Ж. Нысамбаев, Н. С. Уалиев

66 
рында тҧрғанда герион магнит ӛрісінде болады. Магнит герионнан алыстағанда 
тізбек ажырайды (тҧйықталады) және дабыл сигналы қабылдау-бақылау 
қҧрылғысына тҥседі. ДМК-11,НО 102-4 (5,6) СМК-3 және басқа хабарлағыштар 
магнит контактылы хабарлағыштарға жатады. 
Соққы контактылы хабарлағыштар ( <<Окно>>, ДНМК, ВМ-12М, УКД-1М 
т.б.) бҥлініп бара жатқан беттерді блокировка жасауға қолданылады. Осы 
типтегі хабарлағыштар кӛмегімен терезе әйнектері блокировкаланады. Мҧндай 
типтегі хабарлағыштарда қалыпты тҧйықталған контактілер терезеге 
жапсырылған хабарлағыш корпусы қозғалғанда ажырайды. 
Территорияларды, ғимараттарды кҥзеткенде ҥзілісті хабарлағыштар 
қолданылады. Диаметрлері 0,1-0,25 мм болатын сымдарды мҥмкіндігінше 
жасыра отырып периметр бойынша орналастырады.
Сымдардың арасы 200 мм-ден артық болмайтындай етіп паралель етіп 
жҥргізсе, 
қаскҥнемді 
біліп 
қалу 
ықтималдығы 
кӛбейеді. 
Ҥзілісті 
хабарлағыштардың мысалдары ретінде “Грос-1”, “Кувшинка”, “Тренанг” 
сияқты хабарлағыштарды келтіруге болады. 
Акустикалық хабарлағыштар ғимараттар менбӛлмелерді кҥзету ҥшін 
пайдаланылады. Акустикалық хабарлағыштардың әрекеттерінің принципі 
конструкциялардың 
элементтерін 
сындырғанда 
немесе 
қаскҥнемнен 
шағылысқан дыбыстарды қабылдауға негізделеді. Хабарлағыштардың пассивті 
және активті екі тҥрі қолданылады. 
Пассивті хабарлағыштар ғимараттың конструкциясы бҥлінгенде, әсіресе 
терезенің әйнектері сынғанда пайда болатын акустикалық толқындарды 
ҧстайды. Пассивті хабарлағыштар пьезоэлектрлік және электромагниттік болып 
екіге бӛлінеді. Пьезоэлектрлік хабарлағыштарда бетке механикалық әсер 
еткенде электрлік сигналдардың пайда болу қасиеті пайдаланылады. 
Электромагниттік хабарлағыштарда катушкада электромагнитінің ӛзегі мен 
менбрананың ара қашықтығы ӛзгергенде электр қозғаушы кҥштің пайда болуы 
пайдаланылады. “Грань-2” және “Окно-1” акустикалық пассивті хабарлағыштар 
терезелерді, қабырғаларды, тӛбелелерді, сейфтерді т.б. 
Активті хабарлағыштар екі блоктан тҧрады. Олардың бірі бӛлмеде 
ультрадыбыстық акустикалық толқындар таратады, ал екіншісі шағылған 
толқындарды талдайды. Бӛлмеде қандай да бір заттар пайда болғанда немесе 
ӛрт шыққанда акустикалық фон ӛзгереді де, оны хабарлағыш ҧстайды. Активті 
акустикалық (ультрадыбыстық) хабарлағыштар (ДУЗ-4, ДУЗ-5, ДУЗ-12, «Фикус 
МП-2», «ЭХО-2», «ЭХО-3», т.б.) жабық бӛлмелердегі қаскҥнемдерді және ӛрт 
ошақтарын табуға арналған. 
Оптико-электрондық хабарлағыштар инфрақызыл сәулелерді пайдалануға 
негізделген. Активті хабарлағыштар жҧмыс істеу ҥшін бағытталған жіңішке 
сәуле шығарғыш инфрақызыл сәуле шығарады, ал ол сәулелер қабылдағышта 
қабылданады. Пассивті хабарлағыштар адамның жылуын немесе оттың 
жылуын қабылдайды. Коридорларды, терезелерді, есіктерді және террито-
рияларды периметр бойынша кҥзету ҥшін активті хабарлағыштар қолданылады. 
Сәуле шығарғыш 2-ден 16-ға дейін инфрақызыл сәуле шығарады. Сәуле 
шығарғыш пен қабылдағыштың ара қашықтығы 20-300 метр диапазонда 

67 
болады. Территорияларды периметр бойынша кҥзету ҥшін активті сызықтық 
сәуле шығарғыштар («Квант-1», «Квант-2У», «Вектор-2», «Вектор-3», «Вектор-
4», «Рубеж-1м», «Рубеж-3м», «Мак», «Диалог» т.с.с.) қолданылады. 
Пассивті оптико-электрондық хабарлағыштар бӛлмелерді кҥзету ҥшін 
пайдаланылады. Олар температурасы фонның температурасынан 3ºС –ден кем 
болмайтын температурасы бар обьектілерді тіркей алады. Ондай типті 
хабарлағыштар ( «Фотон-М», «Фотон-3», «Фотон-4», «Фотон-5», «Фотон-6», 
«Фотон-СК-2», «Квант-3», т.с.с.) жылу кӛздеріне (батареялар, электр 
приборлары) мен кҥн сәулесіне сезімтал болады. Хабарлағыштардың бҧл 
ерекшеліктері оларды орнатуда ескерілуі тиіс. Микротолқынды (нанотол-
қынды) хабарлағыштарда қаскҥнемдерді сезу ҥшін ӛте жоғары жиіліктегі 
электромагниттік толқындар ( 9-1ПГц) пайдаланылады. Бҧл хабарлағыштар 
сәуле шығарғыш пен қабылдағыштан тҧрады. Олар радиосәулелі және 
радиотехникалық деп бӛлінеді.
Радиосәулелі хабарлағыштарда антенналары сезім ҧстау зонасының 
кеңдігінен биіктігі 2-10 м болатын созылған эллипсоид тҥріндегі сәуле 
шығарады. Ҧстау ҧзындығы 300м болады. Қабылдағыш обьект электро-
магнитті сәулені қиып ӛткенде ӛріс кернеуінің кемуінен іске қосылады. 
Территорияларды периметр бойынша кҥзету ҥшін ( «Радин-1», «Радин-2», 
«Пион-т», «Риф -РЛ», «Гарус», «Лена-2», «Протва», «Витим», т.б.) 
радиосәулелі хабарлағыштар пайдаланылады.
Радиотехникалық хабарлағыштар қаскҥнемді ӛрістің ӛте жоғары жиіліктің 
сипаттамаларының ӛзгеруінен байқайды. Мҧндай хабарлағыштарда ӚЖЖ 
толқындарды тарататын арнайы кабель болады, оны кҥзетілетін терри-
торияның бойына орналастырады. Қабылдағыштың антеннасы территорияның 
центріне орнатылады, ол да толқын тарататын кабельге паралель 
орналастырылады. 
Қаскҥнем толқын тарату зонасына келгенде қабылдағыштағы сигналдың 
сипаты ӛзгереді, сол кезде қабылдағыш дабыл сигналын қабылдау-бақылау 
қҧрылғысына береді. 
Зона орталығында орналасқан қабылдағышы бар «Виадук» жҥйесі радиусы 
300 метр болатын территорияны бақылай алады. 
«Бином» және «S-Trax» радиотехникалық хабарлағыштарда электро-
магниттік ӛріс қуыстары бар параллель орналасқан екі коаксиальды кабель-
дердің арасында пайда болады. Кабельдер жер астына 10-15 см тереңдікте және 
бір-бірінен қашықтығы 2-3 метр етіп бақыланатын территорияның периметрі 
бойынша орналастырылады. Бір кабель оны қоршаған тордың тесіктерінен 
электромагниттік ӛріс шығарады, ол екіншісі сондай тесіктерден 
электромагниттік ӛрісті қабылдайды. Қҧрастырылатын ӛрістің кеңдігі 10 м-ге 
дейін, биіктігі мен тереңдігі 70 см болады. Осындай кабельдік кҥзету жҥйесі 
кҥзетілетін территориядағы жер бетімен қозғалып жҥрген қаскҥнемді біліп қана 
қоймай, сонымен бірге оның жерді қазу әрекеттерін де аңғарады. 
Тербелістік хабарлағыштар қаскҥнем территорияға енгенде оны жердің, 
қоршаулардың тербелуі бойынша анықтайды. Егер хабарлағыштар жер астына 
орнатылса, онда олар 

жүктеу/скачать 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: