Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

 
 
7.4 Үмбет ерекше қорғалатын табиғий аймақтың 
флорасы 
Кез-келген мемлекеттің ұлттық байлықтары қатарынан 
оның табиғи ресурстары, 
әсі
ресе өсімдіктер 
әл
емі кіреді. 
Өсімдіктер 
әл
емі адамның биологиялық өмір сүру ортасы 
болып табылады, өйткені адам өсімдіктер арқылы өзіне 
қажетті өнімдер алады, өмір сүруін қамтамасыз етеді. Өсімдік 
ресурстарының биологиялық 
жә
не экономикалық ресурстары 
олардың алуан түрлілігінен танылады. Оның негізін 
генетикалық алуан түрлілікті құрайды [93]. 
Үмбет ерекше қорғалатын аймақ өзіндік географиялық 
орналасу жағдайы мен геоморфологиялық құрылысы мен 
флорасының
әр
түрлілігімен ерекшеленеді. 

228 
12-кесте. Үмбет ерекше қорғалатын табиғи аймақтың 
флорасының сипаттамасы 
№ Өсімдіктің 
латынша атауы 
Өсімдіктің 
қазақша атауы 
Таралуы. 
Шаруашылықтағы 
пайдасы мен маңызы. 
1 Aspleniaceae 
Mett ex Frank 
Қалампыршөп 
тұқымдасы 
Көп жылдық өсімдік.
Көлеңкелі жерде, 
субальпіге дейін 
жартас сызатында 
өседі. 
2 A. viride Hud 
Жасыл 
қалампыршөп 
Көп жылдық. 
Субальпіге дейін 
көлеңкелі жерлерде 
ж
ән
е жартастарда 
өседі. 
3 Asplenium 
trichomanes L 
Қалампыршөп. Көп жылдық өсімдік. 
Субальпіге дейін
көлеңкелі жерлерде, 
жартастарда өседі. 
4 A. ruta - muraria 
L 
Қалампыршөп. Көп жылдық ж
ән
е 
көлеңкелі, ылғалды 
жерлерде өседі. Тасты 
бөктерде өседі. 
5 Ceterach 
officinaram 
Willd 
Кәд
імгі 
тарақшөп 
Құрғақ жартастарда 
ж
ән
е таудың төменгі 
беткейінде, альпіге 
дейінгі белдеулерде 
өседі. 
6 Ophioglossaceae 
Agardn 
Жылантіл 
тұқымдасы 
Жартастарда ж
ән
е 
таудың төменгі 
беткейінде 
белдеулерде
өседі. 

229 
12-кестенің жалғасы
7 Ophioglossum 
vulgatum L. 
Кәд
імгі 
жылантіл 
Дымқыл шалғындықта, өзен 
ж
ән
е көл жағалауларында 
өседі. 
8 Botrychium 
lunaria (L) Sw 
Жарты 
айлы 
шоқшабас 
Шалғындықтарда, тау 
беткейлерінде ж
ән
е альпі 
белдеулерінің тасты 
шалшықтарында өседі. 
9 Eguisetaceae 
Rich ex DC 
Қырықбуы
н 
тұқымдас
ы 
Шалшық сулардың 
жағалауларында өседі. 
10 Eguisetum 
arvense L. 
Дала 
қырықбуы
ны 
Өзен ж
ән
е жылға 
жағалауларында, дымқыл 
шалғындықта, батпақ 
шеттерінде, арамшөп ретінде 
таста жиі өседі. 
Шаруашылық маңызы: 
д
әр
ілік ж
ән
е тағамдық. 
11 Е. 
ramosissimum 
Desf 
Бұтақты 
қырықбуы
н 
Далалы ж
ән
е тасты жерлерде 
өседі. Құмды аймақтарда 
өседі. 
12 Е. hiemale L Қыстап 
шығушы 
қырықбуы
н 
Д
әр
ілік мақсатта 
пайдаланады. Металдарды, 
ағашты жылтырату ж
ән
е 
тазарту үшін пайдаланады. 
Көп жылдық. 
13 Ephederaceae 
Dumort 
Қылша 
тұқымдас
ы,
Тау беткейлерінде, өзен 
көлдің жағалауларында
өседі. Гүлдейді, жеміс 
салады. 
14 Е. eguisetina 
Bunge 
Қырықбуы
н қ. 
Құрамында д
әр
ілік алколоид
эфедрин алу үшін негізгі гі 
шикізат болып табылады. 
Тау беткейлерінде өседі. 

230 
12-кестенің жалғасы
15 Typhaceae 
Juss 
Қоға 
тұқымдас
ы 
Тау жоталарында өседі. 
16 Турһа latifolia 
L - 
Май қоға Жалпақ жапырақты қоға 
немесе май қоға дейді. Оны 
кейде жекен деп атайды. 
Өзен мен көл 
жағалауларында өседі.
Шаруашылық маңызы: өте 
зор, яғни қоректік ж
ән
е
крахмал алу үшін, сонымен 
қатар техникалық. 
17 Potomogeton 
pectinatus L. 
Тарақ бас 
шалаң, 
қазоты 
Өзендер мен тұщы көлде
15-20 см аралықта 5-6 метрге 
дейінгі тереңдікте суда өседі. 
18 P. pusillus L 
Кішкентай 
шалаң. 
Көп жылдық өсімдік болып 
табылады. Өзендер мен 
көлдерде ж
ән
е тоған 
суларында өседі. 
19 Juncaginaceae 
Rich 
Елекшөп 
тұқымдас
ы. 
Көп жылдық өсімдік болып 
табылады. 
20 Alismataceae 
Vent 
Кербезгүл 
тұқымдас
ы 
Дымқыл шалғындықтар 
мен өзен,көлдің майайында 
өседі. 
21 Alisma 
plantago 
aguatica L 
Бақа 
жапырақ 
тәр
ізді 
кербезгүл. 
Су қоймаларында ж
ән
е
жағалауларда өседі. Көп 
жылдық өсімдік. Д
әр
ілік 
өсімдік ретінде 
пайдаланылады. 
22 Sagittario 
sagittifolia L. 
Жебежапы
рақты 
жебежапы
рақ. 
Тоғандард
а жән
е су 
қоймаларында тіршілік 
етеді. 

231 
12-кестенің жалғасы
23 S. trifolia L. 
Үш 
жапырақт
ы 
жебежапы
рақ. 
Су жағалауларда ж
ән
е 
тоқтап тұрған аз ғана ағатын 
су қоймаларында өседі. 
Шаруашылық маңызы- 
бұтақтарының құрамында 
крахмал өте көп болуымен 
бағалы қоректік өсімдік 
болып табылады. 
24 Butomaceae 
Rich 
Теңгебас 
тұқымдас
ы. 
Жағалауларда өседі. 
25 Butomus 
umbellatus L. 
Шатыршал
ы 
теңгебас, 
ақшұнақ, 
акшоқан. 
Ылғалы көп шалғындықта, 
өзеннің жағалауларында, 
суда өседі. 
26 Роасеае 
Коңырбас, 
қоңырат 
тұқымдасы 
Азықтық маңызы бар. 
27 Erianthus 
ravennae (L) 
Beaw 
Теңбе-тең 
қарақамыс 
Өзен алқаптарында ж
ән
е көл 
мен арық жағалауларында 
өседі. Құрылыстық, 
техникалық, азықтық м
ән
і 
зор. 
28 Bothriochloa 
ischaemum 
(L) Keng 
Қантияр 
бозшағыл 
Көп жылдық өсімдік. 
Таудың беткейлерінде ж
ән
е 
қыраттарында өседі, жазық 
далаларда кездесіп отырады. 
 
 
 
 
 
 

232 
Пайдаланылған
 әд
ебиеттер тізімі 
Негізгі 
әд
ебиет
1.
Абдрахманов О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер 
систематикасы. - Алматы, "Ғылым" 2003.-440 б. 
2.
Абдрахманов О. Алгология. - Караганда. 1999. 
3.
Ә
метов 
Ә
., Мырзакулов П.М. Жоғарғы сатыдағы 
өсімдіктер систематикасы. 1 бөлім. Архегониальды 
өсімдіктер. Алматы. 2000. 
4.
Ә
метов 
Ә
. Ботаника.-А: "Ы.Алтансрин атындағы 
Қазақ білім академиясының Республикалық баспа кабинеті", 
2000 ж. - 508 б. 
5.
Билай В.И. Основы общей микологии, 1989. 
6.
Голубева Н.В. Альгология, 1998. 
7.
Жуковский П.М. Ботаника М., 1982. 623 с. 
8.
Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. 
Систематика растений. М., 1975. 608с. 
9.
Горленко И., Курс низших растений. – Москва: 
Высшая школа, 1981 г. 
10.
Курсанов Л.И. и др. Ботаника. В 2-х т. М., 1966. 
11.
Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С., Бегенов А.Б. 
Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 2001. 
12.
Иллюстрированный 
определитель 
растений 
Казахстана.- Алма - Ата; Наука, 1969,-1.1; 1972,-Т.2. 
13.
Гордеева Т.Н. и др. Практический курс по 
систематики растений М., Просвещение, 1972 
14.
Саут Р., Уиттик А., Основы альгологии. - Москва: 
Мир, 1990 г. 
15.
Комарницкий К.А. Ботаника М., Просвещение,1975. 
16.
Дорохина Л.Н. Руководство к лабораторным 
занятиям по ботанике с основами экологии растений. М.: 
Просвещение, 1986 . 
17.
Ботаника: Морфология и анатомия растений. 
Васильев, А.Е., Воронин, Н.С., Еленевский, А.Г. М.: 
Просвещение, 1988 г. 
18.
Бавтуто Г.А. Атлас по анатомии растений. Минск: 
Ураджай, 2001 г. 

233 
19.
Еленевский А.Г. и др. Ботаника систематика 
высших или наземных растений. Изд.2-ое.- М.: Академия, 
2001 г. 
20.
Еленевский А.Г. и др. Практикум по систематике 
растений и грибов: Учебное пособие для студентов высших 
учебных заведений. – М.: Изд .центр «Академия», М.: Мир, 
2001. 
21.
Лабораторный практикум по грибам и лишайникам. 
- М, 2001 г. 
22.
Бавтуто Г.А. Практикум по анатомии и морфологии 
растений. Минск, Новое знание, 2002 г. 
23.
Догель В.А Зоология беспозвоночных, «Высшая 
школа», М.,1975, 1981. 
24.
Натали 
В.Ф. 
Зоология 
беспозвоночных 
«Просвешение», М., 1975. 
25.
Д
әу
ітбаева К Омыртқасыздар зоологиясы, 1-ші 
бөлім, 2004., 2-ші бөлім, 2005. 
26.
Наумов Н.П., Карташов Н.Н. Зоология позвоночных. 
Ч.1,2М.1979. 
27.
Бобринский Н.А., Матвеев Б.С. Зоология курсы. 2 
том. М. 1966. 
28.
Жұмалиев М., Есжанов Б Жануарлар 
ә
лемінің 
биоалуантүрлілігі. 1-2 б, Алматы, 2005 
29.
Ромер А., Парсонс Т Анатомия позвоночных. Ч.1.2 
М.: Мир.1992. 
30.
Олжабекова К.Б. Зоология позвоночных. Т.1,2. 
Алматы. 1999-2000. 
31.
Шлегель Г. Общая микробиология. М.:, Мир,1987. 
32.
Гусев М.А. Минеева Л.А. Микробиология. М.: 
МГУ, 1985,1992. 
33.
Мишустин Е.Н., Емцов В.Т. Микробиология. М.: 
Агромиздат, 1987.
34.
Бейсенова 
Ә
.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., 
Шілдебаев Ж.Б. «Экология ж
ән
е табиғатты тиімді 
пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 . 

234 
35.
Соколова В.Е., Сыроечковский Е.Е. «Заповедники 
СССР. Заповедники Средней Азии и Казакстана», - 
Москва: «Мысль», 1990.
36.
Чигаркин А.В. «Памятники природы Казакстана», - 
Алма – Ата: «Кайнар»,1990.
37.
Андрейчук А.А., Афанасьев Ю.Г., Губанов Б.А. 
«Новые заповедники Казакстана» - Алма – Ата: «Наука», 
1998 . 
38.
Насыров Р. Южный Казакстан - Алматы: «Кайнар», 
1990. 
39.
«Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: 
«Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997. 
40.
Молдабергенов А.Ш. Қазақстанның хайуанаттар 
дүниесі мен өсімдіктер 
әл
емі ж
ән
е оларды қорғау - 
Алматы: «Қайнар», 1983. 
41.
Байғабылова А. Қазақстан қорықтары - Алматы: 
«Аруна», 2003. 
42.
Сламбекова Н. Қазақстанның табиғат ғажайыптары 
- Алматы: «Аруна», 2003. 
43.
Иманалиев Б. Қорықтардың даму тарихы - «КазЭУ 
хабаршысы»: 31 шілде, 2004 №7
44.
Байхонов С.С. Табиғатым – тағдырым» - Алматы: 
«Қайнар», 1991. 
 
Қосымша
 әд
ебиет: 
45.
Абдрахманов О.О., Нуркенова А.Т., «Өсімдіктер 
систематикасы» п
ән
і бойынша электронды д
әр
істер курсы. –
Қарағанды, КарГУ им. Е. А. Букетова, 2008. 
46.
Атикеева С.Н. «Ботаника» п
ә
ні бойынша электронды 
д
әр
істер курсы. – Қарағанды, КарГУ им. Е. А. Букетова, 2008. 
47.
Ахметжанова А.И. «Құрылымдық ботаника» п
ә
ні 
бойынша электронды д
әр
істер курсы. – Қарағанды, КарГУ 
им. Е. А. Букетова, 2007. 
48.
Ә
.Бегенов, Н.Мухитдинов, С.Айдосова, Ботаника 
терминдерінің қысқаша түсініктеме сөздігі, Алматы, 1997. 
49.
Буш Н.А. Систематика высших растений. М.,1959. 
50.
Гарибова Л.В., Горбунова Н.П. и др. Низшие растения. 

235 
- М: Изд. МГУ, 1975 г. 
51.
Горбунова Н.П., Альгология. - Москва: Высшая школа, 
1991. С.8-9 
52.
Миловидова Л.С., Водоросли. Учебное пособие.-
Томск: Томский университет, 1982 
53.
Горышина Т.К. Экология растений. М., 1979. 368 с. 
54.
Гулаткан В.Д. Ботаника. Учебное пособие. Акмола. 
1993. 
55.
Жизнь растений, 1-6 т.т., 1973, 1978-1982. 
56.
Красная книга Казахской ССР. Часть 2. Растения. 
Алма-Ата. 1981. 262с. 
57.
Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Современная ботаника, 
т. 1, 1990. 347 с. 
58.
Тутаюк Х.А. Анатомия и морфология растений. М., 
1972. 
59.
Флора Казахстана. В 9-ти томах. Алма-Ата. 1956-1966. 
60.
Хржановский В.Г., Курс общей ботаники. В 2-х частях. 
- Москва: Высшая школа, 1982 г. 
61.
Яценко - Хмелевский А.А. Краткий курс анатомии 
растений. М.: Высш. шк. 1961 г. 
62.
Ботанический атлас/ред. Шишкин Б.К. М.; Л.: 
Сельхозиздат, 1963. 
63.
Воронин Н.С. Руководство к лабораторным занятиям 
по анатомии и морфологии растений. 1972 г. 
64.
Мейер К.И. Практический курс морфологии и 
систематики высших растений. М.: Сов. наука, 1978 г.
 
65.
Практикум по анатомии растений. Под ред. Д.А. 
Транковского. М.: Изд-во Высшая школа. 1979. 
66.
Вехов В.Н. Практикум по анатомии и морфологии 
высших растений. М.: Изд-во МГУ, 1980 г. 
67.
Клюшникова Е.С., Сизова Т.П., Ботаника: Низшие 
растения.- М: МГУ, 1983 г. 
68.
Текст Я. Клана, Грибы. - Прага: Артия, 1984 г. 
69.
Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и 
морфологии растений, 1985 г. 
70.
Гуленкова М.А. Летняя полевая практика по ботанике. 
М.: Просвещение, 1986 г. 

236 
71.
Бавтуто Г.А
.
Учебно-полевая практика по ботанике. 
Минск: Высшая школа, 1990 г. 
72.
Красильникова Л.А. Анатомия растений. Растительная 
клетка, ткани, вегетативные органы. Харьков, 1991 г. 
73.
Сергиевская Е.В. Практический курс систематики 
высших растений. - Л., Изд-во Ленинградского университета, 
1991 г. С.491. 
74.
Лаптев Ю.П. Растения от А до Я/ Лаптев Ю.П.. - М.: 
Колос, 1992 г. 
75.
Флора и растительные ресурсы Центрального 
Казахстана/Под ред. О.А. Абдрахманов.-Караганда: КарГУ, 
1992. 
76.
Руководство по зоологии., М., 1937, том. 1,2,3.
77.
Хадорн Э, Венер Р. Общая зоология. «Мир», М.19989. 
78.
Жизнь животных /под ред Зенкевича Л.А./ 
«Просвещение», М. 1968, том. 1-6. 
79.
Домбровский 
Б.А. 
Основы 
сравнительной 
морфологии животных. Алматы, 1961. 
80.
Хаусман К. Протозоология. «Мир» М., 1988. 
81.
Федотов 
Д.М. 
Эволюция 
и 
филогения 
беспозвоночных животных. Наука, М., 1966. 
82.
Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. «Мир», М. 
1990, том 1,2,3. 
83.
История биологии. «Наука», М.,1972, т 1-2. 
84.
Иванов А.В. Происхождение многоклеточных 
животных. «Наука», М.,1968. 
85.
Иванова-казас О.М. Сравнительная эмбоиология 
беспозвоночных. Трохофорные. «Наука», М.,1975. 
86.
Захваткин А.А. Сравнительная эмбриология низших 
беспозвоночных. «Современная наука». 1949. 
87.
Салина Р.М., Д
әу
ітбаева К.А.Исадыков Н.С. 
Омыртқасыздар зоологиясы п
ән
інен студенттердің өз бетінше 
дайындалуына арналған оқу құралы. «Қазақ университеті», 
1999. Алматы.
88.
Никольский Г.В. Экология рыб. М, Высшая 
школа,1974. 
89.
Терентьев П.В. Герпетология . М. 1961. 

237 
90.
Шульгин Л.М. Орнитология. М. МГУ,1940, 1995. 
91.
Мазунин Н.А. Определитель позвоночных Казахстана. 
Алма-Ата: Мектеп, 1982. 
92.
Стейнер Р., Эдельберг Э., Ингрем Дж. Микр микробов. 
В 3 т. М.: Мир, 1979.
93.
Лукомская К.А. Микробиология с основа-ми 
вирусологии. М.: Просвещение, 1987.
94.
Громов Б.В. Строение бактерий. Л.: ЛГУ, 1985.192 с. 
95.
Вирусология в 3 т. Под ред. Б.Филдса, Д. Найла, М.: 
Мир,1982.
96.
Фенотипическая систеамтика бактерий.М.: Наука, 1974