Инженерлі технологиялық факультеті

Фитомелиорация деген сөздің мағынасы: фито – өсімдік, мелиорация – жақсарту. Сондықтан фитомелиорация дегеніміз өсімдік арқылы топырақты жақсарту, сол жер құнарлылығын арттырып, артық тұздардан арылту болып табылады.

Тақырланған топырақ бетін өсімдік өзінің тамырларымен ұстап, топырақтың жоғарғы қабатын жел, ал суармалы жерлерді су эрозиясына ұшыратпайды.

Жердің мелиоративтік жағдайын жақсарту үшін таңдап алынған өсімдіктер мына талаптарға сәйкес келуі тиіс:

- жыртылған топырақ қабатындағы тез еритін тұздарды өз бойына сіңіріп, топырақ құрамын жақсарту;

- тұзға төзімді болу;

- тамырлары топырақ құрамында кең және тереңге таралып, топырақ құнарлылығын арттыру.

Топырақ тұздылығына тұрақты өсімдіктерді сұрыптап алған кезде ол өсімдік өнімі кемігенмен, топырақ құрамындағы тұз ерітіндісі кемуіне себебін тигізуі өте пайдалы.

Топырақтың екніші рет сортаңдануына жол бермеу және сортаңданған жерлерді игеру үшін фитомелиоративті ауыспалы егісті ауыл шаруашылық өндірісіне енгізу қажет.

Фитомелиорация арқылы топырақ құнарлылығын арттыру және сортаңданған топырақ тұзын биологиялық әдіспен кеміту өте аз зерттелген. Мұндай зерттеулер Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінде авторлар қатысуымен жүргізіліп келеді.

Біздің зерттеу тәжірибеміздің нәтижесі бойынша фитомелиоранттар әсерімен, екінші рет сортаңданған жерлер құнарлылығының қайтадан қалпына келтірілгендігі дәлелденді. Фитомелиоранттар әсерінен топырақтағы азот түрлерінің, қара шіріктің артуы және өсімдіктің құрғақ биомассасы артуы арқасында топырақтағы тұздың кемуі байқалады.

Қазіргі уақытта, жақсы фитомелиоранттарға түйе жоңышқа, мақсары, қант қызылша дақылдары жататыны анықталды.

1. Топырақ сортаңдануының себептері, зияндылығы

2. Бірінші және екінші рет тұздану

3. Топырақ тұздануымен агротехникалық шаралар арқылы күрес

4. Дренаждың (кәріздің) мақсаты, түрлері

5. Сор шаю технологиясы

6. Сор шаюда судың мөлшерлері, анықтау жолдары

7. Сортаңданумен химиялық жолмен күресу

8. Фитомелиорация, мақсаты және фитомелиоранттардың түрлері

Әдебиеттер:

1. Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. Ауылшаруашылық мелиорациялары, Алматы, 2003 ж.

2. Зубаиров О.З., Тлеуқұлов А.Г. Суару мелиорациясы, Алматы, 2010 ж.

3. Плюснин И.И., Голованов А.И., Мелиоративное почвоведение, Москва, 1983 г.

1. Суармалы егіншілік жұмыстарын ұйымдастырудың экономикалық ерекшеліктері

2. Суармалы егіншілік жүйелеріндегі қорлар

3. Жүргізілген шараларды, алынған өнімді экономикалық тұрғыдан бағалау

Мелиорация жұмыстарын (құрылыс салу, қайта құру, үлкен жөндеулер) жүргізуге жұмсалған қаржы күрделі қаржы деп аталынады. Оның қайтымдылығы екі жылдан бірнеше ондаған жылға дейін созылады. Сондықтан мелиорация жұмыстарына ұзақ мерзімді несие бөлінуі керек. Қазақстанда суару және кәріз жүйелерін қайта құру жұмыстары бұрын мемлекет тарапынан қаржыландырылатын. Нарық жағдайында суару және дренаж жүйелері оны пайдаланатын шаруашылықтардың негізгі қорларына айналды. Сондықтан, ол жүйелерді жөндеу, қайта құруға қажетті қаражатты шаруашылықтардың өздері бөлулері тиіс. Осы үшін шаруашылықтардың су пайдаланушы қауымдастықтары (СПҚ) банктерден ұзақ мерзімдік несие алуларына болады.

1996 жылы Қазақстандағы тозған суару және дренаж жүйелерін қайта құру, суармалы жерлерді жақсарту жұмыстарына, халықаралық қайта құру және даму банкісінен 80 млн.доллар займ (қарыз) алып, өз тарапынан 20 млн.доллар қосып, жақсарту жұмыстарын бастады. Шығынның 70% қайта құрылған суару және дренаж жүйелерін пайдаланушылары мемлекет бюджетіне 30 жылға дейінгі мерзімде қайтарылулары тиіс. Осы жұмыстарды ұйымдастыру, жүргізу Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық министрлігіне жүктелді, арнайы топ құрылып, жобалар жасалынып, тендер жүргізілді.

2. Суармалы жерлерде құрылған шаруашылықтардың қорлары негізгі және айналымды болып бөлінеді.

Негізгі қорларға пайдалану мерзімі бір жылдан артық еңбек құралдары мен әртүрлі құрылыстар жатады. Олар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді. Өндірістік қорлардың өзі ауылшаруашылықтық және мелиоративтік болып екі түрге бөлінеді.

Өндірістік ауылшаруашылық негігі қорларына өндіріске тікелей қатысты қорлар жатады. Олар: өндірістік құралдар, ауылшаруашылық машиналары, транспорт, өнім беретін малдар, көпжылдық ағаштар т.б.

Өндірістік мелиоративтік негізгі қорларға каналдар, құбырлар, дренаж құрылымдары, гидротехникалық құрылыстар, насос станциялары жатады.

Айналымды қорларына тұқым, тыңайтқыштар, қосалқы бөлшектер, суару суы, жас төлдер, жанар майлар және т.б. өндіріске бір жыл ғана араласатын құралдар жатады. Айналымды қорлар, олардың құны пайдаланған жылғы өндіріс шығындарына толығымен енгізіледі.

3. Суармалы егіншілік шараларының тиімділігі сол мелиорацияланған жерлердегі ауылшаруашылықтардың нәтижелігімен анықталады.

Мелиорация жүйелеріндегі шаруалық өндірісінің экономикалық тиімділігі бір тонна немесе бір центнер өнімнің өзіндік құнын, бір гектар жерден алынған таза табысты, өндіріс өнімділігін анықтау арқылы бағаланады. Суға төлем енгізілуіне байланысты әрбір 1000 м³ суға келетін таза табыс мөлшерін анықтайды. Аталған көрсеткіштерді есептеу үшін өндіріске жұмсалған шығындарды толық анықтау қажет. Оларды үш топқа бөлуге болады:

1. Ауылшаруашылығы шығындары: агротехникалық шараларды орын-дауға жұмсалған қаражат (тұқым, ауыл шаруашылығы өндірістік негізгі қорлары аммортизациялары, жанар-жағар май, жалақы т,б.);

2. Мелиоративтік шығындар: суару жұмыстарын жүргізуге байланысты (уақытша арықтар тарту, суару, суару қарықтарын тарту, қопсыту) және суға төленетін төлемдер, шаруашылыққа тікелей қарасты гидроқұрылыстар аммортизациялары мен күтіп-баптауға қажетті шығындар.

3. Жалпы шаруашылық шығындар: басқару және ұйымдастыруға қажетті шығындар.

Өнімнің өзіндік құны Ө_қ = Ш/Ө, тенге, ц

Ш – шығын , теңге/га

Ө – өнімділік, ц/га

ӨБҚ – өнімнің барлық құны

Ш – шығын

Тиімділік деңгейі Т_д = Т_п/Ш · 100%;

Т_п – таза пайда;

Ш – шығын

1. Суармалы егіншілік жүйелеріндегі қорлар

2. Негізгі және айналымды қорлар

3. Жүргізілген шараларды, алынған өнімді экономикалық тұрғыдан бағалау

4. Өнімнің өзіндік құнын есептеу

5. Таза пайданы есептеу

6. Тиімділік деңгейін есептеу.

Әдебиеттер:

1. Атақұлов Т.А., Кененбаев Т.С. Ауылшаруашылық мелиорациялары, Алматы, 2010 ж.

2. Абишев Т. Экономика орошаемого земледелия, Алма-Ата, 1970 г.

3. Филимонов К.Н. Организация и нормирование труда на поливе сельскохозяйственных культур, Москва, 1981 г.

Топырақтың ылғалдылығы көп тәсілдермен анықталады: спирттік, электрлік, радиоактивтік және т.б. Олар көбіне қиын және дәл еместігімен ерекшеленеді, қымбат аппаратура керек етеді.

Топырақтың ылғалдылығын анықтау үшін көп тараған тәсілдер пайдаланылады:

1. Көзбен жобалау әдісі – қолмен ұстағанда қолға жабысу дәрежесі арқылы. Ол үшін топырақты 10-12 см тереңдіктен алады.

Р = , %

мұнда: Р – топырақ ылғалдылығы, %;

а – топырақтан буланып кеткен судың салмағы, г;

в – құрғақ топырақтың салмағы (ыдыссыз);

Топырақтың ылғалдылығы декада (10 күндікте) бір рет, әр декаданың 8, 18, 28 күндері анықталады.

1 – тапсырма: Топырақ ылғалдылығын анықтау

Танап ___________ Дақыл _______________ Күн ________________

Топырақтағы жалпы (барлық) ылғалды өсімдік пайдалана алмайды.

Өсімдік пайдалана алатын ылғалдылықтың мөлшерін білу үшін топырақтың агрогидрологиялық қасиеттерін білу керек:

1. Көлемдік салмақ (d), г/см³;

2. Солу коэффициенті (К), % немесе мм.

К_мм ═ d ∙ К, %

3. Ең жоғары ылғал тартқыштықты (максималды гигроскопиялық) 1,34 коэффициентіне көбейтіп, солу коэффициентінің мәнін табуға болады.

4. Топырақтың еркін су сиымдылығы (ЕСС) дегеніміз – топырақтың суды сіңіріп, оны ұстап тұру қаблеттілігі. ЕСС әр түрлі топырақтардағы мәндері:

1. Саздақ топырақтар үшін 0 – 100 см ═ 170-180 мм

2. Құмдауыт топырақтар үшін ═ 150-160 мм

3. Құм топырақтар үшін ═ 80-120 мм

Ылғалдың топырақтағы жалпы қоры (W) мм төмендегі формуламен, әр қабатқа анықталады:

Мұнда: Р – топырақ ылғалдылығы, %;

d – топырақтың көлемдік салмағы, г/см;

h – топырақ қабаты, 10 см;

0,1 – мм-ге айналдыратын көбейткіш

Өсімдік пайдалана алатын ылғалдылықтың қоры (W₁) мына формуламен анықталады:

Бір метр тереңдіктегі топырақ ылғалдылығының қоры сол топырақтың ЕСС 60% төмен болатын болса, ол жерде егілген ауыл шаруашылық дақылдардың өнімі төмен болады, 60-70% аралығында болса – қанағаттандырылған, ал 70-90% аралығында болса – жақсы деген баға беріледі (топыраққа байланысты).

Пункт ______________ жыл ____________ дақыл ________________

Топырақ _______________________________

Терең дігі	Тұрақты көрсеткіштер			Орташа ылғалдылық, % (Р)				Ылғалдылықтың жалпы қоры (W)			Өсімдік пайдаланатын ылғал, мм (W)
	солу ылғалдылы-ғы (К,%)	көлемдік салмақ г/см3 (d)	пайдалын-байтын ылғал, мм (К)	8.06	18.06	28.06		8.06	18.06	28.06	8.06	18.06	28.06
10
20
30

8.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	51,1	47,1	22,2
20	2	53,9	50,0	22,0
30	3	50,6	45,8	22,1
40	4	58,4	53,4	22,3

18.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	54,6	51,3	22,4
20	2	51,7	48,3	22,1
30	3	55,6	50,3	22,3

28.06

Топырақ үлгісінің алу тереңдігі	Бюкстің №	Салмағы, г
		топырақтың ылғалы және бюкстің	құрғақ топырақтың және бюкстің	бюкс ыдысы-ның	буланған судың	үлгідегі құрғақ топырақтың (бюкссіз)	топырақ ылғалдылығы, %
10	1	56,5	50,9	22,5
20	2	55,1	49,1	22,8
30	3	52,9	44,2	22,9

1 - вариант

2 - вариант