Жамбыл атындағы Мемлекеттік жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда
жүктеу/скачать 4,82 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҮМЕНБАЕВ
- Тілегенов
- Тілеков
- Шығармалары
- ТОБАҒАБЫЛОВ
- ТОҒЫСБАЕВ
- ТОҚАЕВ
ТИЕСОВ МАҒЗҰМ (1904-1973) Мағзұм Тиесов 1904 жылы Ақмола облысы Қорғалжын ауданының №4 ауылында туған. 1926 жылы ол Қазақтың Қызылордадағы ағарту институтына түсті. 1929-1932 жылдары Мәскеу универснтетінің филология факулътетін бітірген. 1932-1941 жылдары Қазақстанға оралып Ащысай руднигінің «Кенді Қарагау» газетінің редакторы болып еңбек жолын бастап, ұзақ жылдар әдебиет пен мәдениет майданында жемісті еңбек етті. Кейін оқу-ағарту саласында да белсене жұмыс істеді: мектеп директоры, педагогика училищесінде дәріс берген. 1941-1943 жылдары «Үлгілі колхоз» газетінің редакторы, 1943 жылы «Советтік Қарағанды» газетінде бөлім меңгерушісі болып істеген. Кейін «Әдебиет және искусство» (қазіргі «Жұлдыз») журналының бас редакторы, «Социалистік Қазақстан» (қазіргі .«Егемен Қазақстан») газетінде әдеби қызметкер болып қызмет істеді. Мағзұм Тиесовтің «Отарды аман сақтап», «Шопан ата» (1965), «Дала перзенті» (1968), «Бақытты бозторғай» (1974), «Қаздауысты Қазыбек» (1979) повестері мен әңгімелер жинағы жарық көрген. Мағзұм Тиесовтің шығармаларының дені балаларға арналган. Оның 1954 жылы жарық көрген «Қотыр торғай» шығармасы халық ертегісі негізінде жазылған. Сонымен қатар М. Тиесов қазақ халқының аяулы азаматы, біртуар перзенті Әділбек Майкөтовтың өмірі туралы кітап жазған қаламгер. Мағзұм Тиесов 1973 жылы 6 мамырда дүниеден өтті. ШЫҒАРМАЛАРЫ: Тиесов М. Қотыр торғай. (Халық ертегісі бойынша).- Алматы; ҚМКӘБ., 1954; Тиесов М. Әңгімелер.- Алматы. ҚМКӘБ., 1959; Тиесов М. Жидембайсын жерінде - Алматы: ҚМКӘБ., 1959; Тиесов М. Сөз сүйектен өтеді.- Алматы: ҚМКӘБ, 1959; Тиесов М. Әділбек Майкөтов. Очерк - Алматы. Жазушы, 1967; Тиесов М. Дала перзенті. Повесть.- Алматы. Жазушы, 1968; 1980; Тиесов М. Бақытты бозторғай. Ертегілер.-Алматы. Жазушы, 1974; Тиесов М. Қаздауысты Қазыбек.- Алматы. Жазушы, 1979. * * * Тойғанбекова М. Мағзұм Тиесовтың жазушылық шеберлігі // Ақиқат.-2010.-№4.-56-57б. Тойғанбекова М. Қарымды қаламгер // Жұлдыз.-2010.-№1.-174-175б. Тиесов Мағзұм // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-302б. Тиесов Мағзұм // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 502б. ТҮМЕНБАЕВ ЖАҚСЫЛЫҚ (1944-1993) Қазақгың аса талантты жазушысы, жүйрік журналист Жақсылық Түменбаев 1944 жылы бесінші қаңтарда Қызылорда облысының Арал ауданындағы Сазды ауылында дүниеге келген. 1960 жылы Арал қаласындағы № 15 орта мектепті бітіргеннен кейін "Арал" совхозында шопанның көмекшісі болып жұмыс істейді. 1963 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұттық университетінің журналистка факультетіне оқуға түсіп, оны 1968 жылы бітіріп шығады. Журналистік еңбек жолын 1968 жылы Қазақстан Қомпартиясы Орталық Комитетінің жолдамасымен Қызылорда облыстық "Ленин жолы" газетінде бастады. 1975 жылы Республикалық Министрлер Кеңесінің информация агенттігіне ауысып, қатардағы тәржімашыдан бас редактордың орынбасар-лығъна дейін өсіп, сол КАЗТАГ -- та жүргенде Республика Жоғары Кеңесінің Грамотасымен марапатталды. Бұл кезде Жақсылық республика жұртшылығы-на өзіндік қалам өрнегі бар, белгілі журналис- жазушы болып қалыптасты. Әңгіме, хиқаяттары республика газет-журналдарда жиі көріне бастады, "Жалын" баспасы, Баспа жөне кітап істері жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Қазақстан Жастар одағы бірігіп жариялаған жыл сайьнғы бәйгесін екі рет жеңіп алды. Оқырмаға танымал болды. Дегенмен, жазушының өзін жұртқа айрықш мойьшдатқан туындысы "Ауыл шетіндегі үй" хиқаяты еді. Хиқаят баспасөзде жарық көрген бойда әдебиеттегі үлкен қаламгерлердің бірі Сафун Шәмерденовтің осы дүние туралы пікір білдіруі де тегін емес. Ауыл шетіндегі үйде" тұратын адамның аты — Омарғали. Жазушы оны оқырманға бірден таныстырды. "Омарғалидың жас кезінен бері сүйегіне сіңген әдет: боз- ала таңнан түрады. Мүнысына жүрт бір кезде сүйсінетін, "ерте түрған жігіттің ырысы артық" емес пе? Қазір күледі: "Осының не шаруасы қалып барады екен?" - деп. Бірақ, оның ерте түрғанынан әзір зиян шеккен ешкім жоқ". Осы бір екі-үш бастама сөйлем-ақ оқырманды оқиғаның өзек сырымен тап-тұйнақтай етіп таныстыра қояды. Әңгіменің еңбекқор, тынымсыз адам жайында болатынын біле қоясыз. Қызығасыз, қандай қылық көрсетер екен деп күтесіз. Қазір оның кемтар екенін окисыз, содан соң оның мақтан сүйгіштігін аңғарасыз, сөйте-сөйте Омарғалиды жаныңызға жылы тарта бастайсыз. Өзінен бұрын өзгені ойлайтын, көп үшін күшін де, терін де аямайтын тағы бір кейіпкермен танысасыз. Жақсылық өз шығармасымен, шығармадағы жан жылуымен сізді үнемі осылай байытады. "Қимас қазьша" повесінің де айтпақ ой ағысы алғашқы сөйлемнен аңғарылады. «Біздің үйде кісі қызығарлық екі дүние бар. Екеуін де Қасым көкем қолдан жасаған. Бірі - қазақы ер, екіншісі бесік», дейді баяндаушы кейіпкер. Әңгіменің Қасым көке туралы болатынын содан білесіз де, енді Қасымды танып білуге дайындаласыз. Соғысқа кеткен Қасымның көзіндей қазақы ер мен бесіктің тарихы адалдық пен арамдық таразы боп қалғандай. Адамды сыйлау адамнан қалған асыл мұраны сыйлаумен астасып кетеді. "Мен сүйген қаз" — Жақсылықтың ең жақсы повестерінің бірі. Кезінде "Жалын" баспасының жабық конкурсында бәйге алған шығарма. "Мен оны әуел бастан-ақ күлай сүйіп ем. Кейін енді қайтып көрместей болып көңілім қалған"... - дейді алғашқы сөйлем. Сонан соң ауылдан астанаға оку іздеп келген жас жігіттер мен жас бойжеткендердің әдемі, жарасты тіршілігі әзілді әжуамен жылы баяндалады. "Ауыл мен Алматының арасында", "Тасбөгет", "Туған ошақ жылуы", "Махаббат қорығы", "Көктайғақ", "Әке жыры" — бәрі де Жақсылықтың талантты жазушы екенін делелдейтін дүниелер. Ж.Түменбаевтың кейіпкерлері халықтық дәстүрдегі етек-жеңі кең кәдуілгі ел адамдары, көкірегінде тазалық кептері үя салған қарапайым жандар. Соғыс салған жан жарасы ("Бақыт құсынан" Кәмшат), тағдыр тәлкегі ("Ауыл шетіндегі үйден" Омарғали), от басының отын өшірмейтін қазақ әйелі ("Қимас қазынадан", Ботакөз, "Түп-тұнық сөзімнен", Күлшат, "Ауыл мен Алматы арасынан", Балмейрам, "Лотерея билетінен", Әлпеш), балаң таза махаббат ("Мен сүйген қыздан" Гүлжанат, "Жыл айналып келгеншеден" Нәзия, "Аққозыдан" Жансерік), еңбек адамдары ("Тасбөгеттен" Манап), қаланың күйкі тірлігі ("Туған ошақ жйлуынан" Куандык), кіндік қаны тамған жерге деген махаббат ("Ашық күндегі ақ жауыннан" Ақжол) т.б. Жазушының осы бір кейіпкерлерінің тағы бір ерекшелігі бұлардың қай-қайсысы да басынан қандай тауқымет кешпесін мейлі, көңіліңе әлдеқандай зіл тастамайды, оқып болғанда ақжарқын досыңмен ертеңге дейін ғана қоштасқандай жылы да мұнды көңіл күйде қаласың, қайта табысқанда шүйіркелесе кететіндей зілсіз жандар. Тағы бір қасиеті Жақсылық оқырманын үркітіп жүрек айнытар жасанды тартысқа бармайды. Көргенін, білгенін, өмірден түйгенін қоңыр әдеппен баяу ғана баяндап береді. Жақсылық бар болмысымен ел ішінде пісіп, жетілген. Ол қыр адамдары мен кәдуілгі қазақ мұңын, оның табиғи тазалығын жоқтаушы болатын, селқос емес шынайылықпен жан жүрегі езіле жоқтайтын. Оның орны бар қара орманнан табылатыны сол. Жазушының соңғы шығармасы — "Ақтық демін, біткенше" романы. Романың оқиғасы Арал ауданы байтағындағы қарақұмның бір қойнауын мекендеген ескі қазақы ауылда өтеді. Желісі колхоздастыру кезеңінен бастап кешегі елуінші жылдарды қамтиды. Сол дөуірдегі сапырылысқан оқиғалар үш адамның монологы мен диалогы арқылы ой ағынымен өріліп отырады. Ж.Түменбаев белгілі балалар жазушысы А.Лихановтың "Шырғалаң" романын, басқа да авторлардың повесть, әңгімелерін қазақшаға аударды. Жақсылық Түменбаев көркем шығармалар жазумен бірге Қазақстан журналистикасында өзіндік із қалдырған қаламгер. Ол ғұмырының соңғы жылдарында қазақ тілінде шығатын "Денсаулық" журналының тұңғыш бас редакторы болып, журналдың негізін қалап кетті. Жақсылық Түменбаевтың 60 жасқа толу құрметіне орай Қызылорда қаласынан көше берілді. Сонымен қатар көзі тірісінде "Жалын" баспасына тапсырып кеткен "Келіншектер" атты тандамалы шығармаларының жинағы жарық көрді. ШЫҒАРМАЛАРЫ: Түменбаев Ж. Қардағы іздер: Әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1977; Түменбаев Ж. Қимас қазына: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1979; Түменбаев Ж. Мен сүйген қыз: Повестер.- Алматы: Жалын, 1981; Түменбаев Ж. Тас бөгет: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1984; Түменбаев Ж. Махаббат корығы: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1990; Түменбаев Ж. Ақтық демің біткенше: Роман.- Алматы: Жалын, 1996. Түменбаев Ж. Келіншектер: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Жалын, 2004. *** Түменбаев Жақсылық (1944-1994) //Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиографиялық анықтамалық.-Алматы: Жазушы, 1987.-638-639 б. Түменбаев Жақсылық // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-314б. Түменбай Жақсылық // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 517б. Тілегенов Бекежан (1934-1998) Бекежан Тілегенов 1934 жылы 10 наурызда Семей облысы, Жарма ауданы Георгиевка селосында туған. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттык, университетін бітірген. Алғашқы еңбек жолын республикалық жастар газеті "Лениншіл жастан (қазіргі «Жас Алаш») бастаған. Бастапқы кезде әдеби қызметкер, кейін бөлім меңгерушісі болған. 1965 жылы Алматы қалалық партия комитетінің үгіт және насихат бөлімінің нұсқаушысы қызметін атқарады. 1968-69 жылдары ҚР Ғылым Академиясының Әдебиет және өнер институтында ғылыми қызметкер болган. Әдеби қызметі 1959 жылдан басталады. Алгашқы әңгімелер жинағы 1966 жылы "Таң нұры" деген атпен жарық көрді. Алғашқы көлемді туындысы "Аққайнар" романы 1971 жылы жарыққа шықты. Романда ұзақ жылдар ауқымы қамтылады: төңкеріс қарсаңында-ғы қазақ даласының хал-ахуалы, онан кейін төңкерістің отты жылдары, НЭП кезеңі, байларды кәмпескелеу, ұжымдастыру дәуірі, ұжымдасқан ауыл-осының бәрі оқушының көз алдынан қайшылысқан дүбірімен, қайталанбас бояуларымен тізіліп өтеді. Жазушы сонау бір алыста қалған жылдарды барынша шыншыл, нанымды етіп суреттеген. Сірә, талант иесі үшін өзі куәгер болмаған ортаны, заманды қайта тірілте білу көп ізденуді, орасан еңбекті тілейтін болса керек. Б.Тілегенов сол үдеден шыға білген. Сом тұлғалы бейнелер жасауда да жазушы өзінен бұрынғы аға буынның тәжрибелерінен үйрене отырып, жаңа характерлер мінез-қылықтар қалыптастырады. Автор халқымыздың басынан кешкен ауыр жылдарды суреттей отырып, бүгінгі заманның оңайшылықпен орнамағанын , талай асылдардың сол жолда құрбан болғанын еске салады. Романның бүгінгі жас ұрпаққа тәлім-тәрбие берерлік ғибраты мол. Бұл роман төңірегінде кезінде "Литературная газета", республикалық басылымдар бетінде аса жылы пікірлер де айтылды. Ертеректе жазылған Б. Тілегеновтің "Кектем де ызғарлы" повесі де тілінің мөлдірлігімен, характерлерінің даралануымен, ең бастысы, көтерген мәселелерінің мәнділігімен оқушысын баурап алады. Бұл повесте алпысыншы жылдардағы ауыл өмірі, әрқилы тағдырлы ауыл адамдары, олардың арасындағы қақтығыс-тартыстар баяндалған. Ағайындас адамдар Серғазы мен Шегебайдың өмір бойы бір-бірімен келіспес, ымыраға келмес мінез қылықтары, тұрмыс-тіршіліктері повесте өте әсерлі берілген. 1969 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне ауысып, алғашқы кезде мәдениет бөлімінде нұсқаушы, кейін әдебиет секторының меңгерушісі болып қызмет атқарған. Жазушының Орталық Комитетте істеген алты жылы босқа кеткен жоқ, сондағы керген-білген, куә болған түрлі жағдайлар кейін ой елегінен өткізіліп, сараланып кеп жыл еткен соң "Тұйық өмірдің құпиясы" деген роман-эссе түрінде жұртқа жария болды. Кітаптың кейіпкерлері-өмірде бар, бізге таныс, белгілі адамдар. Оқиғалар да, тартыс-таластың себепкері де өзгертілмей, қаз-қалпында , болған күйінде алынған. 1975-88 жылдары "Жұлдыз" журналының бас редакторы әрі Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы. Бұл жылдары Бекежан Тілегенов жазушы ретінде жақсы танылды. Осы тұста кеп ізденістен кейін "Уақыт" деген кең тынысты көлемді роман жазып бітіріп жарыққа шығарды. "Уақыт"–көлемді, ауқымы кең шығарма. Мұнда еліміздің тарихындағы күрделіде қиын –ұжымдастыру жылдарынан бастап Ұлы Отан соғысына дейінгі аралық қамтылған. Жазушы сол бір алыста қалған кезеңді, сол дәуірге тән салт-сана, әдет-ғұрыптарды дәйектілікпен жан-жақты зерттегенін және сол кездің оқиғаларына бүгінгі биіктен көз салып, керкемдік ой-елегінен өткізгенін аңғаруга болады.Аға ұрпақтың басынан кешкен қиян-кескі күреске толы өмір жолдары қаншалықты азапты қиын болғанын жақсы сезініп, түйсініп отырамыз. "Уақыттың" жалғасы "Өмір-өзен" романы "Жұлдыз" журналының 2004 жылғы санында жарияланды. Жазушылар одағында әдеби жұмыстарға белсене араласты. Түрлі талқылауларға қатысып, баяндамалар жаса- ды. Әдеби күндердің, кездесулердің бел ортасында жүрді. Баспасөз бетінде белгілі бір қоғамдық мәселелер бойынша ой-пікірін білдіріп, жазушылық, азаматтық позициясын танытты.1988 жылы "Жұлдыздың" бас редакторы қызметінен босағаннан кейін ол шығармашылық жұмысқа бір жолата бет бұрды. Өмірінің осы кезеңінде өнімді еңбек етіп, бірнеше роман жазып,бірінен соң бірін жеделдетіп жәірыққа шығарды. Барған сайын шы-ғармашылық тынысы ашыла түсті. Шығармаларында ел тагдырына қатысты бүгінгі күннің өзекті тақырыптарын қозғады. 1989 жылы жазылған "Қара жел" романы Семей полигонындағы атом бомбасы сынақтарының тыныш жатқан елге қандай қайғы қасірет әкелгенін адамдардың тән азабы, жан жарасы, сезім күйзелісі арқылы бейнелейді . Бұған дейін бұл мәселе әдебиет үшін жабық тақырып саналып,ешкім де осы жайында қалам тарта қоймаған еді. Іштегі қордаланған күйікті сыртқа шығаратын мезгілде осындай өрелі роман дүниеге келді.Бұдан кейін махаббат пен саясатты арқау еткен, сюжеттік екі арнаға негізделген "Сексен алтыншы жыл" романы жазылды. Бұнда да бұрын айтыла қоймайтын, айрықша тыйым салынатын саяси тартыстың мән-мағынасы заман шындығы ауқымында баяндалды. Роман Жаңа жыл кешінен басталып,желтоқсан айының соңғы күндерімен аяқталады. Кеңестік құрлыстың күйреу қарсаңында отарлау саясатының шарықтау шегіне жеткен кезі. Романда қазақ қоғамындағы қайшылықтардың керіністері Желтоқсан оқиғаларымен түйінделеді . Бекежан күнделікті өмірде көп нерсені көріп, саралап, кеңілге түйіп жүрді.Соның нәтижесінде "Әдебиет -менің отаным" деген көлемді естелік жазбаларын оқырман қауымға ұсынып үлгерді. Бұл жазбалар көз көріп, бастан кешкен оқиғаларды, әдебиет мәселелерін, Жазушылар одағының тыныс тіршілігін көз алдыңа келтіреді. Жұртқа таныс белгілі адамдардың, әдеби ортаның іс-әрекеттері белгілі бір тартыстар төңірегінде өрбиді. Б.Тілегеновтың қай шығармасын алмайық, бәрі де еліміздің кезеңдік оқиғаларын ашып көрсететін бағалы туындылар. Бұл шығармалардың баршасы да сырт көздің емес, сол оқиғалардын ішінде жүрген, тікелей ортасында болған адамның жазғандары. Демек, бұлар көркемдігімен қатар деректілігімен де қымбат. Жазушының бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылып,1986 жылы "Атамекен"таңдамалысы басылды. Бекежан Тілегенов 1998 жылы дүние салды. Жазушының бұрын жарияланбаған - "Кас пен көздің арасында" (естелік-роман) және "Өмі р-өзен" романдары "Жұлдыз" журналының 1999, 2004 жылдар дағысандарында жарық көрді. Жазушы шығармашылық және қоғамдық еңбегі үшін "Кұрмет белгісі" орденімен ,бірнеше медальдармен марапатталды. Шығармалары: Тілегенов Б. Таң нұры: Әңгімелер. - Алматы: Жазушы, 1966. Тілегенов Б. Кектем де ызғарлы: Повесть.-Алматы: Жазушы,1967. Тілегенов Б. Аққайнар: Роман.- Алматы: Жаазушы,1971. Тілегенов Б. Олар жазда кездесті: Повесть.-Алматы: Жалын,1979. Тілегенов Б. Уақыт: Роман.-Алматы: Жазушы,1981. Тілегенов Б. Сені қайдан табармын..: Повесть және әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1985. Тілегенов Б. Атамекен: Роман, повестер, әңгімелер.-Алматы: Жазушы,1986. Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы: Роман толғау: (Айтылмай қалган шындық).-Алматы: Дәуір,1992. * * * Тілегенов Б. //Қазақ әдебиеті: Энциклопедия.-Алматы: Білік,1999.-647 б. Тілегенов Б. //Советтік Қазақстан жазушылары:Био-библиографиялық анықтамалық. –Алматы: Жазушы,1987.- 642-643б. Тілегенов Бекежан // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-316б. Тілегенов Бекежан // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 519б. Тілеков Жәрдем (1911-1980) Әрі ақын, әрі жазушы Жәрдем Тілеков 1911 жылы Батыс Қазақстан облысында, Жымпиты ауданында, Аралтөбе аулында малшы шаруаның отбасында туған. Оралдағы педагогика институтының үш курсын бітірген соң Қызыл Армия қатарына шақырылган Жәрдем 1933-35 жылдары Оралда Поволжье әскери округінің 11 дивизиясының қүрамындағы атты әскер полкінің кіші командирі міндетін атқарады. Әскер қатарынан боса-ғаннан кейін біраз жыл Орал облыстық "Екпінді қүрылыс" газеті редакциясында мәдениет бөлімінің меңгерушісі болған. Ж.Тілеков шығармашылық жүмысқа қызу кірісіп өлең-жыр, терме-толғауларды бұрқырата жазып, жұртшылық көзіне түсіп үлгерді. Мұнан кейін Казақстан Жазушылар одағының Батыс Қазақстан, Гурьев (қазіргі Атырау),Семей облысындағы (қазіргі Шығыс Қазақстаң) өкілі болып, қызмет атқарған кезде де Жәрдем бұрынғысынша қалам құрғатпай, шығарма- шылық істермен үздіксіз шұғылданды. Жұмысшы-Шаруа Қызыл Армиясының саяси қызметкерлерін даярлайтын мектептің күрсанты, Қиыр Шығыс майданы қолбасшысының адьютанты, пулемет-миномет училищесінің күрсанты, Қиыр Ыығыс майданының "Дабыл" атты қызыл әскер газетінің ұйымдастырушы тілшісі (1941-1945) -Тілековтың соғыс жылдарындағы жұмыстары осылайша алмасып, жалғаса береді. Совет Армиясы қатарынан босап қайтқан Тілеков 1946 жылдан бастап шығармашылық жұмысқа қайта оралады, Казақстан Жазушылар одағының Семей облыстық бөлімшесінің секретары (1949-52),"Жа- зушы" баспасы (1952 -65),"Жұлдыз"журналдарында (1965-73) әртүрлі қызметтер атқарады. 1973 жылдан бастап бірыңғай шығармашылық жұмысқа ауысады. Әдебиет майданындағы қадамын поззиядан бастаған Жәрдем Тілеков "Каспий толқыны"(1939),"Сырым батыр" (1946), "Ақсұр ат" (1948) поэмаларын жазып, көлемді нәрселер тудырады. Осы кезде "Өмірбек" дастанының үзіндісін жариялайды. "Каспий толқыны" да, "Сырым батыр" да өлеңдік өрнегі жағынан оқырман құлағын елең еткізерліктей елеулі дүниелер еді. "Каспий толқынындағы"; Күркілдеп көкше мұзды күрт-күрт шайнап, Бүркеді бейне ұсатып мұсатырға,- «Сырым батырдағы»: Нажағайын аспанның Кағып ап ,қайта атқандай,- деп келетін кестелі, өркешті сез бедерлерін айтуға болады. Елуінші жылдардың бас кезінен түгелдей прозаға ауысқан қарымды қаламгер бұл салада өнімді еңбек етіп артына екі роман алты-жеті повесть, көптеген очерк, әңгімелер қалдырды. Ж. Тілековтың прозалық шығармалары түгелімен заман тілегінен туып, заман талабына жауап береді. Ол арғы дәуірлерге қарайламай, негізінде өзі өмір сүріп отырған кезеңнің кең тынысын аңғартатын, өз замандастарын суреттейтін көркем дүниелер беріп, прозамыздың қазынасына елеулі үлес қосты, есте қаларлықтай образдар мен характерлер жасады. Кажырлы қаламгер қазақ әдебиеті жағдайында бұрын-соңды көтерілмеген тың тақырыптарға батыл барды ("Жоңғар даласында","Хинган асуынан асқанда","Соғыс кемесінде"). Тілеков бізде әскери-патриоттық тақырыпты игеру саласында белсене қызмет атқарып, бірегей шығармалар берген жауынгер-қаламгер. Дәлірек айтсақ, ол әскери прозаның жетілуіне, кемелденуіне көп себін тигізген жазушы. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлік пен қаһармандықты суреттеуге бір роман, терт повесть арнаған оның еселі еңбегі әдебиетімізге қосылған сүбелі сыбаға саналуға тиіс. "От кешу" (1969),"Хинган асуынан асқанда"(1971),"Жорық жолында" (1971),"Соғыс кемесінде" (1980) шығармаларын оқырмандар жұртшылығы жылы шыраймен қабылдады. "От кешу" романында Ұлы Отан соғысы кезіндегі уақиға қамтылады. Шығарманың бас қаһарманы өмірде болған адам. Ол-Екінші Беларус майданында үлкен ерлік жасаған рота командирі, Совет Одағының батыры Темір Масин. Соғыс кезінде оқ тиіп, жауынгерлік саптан шығып қалған рота командирінің міндетін өз мойнына алған Тасболат Марқабаев (Темір Масин) небір қиян кескі ұрыстарға қатынасады, қарулас жолдастарына ерліктің ,табандылықтың тамаша үлгілерін керсетеді. .Жардемнің " Хинган асуынан асқанда" повесі де тың тақырыпты қозғауымен қымбат. Мұнда Екінші дүниежүзілік со-гыстың батыстагы өрті сөндіріле тұрсада, шығыстағы ошағы жалындап жатқан кезең сипатталған. Повестің негізгі тақырыбы -совет әскерлерінің жапон согысқұмарларын тізе бүктіріп, Маньчжуриядағы халықтарды басқыншылар құлдығынан құтқару... " Жорық жолында" повесінде Ұлы Отан соғысының күндері қамтылып, атты әскер полкінің взвод командирі Ерболат Ерәлиев басқарған барлаушылардың батырлыгы мен тапқырлығы баяндалады. "Соғыс кемесінде" жазушының соңгы шығармасы. Осынау деректі әңгіменің бас қаһарманы журналист Жарқын Телегеев, Жапон соғыс құмарларына тізе бүгу актісіне қол қойғызатын салтанатты процеске әскери баспасез тілшісі ретінде қатысқан ол—әңгімеде өрбитін оқиғаны баяндаушы , соған баға беруші. "Шалғай шепте" повесі сұрапыл соғыс кезіндегі қаһарман тыл туралы, сол тылдағы ауыл адамдарының майданға керсеткен қажырлы қолқабысы туралы шығарма. Мұнда, әсіресе, колхоз председателі Есенәлі қарттың бейнесі есте қаларлықтай. Есенәлі-кәріге, жасқа да ақылшы аға, тәрбиеші, ақылгей адам. Ол өз ісіне мығым, тыңғылықты да, тындырымды да. Рас, оның мінезінде өзімшілдік, әпербақандық тәрізді кемшіліктер де жоқ емес. Бірақ ол осындай олқылықтарын сезіп, түсініп қорытынды жасай біледі. Ол мал басын есіру, егін шығымдылығын арттыру, колхоз даулетін молайту, сөйтіп майдандағы армияны азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатына барлық қимыл-қарекетін бағындырған кохозшылар қауымына дұрыс басшылық жасайды. "Шалғай шепте"- жазушының көпшілік оқырман кеңілінен шыққан шығармаларының бірі. "Сақа солдат" аталатын деректі повесть қазақ жұмысшысы Әшіб Меңдібаевтың соғыс кезінде бастан кешкендерін сипаттаған шығарма. "Жауынгер журналист" повесінің оқиғасы тағыда Киыр Шығыс тақырыбына арналған. Мұнда да әскери журналист Жарқын Телегеновтің сол майданда кергендері баяндалады. Шығарма автордың тірісінде жарыққа шығып үлгермеген. Жәрдем шығармаларында кебінесе Қиыр Ыығыс хикаялары орын алатын себебі оның осы өлкеде бірнеше жыл бойы қызмет атқарып, көптеген оқиғалардың куәсі болуында, материалды жетік білетіндігінде, терең зерттегендігінде. Каламгер сын саласына да ат салысып, бірнеше әдеби мақалалар, рецензиялар жариялағаны мәлім. Солардын, ішінде С.Мұқановтың "Есею жылдары", X.Есенжановтың "Ақ жайық" романы туралы мақалалары өз алдына бір төбе. Жәрдем Тілеков төл туындылар жазумен қатар, көркем аударма-мен шұғылданған». Бізге оның А.Чеховтен, М.Шолоховтан, Н.Тихоновтан жасаган тәржімалары әбден аян. Абзал азамат, қарымды қаламгер Жәрдем Тілеков өзінің бойындағы қаб- леті мен дарынын туған елге түгел арнап, әдебиет майданында айтулы қызмет атқарды. Жазушы Қызыл Жұлдыз орденімен, үш медалмен, Кұрмет грамоталарымен марапатталған. Шығармалары: Тілеков Ж. Сырым батыр: Поэма.-Алматы: ҚБМБ,1946. Тілеков Ж. Ақсұр ат: Өлеңдер.-Алматыг ҚБМБ,1948. Тілеков Ж. Жаңа жүк: Әңгімелер.-Алматы:КМКӘБ,1953. Тілеков Ж. Кайнар: Повесть.-Алматы:ҚМКӘБ,1953. Тілеков Ж. Жоңғар даласында: Роман.-Алматы:ҚМКӘБ,1959. Тілеков Ж. Шалғай шепте: Повесть. -Алматы: ҚМКӘБ, 1962. Тілеков Ж. От көшу: Роман.-Алматы:Жазушы,1967. Тілеков Ж. Темір Масин: Очерктер.-Алматы: Қазақстан,1966. Тілеков Ж. Хинган асуынан асқанда: Повесть. -Алматы: Жазушы, 1971. Тілеков Ж. Сақа солдат: Повесть.-Алматы: Жазушы, 1975. Тілеков Ж. гЖорық жолында:Повесть.-Алматы:Жазушы, 1971. Тілеков Ж. Қазақ әдебиеті: Әнциклопедия.-Алматы: Білік,1999. Тілеков Ж. //Советтік Қазақстан жазушылары:Биобиблиографиялық анықтамалық.-Алматы:Жазушы,1987.-642-643 б. Тілеков Жардем // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-316б. Тілеков Жардем // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 520б. ТОБАҒАБЫЛОВ ТӨЛЕПБЕРГЕН (1936) Университетті бітірісімен ол «Қазақстан пионері» газетінде (қазіргі «Ұлан») бөлім меңгерушісі қызметін атқарды. Әдетте газет қызметі кісіні елгезек сергектікке, өмір материалдарын іріктеп-сұрыптап алып, оны әрлеп, әдемілеп беруге, ой ширақтығына үйретеді. Балалар газетінде бірер жыл істегеннен кейін Төленберген өзін өмірлік кәсібіне айналған аса бір маңызды іске-радиожурналистикаға көшті. Өнердің осы саяасындзғы құнарлы еңбегі отыз жылдан аса уақытқа созылды. Бүкіл біліміңді, қабілет- дарыныңды аямай жұмсап, шын ықыласпен беріле істеген жұмыс әрқашанда жемісті. Ол қазақ радиосында әуелі редактор болып, 1967 жылдан Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің телевизия және радиохабарлар жөніндегі Мемлекеттік комитеті арнаулы радиоақпарат басқармасының Бас редакторлығы қызметіне тағайындалды. Төлепберген Тобағабылов бас редактор болған жылдары қазақ радиосы әдебиетіміздің таңдаулы туындыларын насихаттауды жаңа белеске көтерді. Оның алтын қоры қазақ әдебиетінің үздік шығармаларымен байыды, Республика радиосы қазақ жазушыларының күнделікті мінберіне айналды. Кез келген азамат сияқты, әрбір жазушы да өз дәуірнің перзенті. Оның қаламына ілінген тақырыбы, көтерген мәселесі, сөз саптауы, жазу мәнері-бәрі-бәрі көбіне өскен, өркен жайған ортасына, басынан өткерген тәжірибесіне, көрген-білгеніне байланысты болады. Төлепбергеннің де қаламгерлік жолы тап осындай. Оның балаларға арналған алғашқы өлеңдер жинағы «Жаңылтпаштар» 1963 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрді. Кезекті деректі прозалық кітапшасы Кеңес Одағының батыры Сағадат Нұрмағамбетовтің өміріне арналды. «Өкініш» атты әңгімелер жинағынан бастап, байсалды прозаға сәтті қадам жасаған қаламгер, 80-ші жылдардың бел ортасына дейін «Тағдыр» (1970), «Жазира» (1971), «Тағы бір күз» (1975), «Түсінсең еді, мені» (1978), «Жүрегім соғьп тұрғанда» (1982) тәрізді повестер мен әңпмелер жинақтарын шығарды. Мұның бәрі де кезінде оқырман қауымды елең еткізіп, олардың жүрегіне жол тапқан туындылар болды. Әсіресе, оның кіатаптарын қазақ жүртының ең бір белсенді бөлегі мектептің ересек шәкірттері, студенттер мен еңбекші жастар жағы көп оқыды. Жазушының әсіресе «Жүрегім соғып тұрғанда», «Тағы бір күз» повестері баспасөз бетінде де, қалың оқырман арасында да әралуан пікірлер тудырды. Автор әуелгі повесінің желісіне алыс ауылдағы қазақтың қара домалақ баласының тағдыр-талайын, өсу-қалыптасу жолын, оның ойлы, саналы қайрагкер азаматқа айналуын арқау етеді. Повесті оқып шыққаннан кейін елге тірек болар адамның, азаматтың тек тынымсыз еңбекпен ғана өсіп-өнетініне көзің жетеді. Туған әдебиетімізге өз жолы, өз тақырыбымен тартымды кейіпкерлерімен, құнарлы тіл өрнегімен келген Төлепберген Тобағабыл шығармашылығы да күллі қазақ әдебиеті мен мәдениетін соны сапа биігіне көтеріп, шұрайлы жаңа қонысқа қондырған алпысыншы жылдар әдебиетінің жігерлі жас күші тартқан алтын арнаға құяды. Әдетте біз жаңа әдебиетіміздің бастау-бұлағында тұрған және солардың киелі эстафетасын ілгері қарай әкеткен қаламгерлерді алыптар тобына қоссақ, алпысыншы жылдар өрендерін қазақ әдебиетінің жаңа ғасырға дейінгі ндеялық-көркемдік өсу жолын белгілеп берген және соны сәт-құтымен жүзеге асырған құдаретті топ дегеніміз жөн. Олардың шығармашылығы мен қарымды қоғамдық қимылдары қалың жұрттың тарихи және ұлттық санасын оятуға қызмет етіп, бүкіл қазақ қауымын дүр сілкінтті. Заман ағымына орай, уақыт талабына сай қазақтың таңдаулы қаламгер қауымы сияқты, Төлепберген де сонғы кезде публицистикаға ден қойып келеді. Оның бұқаралық ақпарат құралдары арқылы желтоқсан жанғырығы, тіл тағдыры, жер тұтастығы, ел бірлігі төңірегінде көтерген көкейкесті мәселелері азаматтық, патриоттық әуенге толы. Толепберген Тобағабыл ана тілінің ауыр халі жөнінде алғаш дабыл қаққандар қатарында болды. «...Егер тұлымызды түл етпей, тіл етейік деген тұжырыға келер болсақ, онда атадан қалған асылымызды қайта-қайта дауысқа салуды қойғанымыз абзал» - деп жазды ол Тіл туралы Заң дауға ұласып жатқан кездері. Жазушының орыс тілінде «Время житъ» деген атпен кітабы екі рет басылып шықты. Ол телерадио саласындағы еңбегі үшін Қазақстан Республнкасының еңбегі сіңірген мәдениет қызметкері атағына ие болды. Төлепберген Тобағабыл қаламынан сондай-ақ телефильм сценарийлері, радиопьесалар дүниеге келді. ШЫҒАРМАЛАРЫ: Тобағабылов Т. Өкініш.-Алматы. Жазушы, 1966; Тобағабылов Т. Сағадат Нұрмағамбетов.- Алматы: Жазушы, 1967; Тобағабылов Т. Өңшең мықты.-Алматы: Жазушы, 1968; Тобағабылов Т. Тағдыр: Повесть және әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1970; Тобағабылов Т.. Жазира: Повестер.-Алматы. Жазушы, 1971; Тобағабылов Т. Тағы бір күз: Повесть Алматы. Жазушы, 1975; Тобағабылов Т. Түсінсең еді, мені: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1978; Тобағабылов Т. Жүрегім соғып түрғанда: Повестер.-Алматы: Жалын, 1982. *** ТобағабыловТ. //Қазақ әдебиеті: Энциклопедия.-Алматы, 1999.-626 б. Тобағылов Т.//Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-302б. Тобағылов Т //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 502б. ТОҒЫСБАЕВ БЕК (1936) Алпысышы жылдары қазақ прозасына келіп қосылып, әдебиеттің қай жаныры болса да белсенді араласъп жүрген қаламгерлердін бірі белгілі жазушы Бек Тоғысбаев. Оның каламынан туған он үш кітап, әлденеше драма, сын, көркем очерктер оқырман қауымның ігілігіне айналған айтулы дүниелер. Алғашқы туындысы 1960 жылы «Жаңбырлы қүз» деген атпен жарық көрді. Содаң бері «Алдынғы толқын» (1967), «Асыл адам айнымас» (1973), «Ақиық», «Намыс» (1982), «От пен күл» (1984), «Тасқын» (1985), «Шалғайда» (1986), «Өмір-өзен» (1991) атты кітаптары шықты. Жазушы шығармаларының тақырып аумағы кең — балалық шақ азамат соғысы және кеңестендіру кезеңі, бүгінгі ауыл өзгерістері мен замандастар өмірінің моральдық келбеті. Әсіресе жирмасыншы жылдарды бейнелейтін кеңес үкіметінің қазақ даласына орнығуы, жаңа тіршіліқтің көріністері, үстем тап өқілдерінің қарекеттері оның шығармаларында шынайы бейнеленеді. Бек Тоғысбаев жазған әңгіме-повестерден, әсіресе «От пен күл» романынан, «Ақың Сара», «Алтыннан ардақты», «Тасқын» сияқты пьесаларынан біз табиғат пен адам поэзияның әдемі жарастығын анғарамыз Жазушының өмір жолы көрген-білгені, түйіп тоқығаны - болашақ шығармалары үшін қайнар көзі екені белгілі. Бек Тоғысбаевтың да өмір жолы оңай болмаған. Бес жасында әкесі соғыста қаза тауып, еңбекке ерте араласқаны болашақ жазушының кеудесіне талай образдар ұялатты. Бек Тоғысбаев Балқаш көлінің жағасындағы Көккөл деген жерде 1936 жылы туған. Балқаш өңірінің адамдары мен ғажайып табиғаты, тірішлік- тынысы - жазушы шығармашылығының күре тамыры деуге болады. Моральдық-этикалық проблемаларды көтерген « Ар алдында» повесі жастарға түрлі-түрлі ой салатын шығарма. Жазушы бейбіт күндегі жанқиярлық ерлікті шынайы түрде көрсеткен. Жазушының соңғы кездері жарияланған «Құдық басында», «Сый қонақ» атты әңгімелері қайта құру кезеңін өз пайдасы мен мақсатына жаратуға тырысып жүргең мансапқор мен жымпос жігіттердің образдары жасалған. Бек Тоғысбаев драмагургия саласында да үлкен үлес қосқан жазушы. Оның «Тасқын» пьесасы М. Әуезов атындағы академиялық драма театрында қойылды. Өлеңмен жазылған «Ақын Сара» және «Алтыннан ардақты», «Намыс», «Күйеу таңдаған келіншек», «Түнгі от» пьесалары Талдықорған, Жамбыл, Жетісай, Шымкент облыстық драма театрларында қойылды. Ол «Базарыңның барында...» дейтін күлдіргі комедия да жазды. Бүлардың сыртында он шақты радиопьесасы, телеқойылымдары тағы бар. Бек Тоғысбаевтың шығармаларындағы өмір шындығы, сезім сұлулығы оқырмандарына етене жақын. Оның образ туындылары орыс тілінде басылды, одақ оқырмандарының назарына ілінді. Жеке әңгімелерін украин, өзбек, тәжік, қырғыз, саха тағы басқа туысқан халықтар өз тілдерінде оқи алады. Бек Тоғысбаев «Тарихтың ашылмаған беттері» кітабы үшін Халықаралық Алаш сыйлығының лауреаты болды (2003 жылы). 1957 жылы Бек Тоғысбаев Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлтық университетін бітірген. Алматы облысындағы «Коммунизм таңы» газетінде әдеби қызметкерліктен бастап, «Жас Алаш», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде, «Парасат» журналында бөлім меңгерушісі, «Жазушы» баспасында қызмет істеді. 1970-75 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінде, Қазакстан кинематографистер Одағында (1975), «Жазушы» баспасында, (1980-83), Алматы облыстық кітапқұмарлар қоғамында қызмет атқарды. ШЫҒАРМАЛАРЫ: Тоғысбаев Б. Жаңбырлы күз: Повестер мен әңгімелер. - Алматы: ҚМКӘБ., 1960; Тоғысбаев Б. Үміт: Повесть.-Алматы: ҚМКӘБ.1963; Тоғысбаев Б. Алдыңғы толқын. Повестер.-Алматы: Жазушы, 1967; Тоғысбаев Б. Асыл адам айнымас: Повестер.-Алматы: Жазушы, 1973; Тоғысбаев Б. Ақ иық: Таңдамалы повесть.-Алматы. Жазушы, 1978; Тоғысбаев Б. Боз жорга: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1979; Тоғысбаев Б. Намыс: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1982; Тоғысбаев Б. От пен кул. Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1984; Тоғысбаев Б. Тасқын: Пьесалар - Алматы: Өнер, 1985; Тоғысбаев Б. Шалғайда: Повестер, әңгімелер -Алматы: Жазушы, 1986; Тоғысбаев Б. Өмір-өзен: Роман, повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жазушы, 1991; Тоғысбаев Б Б. Тарихтың ашылмаған беттері. -Астана: Елорда, 2001. *** Тоғысбаев Бек . //Қазақ әдебиеті: энциклопедия.-Алматы, 1999.- 627-628 б. Тоғысбаев Бек // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.- 304б. Тоғысбаев Бек // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.- 2005.- 503б. ТОҚАЕВ КЕМЕЛ (1923-1986) Кемел Тоқаев қазіргі Алматы обдысының Қаратал ауданында 1923 жылы туған. Отан соғысына қатысқан. 1948 жылы Әль-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген. Кемел Тоқаев 1953-58 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Пнонер» (қазіргі«Ұлан»), «Егемен Қазақстан» газеттерінде қызмет істеген, 1966-77 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Ведомстваларының бас редакторы, 1980-84 жылдары Қазақстан жазушылар Одағының әдеби кеңесшісі болды. Балаларға арналған тұнғыш кітабы «Жүлдызды жорық» деген атпен 1954 жылы жарық көрді. Чекистердің, милиционерлердің өмірін шығармаларына негізгі арқау еткен жазушы оқушы қауымға «Тасқын» (1958), «Көмеск із» (1955), «Көшкен үідің қонысы қайда?», «Қастандық» (1969), «Арнаулы тапсырма», «Болашақ туралы ойлар» (1965), «Түнде атылған оқ» (1971), «Таңбалы алтын» (1977) сиякты тартымды повестер мен әңгімелер үсынды. Кейінірек «Соңғы соққы» (1981), «Солдат алысқа кетті» (1983),«Ұясынан безген қүс» (1983) романдары жарық көрді. Оның «Қастандық», «Түндеатылғаноқ»,«Таңбалыалтын» повестерінде милиция қызметкерлерінің қоғамға жат алаяқтардың қылықтарын әшкерелеудегі батылдығы, тапқырлығы сөз болады. Кемел Тоқаев шығармаларының жанырлық ерекшелігін сөз еткенде заңорындарындағы интеллигенция өмірінен, милиция қызметкерлерінің тұрмысынан жазылған проза - қазақ әдебиетің жетпісінші жылдардағы елеулі жаңалығы болды. Кемел Тоқаев - сондай-ақ детективті жанырда жазылған «Қызыл комиссар», «Қылмыскер кім?», «Сиқырлы сырлар» атты пьесалардың авторы. Бір жанрда үзбей қалам тербеп өткен жазушының шығармалары оқырман көңілінен шығып, жақсы әсер қалдыратын. Кемел Тоқаевтың бірқатар шығармалары орыс, шетел халықтары тілдеріне аударылған. Кемел Тоқаев 1986 жылы 6 қазанда 63 жасында дүниеден озды. ШЫҒАРМАЛАРЫ: Тоқаев К. Жұлдызды жорық.-Алматы. ҚМКӘБ, 1954; Тоқаев К. Тасқын. Көшкен үйдін қонысы қайда?-Алматы: ҚМКӘБ, 1958; Тоқаев К. Замандас сыры.-Алматы. Қазақстан, 1965; Тоқаев К. Түнде атылған оқ: Повестер.-Алматы: Жазушы, 1971; Тоқаев К. Көмескі із: Повестъ.-Алматы: Қазақстан,1972; Тоқаев К. Сарғабанда болған оқиға: Повестер.-Алматы: Жазушы, 1975; Тоқаев К. Сонғы соққы: Роман. - Алматы: Жазушы, 1981; Тоқаев К. Таудағы жаңғырық: Повестер.-Алматы. Жалын, 1988; Тоқаев К. Солдат соғысқа кетті: Романдар /Құраст. Р. Мәженқызы.-Астана: Елорда, 2000; *** Тоқаев Кемел (1923-1986) //Қазақ әдебиеті: энциклопедия -Алматы, 1999,- 628 6. Тоқаев Кемел //Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиографиялық анықтамалық. - Алматы, 1987 Рахимова Ж. Аты да, заты да – Кемел... // Алаш айнасы.-2013.-1наурыз.-5б. Тоқаев Кемел // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-304б. Тоқаев Кемел // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 504б. жүктеу/скачать 4,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|