Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
кітап 2
| 1.
ЖАНУАРЛАР МЕН ӨСІМДІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ Жануарлар мен өсімдіктердің құрылысы мен тіршілік ортасы туралы м әл іметтер адамзат баласына бұдан бірнеше ғасыр бұрын белгілі болған. Жерді игеру 9-10 мың жылдар бұрын пайда болған. Археологиялық жаңалықтар бұл м әл іметтерді 15-18 мың жылға кері шегеріп тастайды. Мысалы: Австрия үңгірінде жүрегі айқын көрсетілген піл суреті бар. Сонымен қатар аралар балын жинап жүрген әй ел бейнесі де салынған. Бұлар бізге қазба қалдықтарын зерттеу н әти жесінде белгілі болып отыр. Пайдалы өсімдіктер мен жануарлардың экологиясы, жөніндегі деректерді көне поэтикалық энциклопедиялардан: Индия Рамаяны, Ежелгі Египет қолжазбалары, Шумер, Қытай қолжазбаларынан таба аламыз. Жануарлар мен өсімдіктердің систематикасын көне, орта ғасыр ғалымдарынының еңбектерінен білгі болды. «Медицина атасы» Гипократ 226 өсімдік түрінің анықтамасын жазған. Ойшыл грек ғалымы Аристотель (б.з.д. ІV ғасыр 384-322 жж.) жануарлар жіктелімін жасап, зоология топтастыруының негізін салған. Ол ж ән діктердің толық ж ән е шала дамуын, құстардың көшу ж ән е қайту мерзімін, сүтқоректілердің зәр шығару жән е жыныс мүшелерінен айқын бейнеленеді, сүтқоректілерді жұп аяқтыларға, балықтарды шеиіршектілер мен қатты сүйектілерге бөлді. Аристотель «Жануарлар тарихы» деген еңбегінде жануарлар туралы көзқарасын білдіре отырып, жануарлардың ж ә не адамның сыртқы ж ән е ішкі мүшелеріне сипаттама берді, бұл жануарлардың салыстырмалы анатомиялық сипаттамасына алып келді. Аристотель «Жануарлардың дене бөліктері», «Жануарлардың пайда болуы» туралы еңбегінде адам мен жануар эмбриологиясы туралы м әл іметтер берді. «Ботаника атасы» болып саналатын Теофаст (б.з.д. 372- 287 жж.) «Өсімдіктерді зерттеу» туралы 9 кітап жазды. Орта ғасырда феодалдық қоғам жағдайында табиғатқа тәж ірибе 8 жасау, зерттеу жұмысын жүргізу діннен тайған деп зерттеушілерді қатты қуғынға ұшыратты. ХVІ – ХVІІ ғасырларды жинақтау ғасыры деп атауға болады. Жануарлар мен өсімдіктер туралы негізгі түсініктер қалыптаса бастады. Швед ғалымы К.Геснер, фрнацуз ғалымы Г.Ронделе, П.Белонның еңбектері жарық көрді. Зоологияны дамытуда үлкен үлес қосқан голланд ғалымы Антон ван Левенгук (1632-1723 жж.) ж ән е ағылшан ғалымы Роберт Гук (1635-1703 жж.). А.Левенгук қарапайым құрлысыты микроскоптарды жасап тұңғыш рет бір жасушалы тірі ж ән діктерді ашты, ал Р.Гук өсімдік тозағышының құрылысын зерттеп, оның жасушадан тұратынын анықтады. ХVІІІ ғасырларда швед ғалымы Карл Линней (1707-1778 жж.) жасаған системасын жұршылық мойындады. Ол өзінің «Табиғат системасы» 1735 ж. деген үлкен еңбегінде өсімдіктер мен жануарлардың негізгі ұқсастықтары мен айырмашылықытарына сүйене отырып, ең кіші бірлікті түр деп атап, ұқсас түрлерді – туысқа, туыстарды отрядтарға, ал отрядтарды класқа біпіктірді. К.Линней өсімдіктердің 7540 түрін, жануарлардың 4200 түрін зерттеді. ХVІІІ ғасырдың аяғында ж ә не ХІХ ғасырдың басында органикалық дүние жөнінде эволюциялық көқарастар тұрғысынан пікірлер айтыла бастады. Француз ғалымы Жорж Луи Бюффон (1707 – 1788 жж.) өзінің «Табиғат атрихы» (1749ж.) деген еңбегінде үй жаунарларының өзгеріске ұшырайтындығын дә лелдеді. Эволюция қолдаушылардың бірі француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829 жж.) болған. Ол «Зоология философиясы» деген еңбегінде (1809 ж.) жер тарихының ұзақ жылдар бойында сыртқы ортаның ә серінен организмдердің үздіксіз өзгеріп отыратындығын көрсеткен. Ж.Б. Ламаркпен қатар француз ғалымы Жорж Кювье (1769-1832 жж.) салыстырмалы анатомия негіздері мен корреляциялар туралы ілімінің негізін салды. Ж.Кювьемен қатар орыс ғалымы К.Бэр (1729 – 1876 жж.) салыстырмалы эмбриологияның дамуына жол ашты. Ол «Жануарлардың даму тарихы» (1834ж.) деген 2 томдық кітап жазды. Мұнда ол 9 жануарлардың дамуы бір клеткадан басталатындығын анықтады, эмбрионалдық даму бірнеше жеке процестерге бөлінетіндігін көрсетті жән е ұрық күрделі организмге бірте- бірте даму процесінің н әти жесінде айналатындығын көрсетті. К.Бэрдің тағы бір жаңалығы, ол сүткоректілердің жұмыртқа клеткасының болатындығын ашты. Орыстың көрнекі эволюционисі К.Ф. Рулье (1814 – 1858 жж.) органикалық дүниенің тарихи даму жоладарын зерттеді. ХІХ ғасырда атақты ағылшын ғалымы Ч.Дарвин «Түрлердің шығу тегі» (1864 ж.), «Түрлердің табиғи сұрыпталуы» (1859 ж.) деген еңбектерінде эволюциялық теорияны жеке зерттеп түрлердің тегі ж ән е эволюцияның қозғаушы күштерін айқындады. Дарфиннің пікірі бойынша органикалық дүние эволюциясының негізгі қоғаушы күштері – ол тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, тіршілік үшін күрес жән е табиғи сұрыптау. А. Н. Северцовтың пікірінше анаболия жануарлардағы филэмбриогенездің айтарлықтай таралған жолдарының бірі. ХІХ ғасырда ботаник Матиас Шлейден (1804 -1881 жж.) жә не зоолог Теодор Шванн (1810 – 1882 жж.) клетка теориясын жасап жарыққа шығарды. ХІХ ғасырдың І жартысында неміс ғалымдары Фриц Мюллер (1822 – 1897 жж.) ж ән е Эрнест Геккель (1834 – 1919 жж.) биогенетикалық заңды ашты. Заңның тұжырымы « Ә рбір особь дербес жеке дамуында өз түрінің даму тарихын қысқаша қайталайды, немесе онтогенез – филогенздің қысқаша да шапшаң қайталануы» деп жазды. Э.Геккель «Жалпы морфология» (1866 ж.) деген еңбегінде организмдер арасындағы терең байланыстылықты көрсетті ж ән е онтогенез белгілерінің екі типін көрсетті: палингенез – арғы тегінің белгілері, ценогенез – организмдердің бейімделуі барысындағы пайда болған екінші реттік белгілері. В.А. Догель үш салада – протистология, экологиялық паразитология, салыстырмалы анатомия саласында жұмыс істеді. 1930 жылы Арал теңізіне экспедициямен келіп, балықтарды болатын паразит құрттарды зерттеді. 1934 жылы В.А.Догель «Арал теңізі балықтарының паразиттері» деген 10 монографиясын шығарыды. 1938 жылы Каспий теңізі балықтарын зерттеп, «Каспий теңізінің балықтарының паразиттері» деген монографиясы жарық көрді. Энтомология – жақсы дамыған сала, ол насекомдардың практикалық, теориялық маңызымен байланысты. Ол салаға үлес қосқандар А.С.Даниелевский, М.С.Гиляров, В.В. Шевченко, П.И.Мариковский, Т.Н.Досжанов [3]. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|