Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

208 
ж
ән
е жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мекемесі" 
коммуналдық мемлекеттік мекемесіне бекітіліп берілген. 
Жергілікті маңызы бар "Үмбет" мемлекеттік табиғи 
қаумалының аумағындағы жер телімдерінің иелері мен жер 
пайдаланушыларына, олардың шаруашылық қызметтеріне 
шектеулер төмендегі іс-
әр
екеттерді құрайды: 
-
мемлекеттiк табиғи қорықтың экологиялық жүйелерiне 
зиянды 
әсер
ететiн объектiлердi орналастыруға, жобалауға, 
салуға ж
ән
е оларды пайдалануға, жаңа технологиялар 
енгiзуге рұхсат етілмейді; 
-
жануарлар мен өсiмдiктер үшiн улы химикаттар мен 
тыңайтқыштар ж
ән
е гербицидтер қолдануға;
-
жануарлар мен өсімдіктердің басқа жақтан 
әк
елінген 
түрлерін жерсіндіруге немесе интродукциялауға рұхсат 
етілмейді. 
-
атмосфераға ж
ән
е ашық су көздерi мен топыраққа 
ластаушы заттар шығаруға, сарқынды суларды төгуге ж
ән
е 
қалдықтарды тастауға рұхсат етілмейді; 
-
пайдалы қазба-қалдықтар өндiруге рұхсат етілмейді; 
-
к
әсiп
шілік ж
ән
е 
әу
есқойлық аң аулауға рұхсат 
етілмейді; 
-
радиоактивтi материалдар ж
ән
е өнерк
әсiп
қалдықтарын 
көмуге ж
ән
е тастауға рұхсат етілмейді; 
-
жануарлардың індерін, олардың апандарын, ұяларын 
ж
ән
е басқа да мекендеу орындарын бүлдіруге, заңсыз 
жұмыртқа жинау жұмыстарын жүргізуге тиым салынады; 
-
мемлекеттік табиғи – қорық қоры мен табиғи кешендер 
объектілерінің табиғи дамуына ж
ән
е сақталуын бұзатын 
басқа қызметтерге тиым салынады. «Үмбет» ерекше 
қорғалатын табиғи аймақ- республикалық м
ә
ні бар 
зоологиялық қаумал.
Қаумалдың жер бедері құм төбелі, бұйратты, сортаңды, 
құмды, шөлді болып табылады. Геологиялық кұрылымы мен 
беткі жамылғысының құрамдары бойынша каумалдың 
аумағы географиялық ауданның: оңтүстік бөлікте, шекарасы 
Байзақ ауданы арқылы өтсе, оңтүстіктен солтүстікке карай 
Меркі ауданымен шекаралас болып табылады.

209 
«Үмбет» ерекше қорғалатын табиғи-экологиялық 
жағынан нағыз шөлді аймақта орналасқан аймақ. Күні ыстық 
болып, жазы ұзақ, жыл бойына түсетін ылғал мөлшері бар-
жоғы 90-140 мм түседі. «Үмбет» ерекше қорғалатын қаумалы 
шөл ж
ән
е шөлейтті ландшафтты аймақта орналасқан. Шөл 
немесе шөлейтті аймақ болғанмен, сирек кездесетін ж
ән
е 
жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер 
мекендейді. «Қызыл кітапқа» енгізілген жануарлар мен 
өсімдіктерді ерекше қорғауға алуға бағытталған мақсатты
жә
не күрделі экологиялық жобалармен қарқынды жұмыстар 
жүргізілуде. 
Климат жағдайы. Үмбет ерекше қорғалатын табиғи
аймағы Тянь-Шань тауының шөлге жақын орналасқан 
оңтүстік-батыс шеті болып табылады. Бұл оның климатының 
негізгі белгісі - континентальдылықты білдіреді. Ол жаз пен
қыстағы, күн мен түндегі ауа температурасының үлкен 
ауытқуларынан көрініс табады. 
Батыстан келетін атмосфералық ауаның ықпалы 
айтарлықтай. Жауын-шашын негізінен көпшілігінде қыс пен 
көктем мезгілінде түседі, жаз құрғақ 
әр
і ыстық болады. Жазда 
жауын-шашын түсу сақталып отырады. 
Қысы суық, қаңтарда орташа температура 13-17°С 
болады. Қар жамылғысы тұрақсыз, оның қалыңдығы
көпшілік жағдайда 20 см жоғарыламайды. Көктемі жауынды 
ж
ән
е жылы болады. Жазы құрғақ ж
ән
е ыстық, ауа 
температурасы 35-40°С-қа жетіп отырады. Бұл 
әсі
ресе шілде, 
тамыз айларын
а тән
болады.
Топырақ жамылғысы. Оңтүстік-батыс Тянь-Шаньға 
кіретін Үмбет ерекше қорғалатын табиғи аймақтың топырақ 
қабаты жағынан ерекше ж
ән
е Тұран фасциясына жатады. 
Үмбет ерекше қорғалатын табиғи аймақтың өсімдіктер 
дүниесі тұтас алғанда Орта Азияның шөл зонасындағы 
орналасу 
тәр
тібі мен құрамына 
сәй
кес келіп отырады. 
Анағұрлым ірі тұқымдастардың қатарына Asteraceae, Poaceae, 
Brassicaceae тұқымдастары жататындығы анықталды. 
Түрлердің арасында эфемерлер мен эфемероидтар басым 
екені анықталды. Қаумалда ағаштардың, бұталар мен көп 

210 
жылдық ж
ән
е бір жылдық шөптесін өсімдіктердің түрлері өте 
аз өсетіндігі анықталды. 
Қаумалдың өсімдік жамылғысының ішінде көп 
таралғаны шағылды мамыргүл (Ammoden dronbi folium), олар 
құмды жердің 35-40% алып жатады. Бұталардың арасында 
сирек кездесетің тұран шөлдерінде өсетін – шағылды 
Дендростеллера (Dendro stellera arenaria) кездесіп отырады. 
Құйылма шағыл жоталарында жусандар (Calligonumcaput-
medusae) мен қылқандар (Éphedra intermedia) кең таралғаны 
байқалады. 
Қаумалдың фитоценоздарының төменгі сатыларында 
астық 
тұқымдастардың 
– 
бидайық 
(Agropyron 
fragile),селеу(Taeni,atherum crinitum), қара бидай (Secale 
sylvestre), селин (Stipagrostispennata) таралған. Artemisia 
leucodes құм шағылының ақшыл – боз жоталарында ж
ән
е 
аралық тегіс жерлерде таралған.
Басқа да өсімдіктерден Eremurus indenensis, тікен 
жапырақ (Acanthophyllum pungens), шығыс түйе жапырағы 
(Corispermum orientalis), ақ таспа түлкі (Astragalus vulpinus), 
қалталы ебелек(Ceratocarpus utriculogus), 
әсе
мгүл (Hyalea 
pulchella), ақ қаңбақ (Gypsóphila paniculáta), құмаршық 
(Echínopsalbicaulis), сасыз (Chondrillabrevirostris), Эремурус 
(Eremurus indenensis) гелиотроптың түрлері (Helio tropium 
dasy carpum, H.arguzioidees) тарлған. Мойынқұм шөлді 
зоналарында ашық мия (Glycyrrhíza glabra) мен егісті кеңдір 
(Cannabis sativus) өседі. Суы мол жағдайда ебелек 
жән
е 
аққанбақ тез өседі. Ашық далалар мен құмды жерлер 
қарақұйрықтардың мекен ететін жерлері. Мойынқұм шөлді 
аймақтын зерттеу аудандарының құрамдас бөлігі батпақты – 
шалғындық ж
ән
е сулы өсімдіктер болып табылады. Бұл 
жерде басыңқы өсіп тұрған қамысты (Phrágmites austrális), 
жауқияқтың (Leymus multicaulis), аса ірі ақмамықтың 
(Puccinellia gigantea), Cynodondactylon (свинороя пальчатого), 
алақан жапырақты қоға мен ж
ә
й жапырақты қоға (Týpha 
latifólia, Т. angustita), кендір (Trachomitum lancifolium), 
Calamagrostis gendophragmites(вейника ложнотростникового), 
ажрек (Aelueropuslittoralis), түйе тікенегі (Alhagipseudoalhagi) 

211 
көруге болады. Бұталы өсімдіктердің яғни, шеңгел 
(Halimodendron 
halodendron) 
ж
ән
е 
тікенекті 
жиде 
(Elaeagnusoxycarpa) арасында жабайы қабандар мекен етеді. 
Мойынқұмда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 364 
түрлері кездеседі. Олар 40 туысқа ж
ән
е 186 тұқымдасқа 
бөлінеді.

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: