Әдебиет: 1. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. Экология.- А., Экономика, 2002

Әдебиет:

1. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы, Алматы, Ғылым, 1997.23-36 б.

2. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. Экология.- А., Экономика, 2002.

4 кредит сағат

№4 дәріс

Тақырып: Биосфера әлемдік жүие

1. Түрлер, әдетте тиесілі даралар біркелкі таралмай, популяциялар ретінде үлкен ареалды алып жатады. Түрдің тұрақтылығы популяциялар арасындағы байланыстармен қамтамасыз етіледі.

Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.

«Популяция» ұғымы латынның populus – халық, тұрғындар деген сөзінен шыққан, сондықтан экологиялық популяцияны белгілі бір территориядағы бір түрдің тұрғындары ретінде анықтауға болады. «Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді. Популяция ішіндегі панмиксияның (еркін шағылысудың) да, даралардың арасындағы байланыстың да деңгейі әр түрлі популяциялардағы даралардың арасындағыдан жоғары. Популяция эволюцияның, сонымен қатар түрдің құрылымдық бірлігі болып табылады. Популяцияда түраралық қатынастарға тән барлық байланыс формалары байқалады.

Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері таралу аймағы – ареал деп аталады.

Ареалдың әр түрлі орталықтарын бөледі: геометриялық орталық; ареал шегіндегі түрдің пайда болу орталығы; даралардың ең жоғары мөлшері қоныстанған молшылық орталығы.

Ареал көлеміне және таралу деңгейіне байланысты:

Космополиттер – өкілдері Жердің тіршілік аймақтарының көпшілік бөлігінде кездесетін ағзалардың түрлері (мысалы, бөлме шыбыны);

Убиквистер – әр түрлі орта жағдайларында тіршілік етуге қабілетті, үлкен ареалы, кең экологиялық валенттілігі бар ағзалардың түрлері (мысалы, кәдімгі қамыс, қасқыр);

Эндемиктер – кішкентай шектелген ареалдары бар ағзалардың түрлері (көбінесе аралдарда, таулы жерлерде және тұйық суқоймаларда кездеседі).

Жануарлар үшін арасында құстарға тән ұшу жолдары немесе кейбір сүтқоректілер мен балықтарға тән миграция жолдары түрінде байланысы бар трофикалық және репродуктивті ареалдарды жіктейді.

2. Популяциялар мөлшері және генетикалық тұрақтылығының деңгейі, тіршілік ұзақтығы, даралардың көбею жолдары, т.б. белгілері бойынша жіктеледі.

Алып тұрған территориялары және даралар арасындағы байланыс деңгейіне байланысты популяциялар:

1. 
   Қарапайым (локальді) популяция – толық дерлік панмиксия тән даралардың қарапайым жиынтығы;
   
2. 
   Экологиялық популяция дегеніміз – экология жөнінен біркелкі жағдайлы аймақтармен байланысты жергілікті популяциялардың жиынтығы;
   
3. 
   Географиялық популяция белгілі бір географиялық шектерде кездесетін жергілікті ықшам популяциялардың жиынтығын көрсету үшін кең мағынада қолданылады.
   

1. 
   Перманентті (тұрақты) - уақыт және кеңістікте салыстырмалы тұрақты, шексіз ұзақ уақыт ұрпақ қалдыруға бейім популяциялар;
   
2. 
   Темпоральды (уақытша) – уақыт және кеңістікте тұрақты емес, шексіз ұзақ уақыт ұрпақ қалдыруға бейімделмеген, уақыт өтісімен перманентті популяцияға айналатын немесе жойылып кететін популяциялар.
   

Панмиктикалық популяциялар – жынысты жолмен айқас көбейетін даралар жиынтығынан тұрады.

Клониальды популяциялар – тек қана жыныссыз көбею түрі тән даралар жиынтығы.

Клониальды-панмиктикалық популяциялар – жынысты және жыныссыз көбейетін даралар жиынтығы.

3. Жеке дараға тән емес, популяцияның өзіндік арнайы қасиетері бар: саны, тығыздығы, өмір, өлім, өсу жылдамдығы т.б.

Популяцияның сандық көрсеткіштерін статикалық және динамикалық деп бөлуге болады.

Статистикалық көрсеткіштер популяцияның дәл қазіргі уақыттағы санын, тығыздығын, құрылымын көрсетеді.

Популяция саны дегеніміз – популяциядағы даралар саны. Әр түрлі уақытта популяция саны өзгеріп отырады. Бұл өзгеріс түрдің биотикалық потенциалына және ішкі жағдайларға байланысты.

Популяция тығыздығы дегеніміз – көлем немесе кеңістік бірлігіне шаққандағы популяцияның даралар саны немесе биомассасы.

4. Популяция жасы, жынысы, көлемі, генотипі және даралардың территорияларда таралуына байланысты құрылымды ұйым болып табалыды. Осыған байланысты популяцияның түрлі құрылымдарын ажыратады: жыныстық, жастық, генеттикалық, кеңістіктік-этологиялық және т.б.

Жыныстық құрылымы – популяциядағы аталық және аналық жыныстар қатынасы. Жыныстық құрылым тек қана дара жынысты ағзалар поауляциясына тән. Теория бойынша жыныстық қатынастар бірдей болуы тиіс, п. жалпы санының 50% аталық даралар, ал 50% - аналық даралар. Жыныстар қатынасы ортаның әртүрлі факторларына, түрдің генетикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады.

Жастық құрылымы – популяция дараларының әр түрлі жас топтарының қатынасы.

Кеңістіктік – этологиялық – ареал шеңберінде орналасқан даралардың мінездемесі. Ол қоршаған ортаның ерекшелігіне және түрдің этологиясына (мінез-құлық ерекшелігіне) байланысты.

Генетикалық құрылымы – популяциядағы әртүрлі генотиптер мен аллельдердің қатынасы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Популяция дегеніз не? Ол қалай жіктеледі?

2.Популяция саны және тығыздығы.

3.Популяцияның жастық құрылымы.

4.Тірішілік және түраралық қарым-қатынастар.

5.Популяция санының ауытқуы.Гомеостаз.

6.Популяциядағы генетикалық процестер. Популяцияның өсуі, қи-сық сызық.