберегающих технологии в Казахстане // Ноу-Тил и плодосмен – основа аграрной политики поддержки ресурсосберегающего земледелия для идентификации устойчивого производ-ства: матер.межд.конф. – Астана-Шортанды, 2009

2. Кененбаев С.Б. Ресурсосберегающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур на богарных и орошаемых землях юга и юго-востока Казахстана // Научные основы производства конкурентоспособной продукции сельского хозяйства: тез.докл.межд.науч.-прак.конф.-Усть-Каме-ногорск, 2005

3. Оспанбаев Ж.О., Карабаев М.К. Перспективы нулевой технологии возделывания культур на юге и юго-востоке Казахстана // Ноу-Тил и плодосмен – основа аграрной политики поддержки ресурсосберегающего земледелия для интенсификации устойчивого производства: матер.межд. конф. – Астана-Шортанды, 2009

4. Двуреченский В.И. Влаго-ресурсосберегающая технология производ-ства зерна на Севере Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана. – Алматы: Бастау, 2003.-№5

Дәріс №11

Тақырыбы: Суарамлы жерлерде топырақ өңдеу жүйесі

Дәрістің мақсаты: Суармалы жерлерде ауыспалы егіс құру, топырақ өңдеу ерекшеліктерімен орындалатын шаралармен таныстыру, қатараралық өңдеуде орындалатын жұмыстар.

Түйінді сөздер: ауыспалы егіс, негізгі өңдеу, сүдігер, қыртыс, қыртысаударма.

Дәріс жоспары:

1. Суармалы жерлерде ауыспалы егіс құру ерекшеліктері

2. Топырақты негізгі өңдеу, орындалатын шаралар

3. Көктемде егін егер алдында және егін егілгеннен соң өңдеулер.

Ауыспалы егіс – топырақ құнарлылығын әрдайым арттырып отыруға және екі-үш өнім алуға бағытталу керек.

Ауыспалы егіс құру, дақылдар құрылымы, суарылатын судың мөлшеріне, көбею мезгіліне байланысты болады. Суармалы жерлердегі шаруашылықтар әртүрлі бағытта мамандандырылады.

Астықты және мал шаруашылылықты, астықты дақылдар 60-70%, малазықтық -25-30%,

• 
  Көкөністі шаруашылығы 60-70%
  
• 
  Көкөністі – сүт шаруашылығы 25-30% көкөністер, 50-60% малазықтық (үлкен қалалар, курорттарға жақын орналасады)
  

Барлық суармалы жерлердегі ауыспалы егісте аралық дақылдар енгізу қажет. Аралық дақылдар дегеніміз не? Қандай түрлері бар?

Суармалы жерлерде топырақ өңдеу мынадай шаралардан тұрады:

- жерді тегістеу, сыдыра өңдеу, сүдігер жырту, егін егер алдындағы өңдеулер, егін егілген соң қатараралық өңдеу және аралық дақылдарды егуге топырақты дайындау.

Негізгі өңдеу – топырақ құрғап кеткен жағдайда аз нормамен суару;

- арамшөптермен күресу үшін – 6-8 см тереңдікке сыдыра өңдеу;

- сүдігер жырту, тырмалау – қара топырақтарда – 30-35 см, қара қоңыр – 30, сары-сұр топырақтарда – 25 см.

Көпжылдық шөптерден кейін – бірінші жылы - қыртысы – 18-20 см, екінші жылы – қыртыс аударымы – 24-26 см, үшінші жылы – 30-32 см.

Қатараралық өңдеу мақсаттары:

- тыңайтқыш беру;

- топырақты қопсыту;

- арамшөптерді жою;

- қарық тарту.

1. Мелиорацияланған жерлерде топырақ өңдеу ерекшеліктері

2. Негізгі өңдеу, жүргізілетін жұмыстар

3. Егін егер алдында өңдеу

4. Қатараралық өңдеу, мақсаттары

Әдебиеттер:

1. Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005 ж.

2. Жаңабаев Қ.Ш., Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технология-сы, Алматы, 1994 ж.

3. Сүлейменова Н.Ш., Әуезов Ә.Ә., Егіншілік практикумы, Алматы, 2005

1. Арамшөптер жөнінде түсінік, олардың келтіретін зияндары

2. Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу, суармалы жерлерде көп кездесетін түрлері

3. Арамшөптермен күресу жолдары

Арамшөптер табиғаттың, климаттың қолайсыз жағдайларына өте төзімді болып келеді.

- мәдени дақылдараға көлеңке түсіріп, фотосинтезді нашарлатады;

- ылғал мен қоректік заттарды көп пайдаланады;

- әртүрлі аурулар мен зиянкестер орталығы, қыстайтын орны болады;

- жерді өңдеуде, өнім жинауда қиындықтар туғызады.

Осындай зияндықтардың арқасында арамшөптер жаздық бидайдың өнімділігін - 32%, картоптың - 44%, тарының - 84%, жүгерінің өнімділіктерін - 90% дейін төмендетеді.

- тұқымдық өсімталдығы – бір өсімдік 10-100 мың тұқым береді;

- өніп-өсу қабілетін көп жылдарға сақтайды – 5-10 жылда соң да өніп-өсуі мүмкін.

2. Қазақстанның егіншілік аймақтарында 300-ден астам арамшөп түрлері кездеседі.

Биологиялық белгілері бойынша арамшөптер үш топқа бөлінеді:

1. Қоректену тәсіліне байланысты: паразитті, жартылай паразитті және паразитті емес;

2. Өсіп-даму мерзімінің ұзақтығына байланысты: азжылдық және көпжылдық арамшөптер;

3. Көбею ерекшеліктеріне байланысты және тамыр жүйелеріне қарай: кіндік тамырлы, шашақ тамырлы, түйнекті, жатаған өрмелеуші, көген тамыр сабақтылар, атпа тамырлылар.

Паразитті арамшөптер – арнайы сорғыштары арқылы басқа өсімдікке жабысып, оның дайын заттарымен қоректенеді. Олардың фотосинтез үрдісі жүретін аппараты болмайды (сары шырмауық, сұңғыла). Жартылай паразитті арамшөптерде фотосинтез де жүреді, қосымша өсімдіктен су және қоректік заттар ала алады (қандауыршын, үлкен сылдырмақ).

Паразитті емес арамшөптер екі топқа бөлінеді: азжылдықтар – тек тұқымымен көбейетін, тіршілік кезеңі екі жылдан аспайтын, тұқым бергеннен кейін қурап қалатын арамшөптер.

Көпжылдықтар – тіршілік кезеңі екі жылдан артық, бірнеше рет тұқым беруге қабілеті бар, тұқыммен және вегетативтік мүшелерімен көбейе алатын арамшөптер. Көпжылдық арамшөптердің жер бетіндегі сабақтары жылда қурап қалады да, тамырлары өсімталдығын сақтайды, келесі жылы сол тамырлардан жаңа сабақтар өсіп шығады.

Көпжылдық арамшөптердің түрлері: тамырсабақты, атпатамырлы, кіндіктамырлы, түйнек және т.б.

Бұл арамшөптердің түрлерімен сіздер практикалық (тәжірибелік) сабақта танысасыздар.

3. Арамшөптермен күресу жолдары

Арамшөптермен күресу жолдарын екі топқа бөлуге болады: агротехникалық және химиялық. Жоғары дәрежеде, ғылыми негізделген агротехникалық шаралар, арамшөптермен күресу мен қатар басқа да агротехникалық жұмыстарды орындауға мүмкіндік береді. Мысалы: дақылды қатараралық өңдеу. Осы агротехникалық шараның арқасына 4-5 шара бірдей орындалады.

- алдын ала арамшөптердің пайда болуын ескерту: арамшөптердің тұқымының, жер асты сабақтарының танапқа түспеуі (келмеуі). Желмен, сумен, егетін тұқыммен, шірімеген көңмен т.б.

- топырақ құрамында қалып қойған арамшөптердің тұқымдарын, тамыр сабақтарын жою;

- өсіп тұрған арамшөптерді жою.

Топырақ құрамындағы арамшөптер тұқымдарын жою жолдары:

- пар өңдеу;

- тамыр сабақтарын жинап құрғату, өртеу;

- механикалық өңдеу арқылы жер бетіндегі өскіндерді қырқып, тұқымның, тамыр сабақтың өскінділігін жою;

- тұншықтыру, ерте күз айларында топырақты дискілеп топырақтың жоғарғы қабатын қопсытып арамшөптердің тұқымының, тамыр сабағының өнуіне жағдай жасаймыз. Жер бетіне өскін пайда болғанда (10-12 күннен соң) топырақты терең жыртып тұқымды, тамыр сабақты терең топырақ қабатына түсіреміз. Осындай жағдайда ол арамшөп тұқымынан, тамыр сабағынан қайтадан өскін шықпайды.

Арамшөптермен күресу үшін, арамшөптермен танаптардың ластану картасын жасау керек. Содан соң, арамшөптер түрлеріне қарап күресу шараларын ұйымдастыру қажет. Арамшөптермен биологиялық жол арқылы күресуге болады (ауыспалы егіс, себу және жинау мерзімдері).

1. Арамшөптер жөнінде түсінік, келтіретін зияндары

2. Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу

3. Суармалы жерлерде көп кездесетін арамшөптер

4. Арамшөптермен агротехникалық әдіс арқылы күресу

5. Арамшөптермен химиялық әдістер арқылы күресу

1. Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005 ж.

2. Жаңабаев Қ.Ш., Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технология-сы, Алматы, 1994 ж.

3. Сүлейменова Н.Ш., Әуезов Ә.Ә., Егіншілік практикумы, Алматы, 2005

1. Топырақ сортаңдануының себептері, келтіретін зияндылығы

2. Суармалы жерлерді дренаждау

3. Сортаңданған топырақты шаю

4. Топырақ сортаңдануымен химиялық жолмен күресу

5. Фитомелиорация

Сортаңданған жерлерде егін түсімі 1,5-3 есеге дейін төмендейді, ал сортаңдану шамадан тыс болса, көптеген дақылдар мүлдем өспейді. Оларды жақсарту үшін ең алдымен сортаңдану себептерін және олардың түрлерін біліп алу керек.

Қазіргі уақытта жер жүзінде 950 млн.гектар жер сортаңданған, ал Қазақстан суармалы жерлерінің 48,1%-сортаңданбаған, 28,7% - аздап, 16,4% - орта, 6,8% - күшті сортаңданған деп бөледі.

1-кесте. Қазақстанда, облыстарда сортаңданған жерлердің аумағы

Топырақ сортаңдануы тұздылығы жоғары ыза суы деңгейінің белгілі бір шамаға келтірілген кезінде басталады. Мұндай деңгейді ыза суының қауіпті немесе сортаңдану туғызатын деңгейі деп атайды. Ол топырақтың механикалық және агрегаттық құрамына, ауа-райына, агротехникаға және суару тәсілі мен режиміне байланысты болады.

Орташа механикалық құрамда топырақ сортаңдануы ыза суы деңгейі 3 метрге жеткенде-ақ байқала бастайды.

Топырақ сортаңдануының зияны. Суармалы танап топырағында болатын судың тұздылығы сол судың бір литріне шаққанда 5 грамнан артпағаны жөн. Тұздың концентрациясы (мөлшері) осы шамадан асқан сайын, өсімдіктердің өсуі күрт нашарлай бастайды. Оның шамасы 10-12 г/л-ге жеткенде өсімдік өте қатты күйзеліске ұшырайды, ал 20-25 г/л болғанда, көптеген өсімдіктер солып (өліп) қалады. Тұз мөлшері құрғақ топырақ массасының 0,3-0,5%-іне жетісімен, өсімдікке зиянды болып, олардың түсімін кемітеді, ал 1%-тен асса, ол топырақ сортаңданған болып есептелінеді.

Кейбір тұздар құрамындағы Na, Cl және Mg элементтерінің топырақтағы мөлшері аз болған жағдайы өзінде, өсімдік клеткасына сумен бірге еніп, ондағы физиологиялық үрдістерді, яғни өсу және түсім пайда болуын күрт нашарлатады. Кейбір тұздар, мысалы, натрий топырақ құрылымын нашарлатып, оның өсімдікке зиянды деңгейге дейін тығыздалуына себеп болады.

Сонымен қатар топырақ құрамындағы қарашіріктің ыдырауына әкеліп соғады. Мұндай топырақтардың ауа және су өткізгіштіктері төмендеп, өсімдік тамырлары су сору мүмкіндігін нашарлатады, яғни сортаң топырақтардан өсімдік су тартып ала алмайды.

Сортаң топырақтарда кездесетін тұздар өсімдіктерге келтіретін зияндылығы бойынша төмендегідей ретпен орналастырылады: Na₂ CO_3, NaHCO₃, МgСО₃, Mg(HCO₃)₂, NaCl, Ng Cl₂ Na₂SO₄

Кәріз (дренаж) деп, жоғары көтерілген ыза суын төмендетіп, танап сыртына ағызып шығаруға арналған жүйені айтады. Оның құрамына дрен, коллектор және басқа қажетті гидроқұрылыстар мен қондырғылар кіреді. Кәріздің негізгі қызметі ыза суы деңгейін түсіру, ал көптеген кәріздерден шыққан суды жинақтап, белгілі орынға құятын терең арықты коллектор деп атайды. Кәріздер көлденең (танапта әрбір 150-500 м аралықта тартылады) және тік (терең құдық тәріздес) болатындықтан кәріз жүйелері көлденең және тік болып екіге бөлінеді.

Көлденең кәріз. Бұл кәріздің ашық және жабық деп аталатын екі түрі болады.

Ашық кәріз еңістігі аз, топырағының су сіңіргіштігі төмен болып келетін танаптарда қолданылады.

Ашық кәріз тереңдігі 1,5-2,5 м шамасында. Оларды еңістігі 0,001-0,003 шамасында болатын бағытта, араларына 200-500 м салып тартады (2-кесте).

2-кесте. Көршілес кәріздердің ара қашықтықтары

Тік кәріз тік құдықтан, коллектордан және басқа қажетті құралдар мен гидроқұрылыстардан тұрады.

Ыза суы деңгейін төмендету мақсатында скважиналар негізгі еңістік бағытында әрбір 1,5-3 км сайын бұрғыланады, ал негізгі еңістікке көлденең бағыттағы арасы 0,5-1,5 км болуы шарт.

Бір скважина қамтитын танап ауданы 100-400 га шамасында. Әрбір скважинадағы аспалы насостың су шығыны 20-дан 40 л/с-ке дейін жетеді.

Тік дренаждар негізінен Әзірбайжан, Өзбекстан, Тәжікстан және Қазақстанда (Мақтарал өңірі) қолданылады.

Бір метрлік қабатында 0,02-0,03% хлоры бар топырақтар шайылады. Ауыл шаруашылығы дақылдары себілетін топырақтың хлор иондары массасы 0,01 проценттен аспауы тиіс.

Топырақ ыза суы тереңде жатқанда, суармалы аумақтан табиғи ағып кетуі өте жақсы болған кезде дренажсыз шайылады. Ал табиғи түрде ағып кете алмайтын, жер бетінен 2-3 метрден бері жатқан минералды ыза суын шаю үшін дренаж қажет.

Топырақ әдетте, ыза суы тереңдеген кезде, яғни күз айларында шайылады. Оны шаяр алданда егістік тегістеліп, жыртылып, тырмалануы тиіс. Сонда жіберілген су біркелкі жақсы сіңеді. Сор шаю үшін егістік көлемі 0,25 гектарлық атыздарға бөлінеді. Топырақ әдетте екі кезеңмен шайылады.ß

Алғашқы кезеңде тамыр жататын қабат бір рет аз мөлшермен суарылып, топырақтағы тұздар ерітіндіге айналдырылады. Осы алғашқы кезеңнен 4-5 күннен соң егістік екінші рет шайылады. Сөйтіп топырақтағы тұздар одан әрі ериді де, шайылған топырақтан ыза суына өтеді. Содан соң ыза суына араласып, дренажды жүйеге түседі де, суармалы аумақтан тыс жерлерге жеткізіледі. Топырақты жазғұтұрым шаюдың қажеті жоқ. Өйткені ыза суы көтеріліп кетуі мүмкін. Ал күн жылып кетсе, булану күшейіп, тұз еруі нашарлайды. Шайып болған соң топырақ кепкен бойда дереу тырмалау керек. Сонда егістік аз буланады.

Жеңіл топырақты бір рет шаю нормасы 1500-1800 м³/га, орташа топырақтікі – 1900-2000, ал ауыр топырақтікі 2000-2500 м³/га. Жалпы шаю нормасын А.Н.Костяковтың мына формуласымен анықтауға болады:

мұнда: Н- шайылатын топырақ қабаты тереңдігі; - топырақ көлемдік массы, г/см³; ß_есс – топырақтың еркін су сыйымдылығы, массасы бойынша, %; ß₀ - топырақтың шаяр алдындағы ылғалдылығы, массасы бойынша, %; S₁ – шайғанга дейінгі тұз құрамы, массасы бойынша, %; S₂ – шайғаннан соң қолайлы тұз құрамы, массасы бойынша, %; К – судан тұздың ығысу не шайылу коэффициенті. Ол топырақтың физикалық қасиетіне, ыза суы тереңдігіне тұз мөлшері мен сипатына тікелей байланысты келеді.

Ғаныш енгізу үлесі, яғни мөлшері сіңген натрий құрамы бойынша анықталады. Олар іс жүзінде гектарына 3 тоннадан 14-20 тоннаға дейін өзгереді. Ғаныштың көп нормасын, яғни гектарына 15-20 тонна енгізгенде оны 000бөліп-бөліп, 2-3 жыл бойы енгізу керек.

Сортаң топырақты химияландыру мен шаю жұмыстарынан соң топырақтың физикалық қасиетін жақсарту және мәденилендіру мақсатымен терең етіп жыртады, органикалық тыңайтқыш енгізіліп, тамыр жүйесі қуатты дақылдар егіледі.

Сортаңданумен күрес көп жылға созылады. Сондықтан да оны жыл сайын жүргізіп отырған жөн. Егер ыза суы жай көтерілсе, топырақ сортаң тартады, ал тез көтерілсе, жер сортаң тартудан гөрі жылдамырақ батпақтанады.

Суландыру жүйесімен суландырылатын суармалы алқаптарда және кейбір шаруашылықтарда ыза суы жатқан тереңдікті үнемі бақылап отыру қажет. Сол бақылау негізінде ыза суының өзгеру динамикасы анықталады.

Ыза суының жатқан тереңдігін вегетациялық кезеңде 5 тәуліктен, ал вегетациялық емес кезеңде 10 тәуліктен кейін бақылап тұру керек.