Жапбаров Амангелді Оқушылардың тыныс белгілерді дұрыс қою икемділігі мен дағдыларын

қойылады. Бұдан мағынаға онша нұқсан келмейді. Бірақ
дефистің морфологиялық белгі екендігін айырып үйрету
керек. Тыныс белгісіне кірмейтін морфологиялық дефис
сызықшаның жарты сызығындай ғана көлемде қойылуға
тиіс. Осы тәрізді, тырнақшаның алғашқы сыңарын
тырнақшаға алынатын сөздің я сөйлемнің бірінші сөзінің
төменгі жағынан ашудың орнына, оны сөздің жоғарғы
жағынан ашып, екінші сыңарын тырнақшаға алынған сөздің
я сөйлемнің соңғы сөзінің нүкте қойылатын жерінен
төменірек қоюшылық бар. Тіпті тырнақшаның “... ”, «... »
деген белгілері қолданылып жүр. Әсіресе, бұл белгілер
компьютерде де қолданылуда. 
Леп белгісі мен сұрау белгісінен соң қойылуға тиісті көп
нүкте кейде дұрыс қойылмай жүр; леп белгісі мен сұрау
белгісінен кейін қасына және екі нүкте қою керек. Мысалы: -
Шыда, Сәмет!...
Неге үндемедің?. .
(Ғ. Мұст. ) Ал сөйлемдегі
ой аяқталмай қалған, әлі жалғасы бар дегенді білдіру үшін
“көп нүкте” үш нүктеден аспауы керек сияқты. 
Баспасөз орындарында бұл белгіні әр түрлі
қолданушылық байқалады. Мысалы, осы екі тыныс
белгілерінен кейін бір ғана нүкте, кейде үш нүктені қатар да
қояды. Оның дұрысы – леп не сұрау белгілерінің бірінен кейін
екі нүкте ғана қойған жөн. Кейде тырнақша ішіндегі
сөйлемге қатысты көп нүктені тырнақшаның сыртына, бүтін
сөйлемге қатысты етіп қойып жазушылық бар:
«Кейбір
жолдастар «Қайтеміз, бізден қателік өтті, кешірім сұрадық...
» дейді» газет.
Бұлайша көп нүктенің тырнақшаның ішінде
қойылуы, ойдың аяқталмағандығы тек тырнақша ішіндегі төл
сөзге ғана қатысты екендігін білдіреді. Егер ол көп нүктені
тырнақшаның сыртына қойсақ, «
Кейбір жолдастар және тағы
басқа адамдар
» деген сияқты ой туады. 
Сөйлемге жол-жөнекей түсінік беретін жақша ішіндегі
аяқталған сөйлемдерден соң үтір қойып жазушылық та
кездеседі:
Әйелді жөнелтіп жіберіп, көп толқудың соңынан
(Варвара Павловна әлі қайтқан жоқ еді),
енді қалаға баруға
бекінді... 
көп нүктеден кейін үтір қоюшылық та бар. Мысалы,
Мен сізді ақтық минутқа дейін күттім... , сізге тағы айтам,
енді болары болып қалды 
(Ғ. Мұс. ). 
Кейде леп белгісін көп нүктенің үшінші нүктесінің үстіне
апарып қоюшылық бар. Мысалы:
-
Қалай қорықпассың?!
- Менің орнымда болсаң, өзің де осылай істер едің. . !
Бұлай қою дұрыс емес, сияқты. 
36

Тырнақша ішіндегі сөзге, сөйлемге қатысты леп белгісі
мен сұрау белгісін тырнақшаның сыртына қою жиі кездеседі. 
Жұп болып келетін тыныс белгілері бір сөзде немесе бір
сөйлемде қолданылғанда, сол сөздің я сөйлемнің екі жерінен
қойылады. Мұндай тыныс белгілеріне жататындар - жақша
мен тырнақша. Жақша мен тырнақша сыңар қолданылмайды.
Тырнақшаға алынған сөзді я сөйлемді басқа біреуге оқып
бергенде, тырнақшаны қоса (тырнақша ішінде деп) оқып
айту керек. Басқа тыныс белгілерінде мұндай ерекшелік жоқ.
Басқа тыныс белгілерінде мұндай ерекшелік болса, ол жеке
автордың арнаулы ерекшелігі деп қана қарауымыз керек.
Мысалы: «
Ендігі етікшіміз – осы мақала сипаттап отырған
Айшайымдар. (Жақшаның ішінде айта кету керек, бұрынғы
ауылда әйелден етікші шықты дегенді ешкім де естіген
емес)
», деп жазу кездеседі. 
Оқыған сөздің я сөйлемнің мағыналық жағынан дұрыс
ұғынылуын реттеуші пауза мен интонация үнемі белгіленіп,
жазылып отырмайды, кейде ол пьесаларда жақша ішінде
жазылып та жүр: Б о з ш а .

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: