3. Пунктуацияны оқытудың лингивистикалық

Сауаттылықтың да өлшемі –жазу. Жазу - тіл дамуының, сол
тәрізді тілді пайдаланушы адамдар қауымының саналы
әрекетінің нәтижесі. Тілдің заңдылықтары мен ерекшеліктері
жазу арқылы таңбалады. Ал жазудың өзіндік заңдылықтары
сауатты жазудың ережелері бар. 
Тіл - адамның барлық белгісінің зоры, жұмсайтын
қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар тілінен айырылып,
сөйлеуден қалса қандай қиындық күйге түсер еді. Осы күнгі
адамдар жазудан айырылып, жаза алмайтын күнге ұшыраса,
ондағы күйі де тілінен айырылғаннан жеңіл болмас еді.
Біздің заманымыз – жазу заманы: жазу мен сөйлесу ауамен
сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман. Алыстан ауызбен
сөйлесуге болмайды, жазумен дүниенің бір шетіндегі адам
екінші шетіндегі адаммен сөйлеседі. Сондықтан сөйлей білу
қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан да артық.
Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай
керек болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу да
сондай керек. Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге
қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша бір-біріне
қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек. Әр халықтың
дағдылы жолы, жүйесі, қисыны болады, - дейді А.
Байтұрсынов [35, 20. ]. 
Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі мен термин
мәселесі дұрыс шешілмесе болмайды. Болмайтын себебі:
өркендеп алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол
емле, терминологиямен сабақтасады да отырады... емле мен
терминологияның қызметі сол қалың еңбекшінің қолын
мәдениетке жеткізу болады [35, 335. ]. 
Орфография дегеннен дұрыс жазу ережелерінің
жиынтығы дегенді түсінеміз. Орфография дұрыс жазу
нормасы мен қағидаларын белгілегенде, тілдің әр түрлі
жақтарын және олардың байланысын бірдей ескере отырып,
нақтылы ұстанымдарға сүйенеді, соларды негіз етіп алады
[36, 429. ]. Қазақ орфографиясының негізгі ұстанымдарына
ғылыми еңбектерде морфологиялық, фонематикалық және
фонетикалық, сонымен қатар тарихи – дәстүрлік ұстанымдар
жатқызылады. 
Морфологиялық ұстаным бойынша сөз бөлшектерінің
сақталып жазылуын талап етеді. Мысалы,
жұмыс +шы
=
жұмысшы (жұмұсшы емес),
іс + шең =
ісшең (ішшең емес).
Сондай-ақ дұрыс жазу үшін фонематикалық, тарихи-
дәстүрлік ұстанымдарды басшылыққа алынды. Сонда да
болса, қазіргі кезде басқа тілден енген сөздер мен
терминдердің жазылуында бірізділік жоқ. 
42

Қазақ пунктуациясы – қазақ тілі
синтаксисі
қарастыратын негізгі мәселелердің бірі. Сол себепті күні
бүгінге дейін қазақ мектептерінде де, сол сияқты еліміздегі
басқа тілде жұмыс жүргізетін мектептерде де, негізінен
пунктуациядан білім мен дағды белгілі бір синтаксистік
бірліктерді оқыту үдерісінде беріліп келеді. Мәселен,
оқушылар хабарлы сөйлемді оқығанда, оны жазғанда,
соңынан нүкте қойылатыны жөнінде білім мен дағды алады.
Ал сұраулы, лепті сөйлемдерді оқытқанда, оларға сұрақ, леп
белгілері жөнінде білім мен дағды беріледі. Осылайша тыныс
белгілерінің басқа түрлері де белгілі бір синтаксистік
тұлғалары сөйлемге байланысты оқытылып жүр. 
Қазақ пунктуациясының мәні грамматикалық ұғыммен
және интонациямен тығыз байланысты. Сондықтан белгілі
бір сыныпта белгілі бір синтаксистік тұлғаға байланысты
қазақ пунктуациясынан білім бергенде, осы мәселеге ерекше
назар аударылады. Сонда ғана оқушылар тыныс белгісінің
мәнін және қызметін берік есте сақтай жазуды сауатты
орындайды. 
Қазіргі бағдарлама мен оқулықтар және жаңадан
жасалған бағдарлама қазақ пунктуациясын белгілі бір
синтаксистік тұлғаға байланысты оқытуды талап еткенімен,
тыныс белгілері мен синтаксистік (грамматикалық)
тұлғалардың арасына өткел салады да, екеуін екі бөлек
оқытуға әкеп тірейді. Мәселен, салалас құрмалас сөйлемнің
әрқайсысының өзіне тән (қос нүкте, сызықша) және,
керісінше, бірсыпырасында ортақ тыныс белгісі (үтір) бар.
Қазіргі бағдарлама мен оқулық және жаңа бағдарлама осы
тыныс белгілердің бәрін салаластардың барлық түрін өтіп
болған соң, бірер сабақта тұтас оқытуды талап етеді.
Бірыңғай мүшелер мен жалпылауыш сөздердің, қыстырма,
қаратпа сөздердің тағы басқа синтаксистік тұлғалардың
тыныс белгілері де дәл осылай (салаластың тыныс
белгісінше) оқытылып келеді. Бұлай оқыту жүйесінен
анықтағанымыз
белгілі
бір
синтаксистік
тұлғаның( единицаның)тыныс белгісін осы ретпен, яғни
алғашқы сабақта синтаксистік тұлға жөнінде түсінік беріп,
арада көп уақыт өткеннен кейін оның тыныс белгісін
оқытудың жетістік жағынан кемшілігі басым болып келді. 
Бұлайша оқытудың жетістігіне белгілі бір синтаксистік
тұлғаның тыныс белгісінің топталып, шоғырланып,
оқытылуын ғана айту болса, кемшілігіне синтаксистік тұлға
мен тыныс белгілерінің мағынасының ұқсастығын ескермей,
біреуі жайында айтқанымызды, сөйтіп, жасанды түрде тыныс
43

белгісін синтаксистік тұлғадан ажырататынымызды, тыныс
белгілерін жеке оқытқанда, оқушыларға одан дағдының
жеткілікті берілмейтінін, берік дағды беру үшін түрлі-түрлі
жұмыстар орындатуға уақыт жетіспейтінін еске алғанның
өзі-ақ жеткілікті сияқты. Соны ескере отырып, тыныс белгіні
оқыту жөнінде біз мынадай тоқтамға келдік: қазақ тыныс
белгісінің әр түрін мағынасы мен қызметіне қарай белгілі бір
синтаксистік категория, тұлғамен байланыстыра бірге
оқытқанда, оқушылардың сауатты жазу дағдысы берік
болмақ. 
Бұл қағида бойынша салаластың барлық түрінің тыныс
белгісін бірер сабақта жеке оқытқаннан гөрі оның әр түріне
орай тыныс белгісін солар жайында білім берген сабақта
қоса түсіндірген тиімді. Бір сабақта қаратпа сөз жайында
түсінік беріп, келесі сабақта оның тыныс белгісін оқытқаннан
бірінші сабақтың өзінде-ақ әрі қарапта сөз, әрі оның тыныс
белгісі жайында теориялық білім берген ұтымды болмақ.
Қаратпа сөздің мағынасын түсінген оқушыға ол сөз
сөйлемнің басында келсе, одан кейін, ал соңынан келсе,
алдынан үтір қойылатынын; дауыс тым көтеріңкі айтылғанда,
леп белгісі қойылатынын есте сақтау қиынға түспейді. Осы
сияқты басқа да тыныс белгілерін белгілі бір грамматикалық
категорияларға тығыз байланыстырып оқыту нәтижелі
болмақ. 
Оқушылардың тыныс белгілерінен алған теориялық
білімін тәжірибелік түрде үйрету, жаттығу жұмыстарын
орындау арқылы дағдыға айналдыруға болады. Олар:
пунктуациялық талдау; мұғалім оқыған сөйлемді жатқа
жазғанда, тыныс белгілерін қою керектігін анықтау; мұғалім
оқып тұрғанда, сөйлемнің мағынасы мен интонациясына
қарай оқушыларға белгілі бір сөзден кейін қоюға тиісті тыныс
белгісін жазғызып отыру; тыныс белгісін жатқа қою
(жаттаған өлеңді немесе әңгімені тыныс белгісін қойып
жазғызу); жай сөйлемнен мүшелерін немесе құрмалас
сөйлемнен оның белгілі бір белгілерін тапқызу, олардан соң
қойылатын тыныс белгісін айтқызу; тыныс белгісі қойылмай
жазылған сөйлемдердің тыныс белгілерін қойғызу; белгілі бір
ережеге сай мысалды ойдан айту; тірек сөздерді ендіріп
сөйлемдер құрау, тыныс белгісін қойғызу; сызба бойынша
сөйлем құрастыру; картина, сурет бойынша сөйлемдер айту;
құрастырып тыныс белгілерін қойдырту; диктант,
мазмұндама, шығарма жазу, тағы басқалар. 

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: