Жанұзақ Шыңанұлы өмірі мен шығармашылығы Б. А. Ердембеков

ХІХ ғасырдың екінші жартысы қазақ даласында мәдениеттер тоғысы барынша күшейген, олардың бір-біріне деген әсерінен туындаған қайшылықтар мен қауырт өзгерістер белең алған кезең болды. Көшпелі өркениетке арқа сүйеген қазақы дәстүрлі мәдениеттің іргесі сөгіліп, ертеден аралас-құралас болған классикалық, әсіресе, исламдық шығыс мәдениетінің орнына орыс мәдениеті арқылы батыстық сарындар сыналап ене бастаған заманда қазақтың сөз өнері де сан алуан түрге еніп, сан тарау арна түзеді. Халықтың мұң-шерін дәстүрлі формулалармен алыстан орағытып, астарлап, мақал-мәтелдермен шегендеп жеткізетін шешендік сөздер мен эпостарға дейінгі фольклорлық мұра мен исламдық шығыстық – байырғы түркілік сарындағы жыр үлгілері, Абай мен Шәкәрім салған мүлде жаңа сападағы жазба әдебиетпен қатар өмір сүрді. Дегенмен, араб-парсы әдебиетіне етене жақын көне түркілік жосындағы ақын-жыраулар әлі де болса басым болатын.

Міне, өз заманындағы жыр жампозы атанған Жанұзақ Шыңанұлы осы кезеңнің, осы дәстүрдің үлкен тұлғасы болатын. Жанұзақ ақынның анық қай жылы туып, қай жылы қайтыс болғаны туралы нақты дерек болмағандықтан, «өлеңім-өмірбаяным» деп ақындардың өздері айтатынындай, ақынның әр алуан оқиғаларға немесе, замандастарына арнаған өлең-жырларына жүгініп көрелік. Бұған екі дерек келтіреміз, оның біріншісі мысалы-ақынның «Бұтабайға айтқаны» дейтін жырда Жанұзақ ақын жас болысқа:

Түсірме, қалқам, беліңді,

Тиярсың тентек еліңді

Үлкендерден бата алып,

Жиып мынау еліңді, -

деп ақыл айтады. Мұндағы «қалқам» деген сөзді әрине, жасы үлкен адам айтады. Ақын осы жырда тағы да: «Бұтекем, сені сағындым, бір езу тартып күле алмай, бірге жүре алмай, сырласа алмай, мұңдаса алмай бірін-бірі саынған тең құрдастың айтатын сөзі. Ал «Бұтекем, сені» деп дәріптеуі – біріншіден, жас болысты көп алдында сыйлағандығы, кейде құрдастың өздері де бірін-бірі құрметтеп «екелеп» жататыны ертеден келе жатқан үрдіс. Екіншіден, «Бұтекем, сізді» демейді, «сені» дейді. Егерде Жанұзақтың жасы кіші болса сыпайылап «Сізді сағындым» дер еді. Мұндағы «Сен» деген сөзде өзінің жасының үлкендігін әйгілеп, әрі өзіне жақын тартып, өзімсініп айтып тұр.Соған қарағанда, Жанұзақтың Бұтабайдан бірер жас үлкендігі болар дейміз.

Екінші дерек – өз замандасы, Бұтабай тобында бірге жүрген әрі би, әрі дәулескер күйші Қайрақбайға арнаған толғауында Жанұзақ оған «... бата берген ағаң мен – Жанұзақ» дейді. Бұл 1867 жылы айтылған толғау. Онда 1828 жылы туып 1877 жылы 49 мүшелінде дүниеден өткен Қайрақбайдың 39, ал одан сегіз жас үлкен Жанұзақтың 43 жастағы кезі.

Осының бәрін саралай келгенде Жанұзақты Бұтабайдан бірер жас үлкен, яғни 1823 жылы шамасында туған деп болжауға болады.

Ата қонысы Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы Маңырақ тауының етегінде. Сол жерде Шыңан бұлағы, Жанұзақ сайы дейтін атаулар әлі күнге сақталған [5, 3].

Ақынның ата-тегі найман ішінде Байжігіт, одан Жұмық, одан саты, одан Дәулетбай болып тарайды. Яғни Дәулетбай батырдың немересі. Дәулетбай батыр – қазақтардың жоңғарға қарсы азаттық соғысы кезінде Абылай ханның даңқты бас қолбасшысы, күллі қазаққа ұран болған дарабоз Қаракерей Қабанбайдың аталас немере інісі. Қан майдандағы қанжығалас, қарулас серігі [4, 16].

«Өлке» баспасынан 2008 жылы шыққан Жылойлық қарт ақын Жанаш Нұрмаханның «Қазақтың 5000 ақын-жырауы» атты кітабында Жанұзақ атты екі ақынның есімі кездеседі. Олар жөніндегі үзіндіні сол күйінде келтірелік: Біріншісі: «Жанұзақ (XIX ғ.). Батыс Қазақстан облысында туып өскен. Жырау. Сарай ақыны аталады. «Шайыр, яки, қазақ ақындарының басты жырлары» жинағында (Орынбор, 1910) Жәңгір хан алдында жырлаған жырлары басылған». Екіншісі: «Жанұзақ (XIX ғ). Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданында туып-өскен. Жұмық Дәулетбай батырдың немересі…» деп жазылған [1, 7]. Екі ақынның мұрасын шатастырмай, мұқият болғанымыз абзал.

Жанұзақ ақын жайлы Біржан-Сара айтысында:

«Қатынның әлгі сөзі болған себеп,

Қолтықтап көтере гөр аруақ жебеп.

Кеншімбай, Дулат, Сабыр, Сұртай, Жылтыр,

Жанұзақ қолда –дедім, ақын Түбек», -

деп [2, 123] Сараның аузынан найманның дүлдүл ақындарының ішінен Жанұзақ ақынның да есімін кездестіреміз.

Ел арасында ақын жайлы аңыз-әңгімелер де бар. Соның бірі бүгінде жасы сексеннен асқан, кезінде ақынның ұлы Әрімжанмен табақтас болған Нұрахмет Байпейісов айтады. Жанұзақты бала кезінде әкесі Шыңан мал іздеуге жұмсапты. Ол белден асып, қарайғаннан қарайғанға жетемін деп жүріп Толағай тауының етегіне іліне бере қалжырағанын бірақ сезіп, қисайып жата қалса ұйықтап кетіпті.Түс көреді. Түсінде ғайыптан келген көкше қоян Жанұзақ балаға келіп, «көген аласың ба, өлең аласың ба?» деп қыдыңдайды. Сонда болашақ ақын «өлең алам» деп айғайлап жіберіпті де, өз дауысынан өзі оянып, ауыр оймен ауылға қайтады. Әлде қандай себеп барын кім білсін, бала Жанұзақ үйіне келген соң қатты ауырып, тіпті қол-аяғы тартылып жүруден қалып қояды. Мыңды айдаған Шыңан бай ат аяғы жетер жердегі бақсы-балгар, емшілердің бәрін алдырады. Бірақ ем қонбайды. Бір күні Бұрымбет Бұтабай ақсақал қажыға аттанып бара жатып, жолай Шыңан байдың үйіне түседі. Амандық-саулық сұраса отырып, сырқат бала жайына назар салған Бұтабай отырып-отырып: - «Бұл баланы жын буып жатыр, сенбесеңіз сынап көріңіз, сыныңызға толса қолына домбырасын беріп қоя беріңіз. Ақсарбас қойдың жүрек қанымен ұшықтап, қолына домбыра беріңдер де қоя беріңіз» - десе керек. Шыңан бай енді баласын сынай бастайды, қыс аяғы ұзаған бір жылы баласынан малдың жағдайын сұрайды, сонда Жанұзақ:

Әй, әке, қатаң болды қыс аяғы,

Күйзеліп тұр қазіргі малдың жайы,

Сексен қойға бермеген тор жорғаңды

Әкетуге аз қалды көкек айы, -

деп жауап береді. Енді бірде Шыңан байдың бәйбішесі 20 түйеге жасау артып, қыз ұзатуға кетеді. Сонда үйде әкесімен екеуі ғана қалған Жанұзақ:

Әй, әке, алдыменен Алла деші,

Қайғы ойласа адамның шығады есі.

Адам кірсе, шыққысыз осы үй еді,

Ит байласа тұрғысыз болғаны несі, -

дейді. Баласының табан астында тауып айтқан сөзіне разы болған Шыңан бай бұдан былай Жанұзақтың бетінен қақпайды. Қайта қасына қонақ келсе Жанұзақты шақыртып алатын болған. «Қонақ бесеу болса, Жанұзақпен алтау» деген мәтел содан қалған дейді [5, 13].

Ақынның кіндігінен Берікбол, Әмен, Әдиша, Надиша, Нұрсейіт, Әрімжандар болып, алты ұрпақ тарапты. Олардың қай-қайсысы да өлең өнерінен жаяу қалмаған көрінеді. «Еншісіне өлең алған» әулеттің – «бұлбұл ақын» атанған ұлы Әрімжан Жанұзақұлы. «Әке – балаға сыншы» дегендей, жас Әрімжанның тілмар, ән-әуен, өлеңге бейім зеректігін ерте байқаған әкесі Жанұзақ оны қаршадайынан қасынан қалдырмай, өлеңге баулып, қайда барса да, өзімен бірге ертіп жүреді. Әрімжан 13 жасқа толып, өз алдына өлең-жыр шығарып, әке көңіліне әбден ұнай бастаған кезінде Жанұзақ ақын оны Тіленші бидің немересі, сүйегі Бегетай Шадай қажының жиырма екі рулы ел шақырған келін түсіру тойына ертіп апарады. «Ендігі ақындарың менің ұлым мынау Әрімжан болады» деп халыққа таныстырған екен.

«Келгенде дәл он үшке өлең қонып,

Шарладым орта жүзді қанат керіп.

Өзімдей болады деп сеніп, көпке

Тапсырдым мұрагерім алып келіп.

Сөз тердім інжу-маржан іздегендей,

Түсімде көген алмай өлең алып...»

Сонда қызыл тал, қызыл аршадан қиыстырып жасаған әке домбырасын қолына алған (кейін еншісіне әкесінен сол домбырасын сұраған) болашақ ақын:

Ассалаумағалейкум, ана халық,

Сыйынам, медеткерім пана халық.

Келгенде дәл он үшке мұрагер боп,

Ән салып, өлең айттым домбыра алып

... Той болып Шадай қажы ордасында,

Әкемнің үзеңгілес жолдасы да.

Қанат өсіп, қатаяр топшым менің,

Шақырып орын берсе көп қасына», -

деп, тұңғыш рет топ жарып, көпшіліктің көзіне түсіпті. Сөйтіп Шадай қажының келінінің бетін ашып, ақындық тұсауын кеседі.

Жанұзақ ақын Шыңанұлы жөнінде тағы бір әңгімеде оның жасырақ кезінде арғы атасы Байжігітпен бірге туысқан Жанжігіт тұқымдарын іздеп, Өзбекстан жеріне сапар шеккені, сөйтіп, ол жақта үш жыл тұрып қайтқандығы сөз болады. Ұлы жүз – Үйсін, Дулат елдерінде, Ташкент, Самарқан, Хиуа, Ферғана қатарлы мәдениеті дамыған қалаларда болады. Ол жақта парсы, араб тілдерінде таралған ертегі, аңыз, әңгімелерді жинап, еліне келген соң оларды өлеңге айналдырып жырлаған. «Бақтиярдың қырық бұтағының» қазақ тілінде алғаш дүниеге келуі осылай еді делінеді [4, 17].

2005 жылы Қытайдың Шәуешек қаласында «Дәулетбай шежіресі» деген атпен шыққан жинақта шежіреші Мұратбек Қалиұлы (1922-2003) Жанұзақтың ата-тегін өлеңмен былай таратады:

Бар екен Сәйбек ханның тоғыз ұлы,

Іздеген өнер-білім озық елден

Біреуі тоғыз ұлдың Тоқтарқожа

Аулына Байыс байдың іздеп келген

Апамыз Мақта апайдан екі ұл туған,

Байжігіт, Жанжігіт деп атынқойған

Жанжігіт Тоқтарменен бірге кетіп,

Байжігіт Мақта апаймен бірге қалған.

Жанжігіт Ауған жерін мекен етіп,

«Кең түп», «Тар түп» деген жерге барған.

Дәулетбай, Мырзаш батыр іздеп барып,

Бір жыл тұрып ол жақтан келгені анық, -

дейді. Ал Әнуарбек Қоңқақұлы (1924-1988) «Әрімжан Жанұзақұлы деген көлемді мақаласында былай деп жазады: «Жанұзақ ақын араб тіліне жетік, молда адам еді, сол себепті араб-парсы әдебиетінің мол қазынасын ойдағыдай пайдаланған. Оның үстіне Түркия еліне сапар шекпекші болып Хиуа қаласына барып, сол Хиуаның Қарағайлы деген жерінен Жанжігіт елін іздеп тауып, сол елдің әдебиеті мен мәдениетіне қанығады. Сол негізде «Бақтиярдың қырық бұтағын» жазады.

Жанұзақ ақын Хиуа сапарынан оралған соң мұндағы Байжігіт елін солай қарай көшуге уағыздап, сол кездегі жұмық, тоғас, мәмбет руларының елағаларына кеңес ретінде:

Мына жақта бар еді,

Жанжігіт деген ел еді,

Айтпасам да, жұртым-ау,

Барлық қазақ біледі, -

деп басталып,

Айтқаныма наныңыз,

Талай тәлім мен алдым,

Қиссадан оқып біліңіз,

Бірыңғай болсын діліміз, -

деп аяқталатын толғауын айтады [5, 8]. Міне, осы толғаудың өзінен Жанұзақ ақынның сол кездегі Орта Азияның ең үлкен мәдениет ошағы – Самарқант – Хиуа өңірінде болып, сол жерде арабтың озық мәдениетімен танысып барып, «Бақтиярдың қырық бұтағын» жазып, оны туған халқына ұсынғанын «қиссадан оқып біліңіз» деген сөзінен-ақ ұғуға болады.

Жанұзақтың «Бақтиярдың 40 бұтағын» 40 күн жырлап, «Таңла махшар» және діни бір хиссаны көп айтатындығы аңыз боп қалған.

Жанұзақ ақынның өзі өмір сүрген заманы, ел-жұрты туралы өлеңдері ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында сақтаулы. Ал, оның жырлаған дастандарынан соңғы уақыттарға дейін көпшілікке белгілі болып келгені – 1916ж. Уфа қаласында араб әрпінде жеке кітап болып жарияланған «Бақтияр қиссасы». Дастанды жарыққа шығарып бастырған Бектуған Сиқымбайұлы.

«Бақтияр қиссасы» 2004 жылы «Бабалар сөзі» атты жүз томдық ғылыми серияның 9-томында жарияланды. Томға енген мәтін 1916 жылғы кітаптан еш түзетусіз дайындалып, кирилл әрпінде қазақстандық оқырмандарға алғаш рет ұсынылған болатын.

Қытай қазақтарының фольклорын орындаушы, әрі жинаушы, оны зерттеушілердің айтуынша сол елде тұрып жатқан қандастарымыздың рухани мұрасының бір бөлігін – «Бақтиярдың қырық бұтағы» атты дастандар тізбегі құрайды, ал оның жырлаушысы ретінде бір ауыздан Жанұзақ ақын көрсетіледі. Мысалы, Қытайдағы қазақ фольклорын жариялау, зерттеу ісіне біраз еңбек сіңірген О.Егеубаев былай дейді: «Қарт жырау Сұлтан Мәжиттің айтуынша дастан алғашында аңыз-ертегі, шежіре түрінде тарайды. Оның 38 бұтағын Жанұзақ ақын 17 жыл бойы жазған. Кітап үш бөлімді, киіз қапты, ләмпик тысты, қара сиямен көне араб жазуында жазылған. Оны сол заманда ел «Жанұзақтың киіз кітабы» деп атаған. Жанұзақ ақын қартайған шағында кітапты баласы Әріпжан ақынға аманат етіп қалдырды. Жазылмаған екі бөлімнің оқиғасын әңгімелеп береді. Әрімжан кітапты түгел жаттайды. Екі бұтағын жалғап жазады. Домбырамен әуендетіп, «Қырық бұтақты» түгел жырлағанда бір айдан артық уақыт кетеді екен. Әрімжаннан шәкірті Сұлтан Мәжитұлы жаттап алады. Тарбағатай аймағына осы екі ақыннан етек алып тарайды. 1955-56 жылдары фольклоршы Ақыл Сқақжанұлы мен әнші Кәмал Ішікбайқызы Сұлтан Мәжитұлының жатқа айтуынан он сегіз бұтағын қағазға түсіріп, Іле облыстық мәдениет мекемесінің мұрағатына табыс еткен».

2007 жылы Алматыда "Толағай" баспасынан жарық көрген Жанұзақ Шыңанұлының "Бақтиярдың қырық бұтағы" атты толғаулары мен дастандар жинағы жарық көрді. Ақын мұрасын жинақтап, баспаға тапсырғандар Ахметолла Қалиұлы мен Құсман Игiсiн [4, 30].

«Бақтиярдың қырық бұтағы» топтамасына кіретін дастандар туралы оны жеткізуші қиссагөйлердің де, зерттеуші ғалымдардың да арасында бір ауызды пікір жоқ. Мәселен, Н.Мыңжани «Қырық бұтаққа» жататын айқын қиссалар қатарында «Дастархан», «Шәкір-Шәкірат», «Шеризат», «Жамсапты» атаса, кейбір айтушыл бар «Нұғман-Нағым», «Ағаш ат», «Жиһанша», «Әмірзада», «Алтын балық», «Хасен-Мәлике», «Атымтай-Жомарт», «Шаһмарал», «Шамсия», «Темір таяқ» т.б. қиссаларды жатқызады дей келе, мұның бәрі мұқият зерттеуді қажет етеді. Қазіргі ең басты мәселе бұл қиссалардың әлі толық жиналмағандығында болып отыр. Жиналғандарының да бас-аяғы толық емес. Бір қиссаны әркім әр түрлі айтады», - дейді.

Ал Ә.Шәріпұлы Ж. Шайхисламұлының жазған қиссаларынан «Мұңлық-Зарлық», «Шәкір-Шәкірат», «Еренғайып», «Тотының тоқсан тарауы», «Көркемше», «Алтын балық», «Нұрғазарын», «Мәңгі тату ерлі-зайып», «Ораз молда», «Дариға қыз», «Сал-сал», «Қасым –Жомарт» секілді қиссалардың атын атап көрсетеді.

«Бақтияр және оның қырық бұтағын» дайындаушы Ахметолла Қалиұлы топтама құрамына төмендегі дастандарды кіргізген: «Азатқабыт», «Қамарзаман», «Данияр» [6, 13].

Бұдан туатын тұжырым топтамаға біріктірілген дастандар туралы айқын тоқтам жоқ, әр түрлі пікір басым. Бұл заңды да, өйткені «Бақтияр және оның қырық бұтағын» шығарған Жанұзақтың да, оның ұлы Әрімжанның да өз қолжазбалары бізге келіп жетпеген. Дастанды жеткізушілер – кейін үйреніп айтушылар. Әр қиссагөйдің таланты, қабілет-қарымы әр алуан болып келетіні белгілі. Сондықтан топтаманы жадтарында толық сақтай алмай, белгілі бір бөлігін ғана айтып жүрген. Оның үстіне дастаншылар оған өздері білетін басқа дастандарды қосып өңдеп отырған деп ойлаймын.

Жанұзақ жаратылысынан өз өнеріне әділдікті ту еткен, білім-парасатының байыпты, биік өрлілігімен қоса реті келгенде беті-жүзің демей шындықты тура айтатын ақын болыпты.Кезінде Бұқар жыраудың «Ей, Абылай, Абылай...» - деп хан болса да оның кім екенін еске салып, асқынған тұсында адуын-айбынын басып отыратыны тәрізді өз замандасы Бұтабай болысқа да еркін сөйлеп, ескерту жасап отырған көрінеді. Бұған «Халық күйшісі Қайрақбай» деген еңбегінде Зейнолла Сәніктің жазған Қайрекеңнің «Бұтабайға кеңес» атты күйі, «Жанұзақ ақынның насихаты» және «Ожырай шешеннің нақылы» сол кезде, мөлшері 1867 жылдары айтылған тәрізді» деген дерегі дәлел.

Ақынымыздың замана шындығын шынайы жырлап, көкірек шерін тарқатқан шығармаларын шама келгенше жан-жақты толықтырып, бүгінгі желкілдеп өскен жас жеткінге жеткізу, естерінде елес боп қалған ересек ұрпақтың жадында қайта жаңғырту - біздің парызымыз.

1. 
   Бабалар сөзі. Жүз томдық. 9-том. Хикаялық дастандар. /Құраст.: Ақан А., Әзібаева Б., Рақышева Ж. – Аст.: Фолиант, 2004. –320 б.
   
2. 
   Мұхаметқанұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. ІІІ-кітап. – А.: Дәуір, 1994. –240 б.
   
3. 
   Жанұзақұлы Ә. Өлеңдер, толғаулар, дастандар.– Өскемен, Полиграф, 1992.-74 б.
   
4. 
   Жанұзақұлы Ә. Дүние-керуен. – А.:Толағай,2006.-5б.
   
5. 
   Шыңанұлы Ж. Бақтиярдың қырық бұтағы. – А.: Толағай, 2007. – 320 б.