Тақырыбы: Қарттық жастағы адамдар психологиясы

Тақырыбы: Қарттық жастағы адамдар психологиясы.

Дәрістің мазмұны:

2. Қарттық кезеңдегі когнитивтік процестердің өзгерістері.

3. Бұл кезеңдегі мінез-құлқы мен эмоционалдық жағдайы.

4. Зейнеткерлікке шығу

5 Қартаю теориялары. Жеке тұлға және қартаю

. 6. Қарттық кезеңдегі аурулар түрлері.

Батыс елдерде, әсіресе АҚШ-та барлық жастағы адамдар кәрілерге теріс сапалар , ал жастарға – жағымды сапаларды беруге бейім.Теріс стереотиптер жас адамдарды кәріліктен қорқуды тудырып қана қоймайды, қарттардың өзін шектейді.Қоғамдық пікір сауалнамалары көрсеткендей, кәрі адамдардың көпшілігі өздерінің әлуметтік және экономикалық жағдайын қоғамға қарағанда айтарлықтай жоғары санайды. Батыс елдермен салыстырғанда біздің еліміз қарттарға құрметпен қарап, бала-келіндері қарт адамдарды бағып күтеді.

Дәрі-дәрмектерді дұрыс қолданбау.Дәріні дұрыс қолданбау кәрі адамдар үшін салмақты мәселе емес. Алайда зерттеушілердің тұжырымдауынша, кәрі адамдардың үштен бірі передозировкамен, дәріні дұрыс қолданбаумен ауруханаға түседі. Дәрілік препараттардың әсері деменция (ақылаздық) симптомдарына ұқсас симптомдардың дамуына әкеледі. Ақыл аздықтың түрліше формалары когнитивті бұзылыстармен: еске сақтау, үйренуге қабілет төмендеумен,таныс адамдарды және объектілерді тану қабілетінің әлсіреуімен, сөйлеудің бұзылуымен бірге жүреді.

Қартаю теориясын екі категорияға бөлуге болады: стохастикалық, биологиялық сағат теориясы.

Зейнетке шығу : статустың мәнді өзгерісі.

Кәрі жастың маңызды міндеттернің бірі зейнетке шығуға бейімделуден тұрады.Тарихи бұл мәселе әйел адамдарға қарағанда ер адамдарды күштірек қозғады, себебі жұмыс күшінің көп бөлігі олардың мойнында болды.Алайда соңғы 30 жылда бұл сферадағы гендерлік айырмашылықтар өзгерді. Адамның зейнетке шыққаннан кейінгі өзін - өзі сезінуі көбіне оның шынымен –ақ жұмысын тоқтатқысы келгеніне әлде жағдайдың қысымымен кету керек болғандығына байланысты.Зейнетке шығу – қарттық кезеңдегі мәнді статус өзгерісі. Жұмыс өмірді ұйымдастырады, күнделікті жұмыс ретін анықтайды. Жұмыс – бұл қызметкерлер және өзге де адамдар, тұрақты қарым – қатынас көзі.

Адамның жаңа рольге жеңіл бейімделуі бірнеше қатар факторларға байланысты. Егер адам жұмыстан кездейсоқ шықса немесе еңбек ролімен тығыз байланысты болса зейнеттегі өмірге өту ол үшін өте қиынға соғады.

2. Қарттық шақта ақыл-ой және денелік іс - әрекеттің жылдамдығының төмендеуі тән. Көптеген зерттеулер көрсеткендей, кәрі жаста интеллектуалды функциялар әлсірейді. Кәрі адамдарда перцептивті ақпаратты өңдеу реакция уақыты жылдам, жалпы когнитивті процестер баяулайды.Белгілі бір деңгейде танымдық іс - әрекеттің баяулауы қартаюмен тікелей байланысты.

Кәрі жасқа бейімделу – бұл бұрын қалыптасқан тұлға стилі жетекшілік ететін мінез – құлық. Эриксон эго тұтастығын ұзақ даму процесінің нәтижесі ретінде қарастырған. Пек кәрі жасты трансцендентті эго ( сана өлімнен жоғары тұратын күй) және уайымдағы эго ( адамда өлім туралы ойлар басым болса)арасындағы конфликтіні шешу терминдерімен бейнелеген.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, қарттық шақта өмірлік өзгерістерді жеңу қабілеті нашарлайды. Алайда кейбір ғалымдардың айтуынша, уақыт өте келе өмірлік мәселелерді жеңу қабілеті жетіле түседі. Естің қалыпты жұмыс істеуі және ақыл-ойының дамуына қарамастан, кейбір қарт адамдарда когнетивті іс-әрекеттің едәуір нашарлауы көрінеді. Бұл уақытша болуы мүмкін. Кейбір жағдайда когнитивтік іс -әрекетің бұзылуы ұзақ болмайды. Когнитивті бұзылудың негізгі себептері бар. Бірінші себепке Альцгеймер ауруы және инсульт(мидың қан айналымының бұзылуы) жатады. Көптеген жағдайда когнитивтік іс-әрекеттің бұзылуы қартаю процесінің салдарынан емес, ол басқа факторлармен байланыста болады: денсаулықтың нашарлауы, білімнің төмендеуі, кедейлілік және мотивацияның төмендеуі. Екінші себептер бірінші себептен болуы қиын. Бұған “деменция” ауруы жатады.Деменция (нашар ойлаудың қалыптасуы) - үнемі шатысып қалушылық , ұмытшақтықпен сипатталады. Көбінесе бұл жағдай қартайған кезде болады. Деменция ауруына Альцгеймер ауруы себепші болады. Альцгеймер ауруымен байланысты ол 65 жастан жоғарғы адамдар арасында 2-4% көрсетеді, ал оның басқа типтері сирек кездеседі.

Деменция ауруымен ауыратын адамдарда заттарды тез қабылдау мүмкіндігі нашарлайды. Оларда ойлау қабілетінің темеңдеуі байқалады. Олар әрқашан бір айтқан сөзді қайталай береді, дені сау адамдарға қарағанда аз ойланады және айналасындағы адамдармен қарым-қатынасқа түсе алмайды. Олар әңгімелесу кезінде сөйлемнің ортасында үзілістер жасайды. Жақын арада болған оқиғаларды тез арада ұмытып қалады. Деменция ауруынан зардап шеккен адам өзінің балалық шағында болған оқиғаларды оңай елестете алады, бірақ 1 сағат бұрын болған жағдайды есіңе түсіре алмайды.Когнитивтік дамудың нашарлауының бірінші себебі;деменция ауруының басты себебі және когнетивті іс- әрекеттің бұзылуына әсер ететін-Альцгеймер ауруы болып табылады Альцеймер ауруы 65 жас және оған жоғарғы жастағы адамдар өліміне себепші болатын аурулардың ішінде 8-ші орында тұрады.Альцеймер ауруы бұл бас миының ішкі қыртысында басталатын ми жасушасының зақымдалуы. Осы ауру бойынша өлген адамда зерттегенде ми қыртысының аз ғана бөлігі өрілген жіп тәрізді болады. Осы ауру кезінде адам еске сақтау қабілетін жоғалтады.Бұл аурудың алғашқы симптомы кезінде ұмытшақтық пайда болады және тіл кемістігі пайда болады. Басында ұсақ-түйек нәрселерді ұмытады, содан кейін ауру күшейе түсе, ол өзіне таныс адамдардың атарын, күнделікті істеп жүрген, өзінің таныс орындарын ұмыта бастайды, ең соңында жаңа ғана болған оқиғаны да ұмытады. Ауру адамға қарапайым нәрселерді орындауға және жоспарлауға қиын болады мысалы, ішіп, жейтін тағамды табу қиынға соғады және ол тоңазытқышты іздеп таба алмайды. Бұндай жағдайда ауру адамды жалғыз үйде қалдыруға болмайды. Ауру адам қарапайым нәрселерді орындай алмайды, ол өзі киіне алмайды, тамақ іше алмайды. Өзіне жақын адамдарды және өзінің жолдасын, өзіне көп жылдан бері көмек көрсететін адамды танымайды оны таныс емес адам ретінде қабылдайды. Туысқандары ауру адамды қиын жағдайда қарттар үйіне апаруға мәжбүр болады.

Когнитивтік іс- әрекеттің нашарлауының екінші себебі; психологиялық күтім, рухани денсаулық және басқа факторлар когнитивті іс- әрекетіне әсер етеді. Кейбір қарт адамдарда жаспен бірге оның есі нашарлайтынын және олар қалыпты жұмыс істей алмайтынын айтады. Адамның рухани денсаулығы оның когнетивті іс- әрекеттегі тапсырмаларды орындауына әсер етеді. Депрессия—қарттық жастағы қарапайым психологиялық реакция. Ол сүйікті адамын және досын жоғалтып алуымен байланысты болады. Депрессия зейіннің шоғырлануының және когнитивті іс- әректтің төмеңдеуіне әкелетін дұрыс тамақтанбау, анемияға әкелетін витаминнің және хориннің жетіспеуі ойлау қабілетнің нашарлауына әкеледі. Алкогольдік ішімдіктерді көп қолдану қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жұмысының бұзылуна әкеледі.

3.Стохастикалық теория. Қартаюдың стохастикалық теориясына сәйкес,ағза кездейсоқ зиянды нәрселердің нәтижесінде қартаяды. Бұл теорияның авторлары адамның денесін жасушалық деңгейде жиналған зиянды нәрселердің нәтижесінде істен шыққан машинамен теңейді.Тек жасушалық құрылым емес, ұлпалар, мүшелер тозады.

Биологиялық сағат теориясында басты назарды қартаюды генетикалық анықталғандығына бағытталады. Бұл теория бойынша, қартаю тұқым қуалау гендерінің алдын ала белгіленген әсерінен болады. Индивидуумның өмірінің орташа ұзақтығын шамамен 200 ген анықтайтынын болжайды. Бағдарламаланған қартаю биологиялық сағат ұғымымен байланысты.Бұл идеяның мәні бойынша, ағзада белгілі бір өлім уақытына қойылған жеке сағаты болады.Сағаттар ағзаның әр жасушасында немесе мида орналасуы мүмкін

1. Эйджизм дегеніміз не?

2. Қарттық кезенде адам ағзасында қандай өзгерістер болады?

3. Зейнеткерлікке шығудың нәтижесінен боллатыфн өзгерістер?

4 Даналылық ұғымына түсініктеме бер?

5. Стохастикалық теорияға не жатады?

6. Биологиялық қартайу деп нені айтамыз?

7. Деменция дегеніміз не?

8. Алцьгеймер ауруының симтомдарын ата?

9. Эвнатазия дегеніміз не?

10. Өмірден түңілу қандй жағдайларда кездеседі?

№ 15 дәріс

Тақырыбы: Жас ерекшелігі психологиясына қарай адам дамуы заңдылықтары.

Дәріс мазмұны:

1.1 Жүйке жүйесінің дамуы.

1.2 Денелік дамуы.

1.3 Жыныстық дамуы.

1.4 Когнитивті даму.

1.5 Адамгершілік даму.

2.1. Тұлғаның әлеуметтенуі.

2 2. Әлеуметтік ролдердің дамуы.

2.3. Әлеуметтік статус.Әлеуметтік ролдердің жүйесі.

2.4. Ролдік және ішкі тұлғалық конфликтілер.

2.5. Балалар мен ересек адамдардың әлеуметтенуіндегі айырмашылықтар.

3.1. Нәрестелік кезеңдегі дағдарыс.

3.2. Ерте балалық шақтағы дағдарыс (1-3 жас аралығында).

3. 3. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі дағдарыс ( 3-6 жас кезеңінде)

3.4. Мектеп жасындағы дағдарыс (6-11 жас аралығында).

3.5. Ерте жастық шақтағы дағдарыс (11-20 жас аралығында)

3.6. Жас кезеңдегі дағдарыс (20-25 жас аралығы)

3.7. Орта жас немесе кемелденген шақтағы дағдарыс (50 жасқа дейінгі кезең)

3.8. Қарттық кезеңдегі дағдарыс.(50 жастан кейінгі кезең)

4.. Аномалиялық мінез-құлықтың болу себептері.

4.1. Аномалиялық жағдайда адамдардың ақыл-ойының даму деңгейі.

4.2. Балалар аномалиясы. Интеллектуалды даму деңгейінің қалыс қалуының

варианттары. (конституциялық,соматикалық,психикалық,церебралды-органикалық).

4.3 Психологиялық және медициналық көмек беру әдістері.

Қазіргі кезде еліміздің экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайына сай қоғам өмірінің барлық салаларында өзін-өзі дамытып, білімді, іс-әрекетте шығармашылық бағыт ұстанатын жеке тұлғаны тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр.

Қазақстан Респупликасының «Білім беру туралы» заңында ғылым мен өмір жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін, интеллектісін дамытуға бағыттау міндеті көзделген. Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде оқыту үрдісін жетілдіру, оқушылардың ізденімпаздығын, дербестігі мен шығармашылығын дамыту өзекті мәселеге айналған. Сондықтан оқушылардың ойлау белсенділігін дамытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайына бейімдей білуге үйрету қажеттігі туындайды. Осы міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыруға тікелей байланысты. Мұнда оқушылардың танымдық іс- әрекеттерін тиімді ұйымдастыруға себебін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістерін іздестіруге негіз болады. Бұл әдіс – тәсілдерді ұйымдастыруда оқушылардың жалпы психикалық және жас ерекшелігінің даму барысы оқыту прцесінде негізгі принциптердің бірі болып есептеледі.

Оқушылардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс- әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, ең алдымен совет психологтары, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс- әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.

Көптеген зерттеушілер де ( Л.А.Вагнер, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов) оқыту мазмұнына арнайы құралдарды (сенсорлық дамудағы форма, түс эталондары, математиканы оқытудағы түрлі үлгілер мен схемалар өлшемі) енгізу ақыл-ой дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолютті деп есептелген сатыларында өзгерістер туғызатынын көрсететін деректер алынды. Мысалы Швейцария психологы, Ж. Пиаже зерттеулерінде 7-8 жасқа дейінгі балалар есеп амалдарын толық мағынасында қолдана алмайды, ал 11-12 жасқа қарай логикалық операциялар дамиды деген. Егер оларды орындаудың арнаулы құралдарын енгізсе, мектепке дейінгі жаста да мүмкін екендігі анықталды. Мысалы, алты-жеті жасар балаларға заттарды арнаулы белгілері бойынша біріктіру үшін эталон – үлгі қолдануды үйреткен жағдайда, бұл балалардың жіктеу операциясының механизмі мен даму сатыларын елеулі өзгеріске түсірді. Зерттеулер бойынша бастауыш сынып жасындағы балалардың оқу пәндерінің ғылыми мазмұнын меңгере алатынын дәлелдеп отыр. Ғылыми білімдерді игеру балалардың ойлауының дамуын қайта құруға себепші болады. Сонда оқыту мазмұны, балалар игеретін білім мен іс- әрекет тәсілдерінің ерекшеліктері, оқытудағы белгілі бірізділік балалар дамуының негізгі құрылымдарын сипаттайды.

Психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы заңдылықтарын да, бала дамуының негізгі ерекшеліктерін ажыратып қарастыруға болады.

Сана дамуының маңызды критерийі баланың ойлану дәрежесі, заттармен жүргізетін өз іс-әрекеттерін, түрлі қасиеттегі заттарды және «өзін», «өзінің», «менің» түсінуі болып табылады. Өзіндік «менді» түсіну баланың жеке басы дамуының негізгі механизмі.

Сонымен бала дамуының тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға болады.

1. Оқыту процесінде білім мен іс- әрекет тәсілдерінің дамуы;

2. Игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;

3. Жеке адамның жалпы қызметтерінің (бағыттылығы, іс- әрекеті, сана және танымдық әрекеттері мен психологиялық құрылымдары) дамуы;

Дамудың бұл бағыттарының әрқайсысы өзіне тән өзгешеліктерімен сипатталып, барлығы да өзара байланысты болады да, барлығы қосылып психикалық даму деп аталатын жеке адамның процесін құрайды.

Баланың жеке басының белсенділігі- психикалық даму шарты. Осындай жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа құрылым, тіпті ол оқыту үрдісінде, мысалы тәсіл үстінде сырттан берілсе де іс- әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстырылуы тиіс.

Оқыту процесінде психология тұрғысынан оқу субъектінің белсенділігі, әрекеті, психикалық дамудың факторы ретінде қарастырылады. Бұл позицияда таңбалық – символикалық құрылымдардың ақпараттық функцияларына, мағына құрудың, танымдық және мотивациялық құрылымдардағы өзгерістерге ерекше маңыз беріледі.

Баланың танымдық саласын дамыту, отандық психологияда Л.С. Выготскийдің жоғары психологиялық функцияларды дамыту теориясының жалпы контексінде беріледі. Бұл теорияда адамның әлеуметтік мәні және оның әрекетінің жанама түрдегі сипаты аталынады. Баланы интеллектуалдық дамыту барысында психикалық танымдық процестер де өзгерістер болады. Олар сапалық жағынан, мысалы, еріксіз есте сақтаудан ерікті есте сақтауға, ойлаудың көрнекі- әсерлі, көрнекі-бейнелік түрінен оның дерексіз және абстрактілі логикалық және теоретикалық ойлау түріне өзгереді.

Онтогенезде күрделенетін құрылым ретінде интеллекті дамыту, ең бастапқы кезеңінен бастап- баланың интеллектуалдық дамуының сенсомоторлық деңгейін белгілеуді (0-2 жас) Ж. Пиаже зерттеген. Ол ойлау әрекетінің құрылымы болып табылатын интеллекті баланың логикалық ойлауын дамыту жақтарын да қарастырды. «Оның зерттеуінің ең басты міндеті – логикалық операциялардың психикалық механизмдерін зерттеу үшін интеллектің тұрақты, біртұтас, логикалық құрылымдарының біртіндеп пайда болуын белгілеу». Бала логикасының онтогенетикалық дамуын зерттеу Ж. Пиаженің теориясында мына ерекшеліктерді ескереді.

• 
  интеллектуалдық даму тепе- тендікке бағытталады, ол бөлшектер мен тұтастық құрылымының теңестірілуі;
  
• 
  интеллектуалдық дамудың әрбір деңгейі жинақталған тәжірибе ретінде әрекеттер схемасында көрініс береді;
  
• 
  жаңа ойлау құрылымдары әрекеттер негізінде қалыптасады;
  

Интеллектуалдық құрылымның жас ерекшелігіне қарай даму барысында өзіндік ерекшелігі болады. Оқытудың пәндік- коммуникативтік әрекетінің әсерінен оның танымдық процестерінің дамуы, жасы өскен сайын оның ақыл-ой әрекетінің біртіндеп күрделенуі, Б.Г. Аканьев мектебінің зерттеушілері интеллект құрылымының үнемі өзгеріп дамып отыратындығын көрсетті.

Ж. Пиаже, интеллект дамуының төрт негізгі кезеңдерін бөледі, олар: сенсомоторлық интеллект құрылуынан және тілдің пайда болуынан кейін жүреді немесе тілді меңгерудегі «символдық функциялар» пайда болған соң болады. Бұлар:

- 1,5-тен 2 жасқа дейін және 4 жасқа дейінгі кезең – бұл символдық және түсініктерге дейінгі ойлаудың дамуымен сипатталады;

- 4-тен 7-8 жасқа дейінгі кезеңде индуктивті (көрнекі) ойлау құрылады да олар түрлі операциялардан тұрады;

- 7-8-ден 11-12 жасқа дейін нақты операциялар қалыптасады, яғни ойлаудың интуициялық манипуляциялық операциялары топтасуы;

- 11-12 жастан және бүкіл жастық шақ кезеңінде формальды ойлау дамиды одан дамыған рефлексивті интеллект қалыптасады. Сонда әр кезеңнің белгілі бір заңдылықтарына қарай танымдық процестерінің дамып қалыптасуында өзіндік ерекшеліктері бар.

Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының концепциясының бірі ақыл- ой әрекеттерінің кезеңмен қалыптасу теориясының негізгі идеясы мынадан тұрады:білімдер алу оқушылардың іс- әрекеті процесінде, әрекеттердің белгілі бір жүйесін олардың орындауы жағдайында және соның нәтижесінде жүзеге асырылады.

Ұғынудың барысы мен сапасы танымдық іс- әрекеттің бағдарлау бөлігімен, яғни іс- әрекетті орындаған кезде оқушы бағдар алатын объективті жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Мысалы ақыл- ой әрекетін кезеңмен игеру теориясына сәйкес жалпылап қорыту – ойлау

іс -әрекетінің маңызды жағы, ол тек іс- әрекеттің бағдарлау негізіне кіретін қасиеттер арқылы ғана қалыптасады. Бұл теориялар 50-жылдарда П.Я. Гальпериннің еңбектерінде қарастырылды.

Бірқатар ғылымдар еңбегінде ( Н.А. Менчинская, Г.С. Костюк т.б.) оқушылардың материалды игеруі олардың танымдық іс- әрекеттерінің құрылымына тәуелді болып келетіндігі, ол оның өзі оқыту әдістерімен анықталатындығы байқалады, яғни оқушылардың білімді игеруі мен ойларының дамуы оқытудың сипатына, оның мазмұны мен әдістеріне тәуелді болатындығы ашып көрсетілді.

Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескере отырып, соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрлері мен әдіс – тәсілдері қарастырылады.

Ақыл-ойдың дамуына оқу іс-әрекеті ерекше әсер етеді, сөйлеу қабілетін меңгерудің және дамытудың айқындауыштық маңызы бар. Сөйлеу қабілетін бағдарлама бойынша дамыту мақсатында баланы оқытудың және дамытудың мынандай түрлері болады;біріншіден, нормаға сәйкес әдеби тілді меңгеру, екіншіден,оқи және жаза алу. Оқи білу де, жаза білу де-тіл жүйесіне, оның фонетикасына, таңбаларына, лексикасына, граматикасына, орфографиясына сүйенетін сөйлеу дағдылары. Үшіншіден , оқушылардың сөйлеу мәдениетінің белгілі бір талап деңгейіне сәйкес келуі.

Танымдық мәселелерді дербес шеше білу, проблемалық ситуациядан өздігінен жол табу жайын сөз еткенде, оқыту процесінде оқушылардың ойы қалыптасама деген сүрақ туындайды. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов проблеманы осылай қойған болатын. Тиісті дәрежеде дербес ойлай алмаушылық оқыту процесінде білім берудің жеміссіз тәсілдерін , мысалы бастауыш сынып оқушыларына көп жағдайда жалпылаудың формалды- логикалық тәсілдерін қолданудан болады деген жорамал үсынылды. Бастауыш мектептің үзақ жылдар бойы негізгі жолы-нақтылы жекеден формалды жалпыға, үқсасқа, біртектестікке көшу жолымен жалпылауды қалыптастыру болды. Осының нәтижесінде баланың абстракциялық ойлау қабілеті қалыптасады немесе бұл қабілеттің қалыптасуы стихиялы түрде, мектептің оқыту тәсілдерінің арқасында емес, оларға қарамастан жүзеге асады. Бүл көзқарас тұрғысынан алғанда, көптеген зерттеулерге сүйеніп айтылатын, бастауыш сынып оқушыларына нақтылы ойлау, жекеден жалпыға көшу, яғни индукциялық жол деген қарсы пікір дәлелді бола алмады. Оқытуды басқаша құрып , жалқыдан жалпыға емес, жалпыдан жалқыға көшу негізінде нақтылы ұғымдарды қалыптастыру мүмкін екенін көрсететін басқаша нәтижелер алуға болады.

Орта мектеп жеткіншек жасында (10 – 11 ден, 14 – 15 дейін) жеткіншек өз іс - әрекеті контексінде құрдастарымен қарым-қатынасқа түсу жетекші рол атқарады. Осы жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық ұйымдастырушылық, спорттық көркемдік, еңбек түрлерін қамтиды. Іс-әрекеттің осы түрлерін орындауда жеткіншектер қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға, қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылыс пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуда, өз “менінің” мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары “ересектік сезімі“ пайда болады.

Жеткіншектің ерекше әлеуметтік белсенділігі үлкендер әлемінде, олардың қатынастарында кездесетін мінез-құлқының нормаларын, құндылықтарын және тәсілдерін менгеруге деген қабылдауында, сензитивтілігінде жатыр. Жеткіншек шақты зерттеушілердің бірі Д.И. Фельдштейн атап көрсетуінше адамның әлеуметтік дамып жетілуі, оның белсенді әрекеттенуші субьект ретіндегі өзің-өзін тануы мен өзін-өзі анықтануының құрылымында “қоғамға деген қатынасы бойынша жалпы екі позицияны алмастыратын болса “Мен“ және “Мен және Қоғам“ деген позицияларымен анықталады. Бұл жерде маңыздысы, жеткіншек басқада жас кезеңдері сияқты біртекті емес сатылы қасиет болып табылады. Осы кезеңде Д.И. Фельдштейн үш сатыны бөледі:

- локальды қырсықтық (10-11 жас) бұл кезде үлкендердің мойындауына деген

қажеттілік өршіген;

- “құқықтық – мәнді“ (12-13 жас) қоғамдық мойындауға деген, әлеуметтік

құпталған пайдалы іс-әрекетке деген қажеттілікпен сипатталады, және бұл

“менің де құқым бар, мен істей аламын, мен істеуім керек“ деген сөздік

формаларда көрінеді;

- “мақұлдаушы әрекетті“ (14-15 жас), бұл кезде өзін көрсетуге, күш жұмсауға

үстем болады.

Жеткіншектік немесе ортаңғы сынып оқушыларының танымдық әрекеті белгілі бір құбылысты танып білуге ұмтылуынан басталады. Бұл құбылыс мектеп бағдарламаларымен ғана шектеліп қоймай техникаға, өнерге, білімнің бірнеше саласына бағытталған танымдық іс-әрекеттің дамуы. Көптеген уақыттарын сол ұнамды іс-әрекетке арнап танымдық бағдары өсе бастайды. Кейбір іске ынталы жеткіншек өте белсенді болады: қажетті материалдарды, кітаптарды, құралдарды іздестіріп оны игеруде түрлі әдіс - тәсілдердіі қолданады. Кейбір кезде кітапхана, көрме, музейлерге барып экспозициялар жинап зерттей бастайды. Сонда ықыластанған білімді табу немесе сәтсіздіктің себебін анықтау үшін жеткіншек әдебиеттерімен жұмыстана отырып себебін іздейді және шығармашылық жұмыстар жасайды. Мұның өзі ынта-ықыласпен нәтижелі іс-әрекеттің дамуындағы өте маңызды қадам: жаңа білімдерді қажетсіну дербес, яғни өз бетімен білім алу арқылы қанағаттандырылады. Жеткіншектің дербес іс-әрекетінде кейде творчество элементтері болады, оның жаңа нәрсе жасау процесі немесе танымдық процестің белгілі бір бағытының дамуы. Бұл жағдайда интеллектілік даму барысы өседі.

Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы жеткіншектік шақта қалыптасады. Оқыту процесінде берілген тапсырмалар бойынша дербес жұмыс жасай бастайды. Бесінші сыныпта-ақ өз бетімен білім алу элементтері болады. Жеткіншек кезеңінің екінші жартысында ( 7-8 сыныпта) мамандықтар туралы арманы өзгеріп, мамандық туралы түсінігі неғұрлым кеңейіп, пәндерге деген, білімге деген көз-қарастарына байланысты танымдық бағдары қалыптаса бастайды. Пәндерді саралау басталып гуманитарлық және жаратылыстану білімдеріне қарай бейімделеді. Өз қабілеттеріне қарай әрбір пәнге деген қызығушылығы артады, арнаулы әдебиеттерді оқып, үйірмелерге барады. Тұтас алғанда, өз бетімен әрекеттену белгілі бір бағытта өздігінен білім алу сипатын алады, оның болашақтағы өзінің мамандық қызметі үшін қажетті мазмұнды меңгерсем деген нақты мақсаты болады. Қазіргі уақытта өз бетімен жұмыстанудың жеткіншек үшін үлкен мәні бар.

Жеткіншектік шақта ересек адамға, жолдасына, өзіне баға бергенде білім, оның ауқымы мен тереңдігі мәнді өлшемге айналады. Соған байланысты 7-8 сыныптарда жеткіншектертердiң бiрқатарында өзiнiң жалпы бiлiм дәрежесін көтеруге, өнер саласында- әдебиет, музыка, живопись, театр саласында – білім алуға ұмтылу пайда болады. Жеткіншектің өзін-өзі жетілдіру бағытындағы іс-әрекеті әлсін-әлі түрлі бағытта, ұйымдаспаған түрде болады, бірақ кейбір жеткіншектерде ол 8-ші сыныпта-ақ жастық кезеңде тән белгілерге ие болады.

Жеткіншектік кезеңде бәрін білсем деушілік және бәріне зейін қойғыштық- жеткіншекке тән ерекшеліктер. Ол жаңа, қызықты, маңызды дегеннің бәрін қабылдауға құмар, бәрін білсем деген ниеттің басым болуы танымдық іс-әрекетін дамыта түседі.

Орта мектепке өтетін сәтте балалар танымдық дамудың деңгейі әр түрлі болады. Бұл айырмашылықтар мынандай жағдайда болады:

- оқуға көзқарасы өте жауапты қараудан бейжай қарауға дейін;

- жалпы дамуда жоғары дәрежеден бастап ой-өрістің барынша шектеулілігі мен сөйлеудің нашар дамуына дейін;

- мектеп программасының шеңберінде білімінің көлемі мен тиянақтылығында оны тамаша игеруден бастап негізгі пәндер бойынша білімде елеулі кемшіліктердің болуына дейін;

- оқу материалын игеру әдістерінде өздігінен жұмыс істей біліп, материалды ұғудан бастап, сөзбе сөз жаттап алуға дағдыланғандықтан өзбетімен жұмыс істеу дағдысының мүлдем болмауына дейін;

- оқу жұмысындағы қиыншылықтарды жеңуден бастап қиын немесе зауқы болмағанда басқадан көмек күтіп дағдыланған әрекетіне дейін;

- мүдделеріндегі айқын көрінген танымдық бағдарымен және белгілі бір істермен шұғылданудан бастап мұның екуінің де мүлдем болмауына дейін.

Оқыту процесіндегі бұл жағдайлар бастауыштан, ортаңғы сыныпқа көшкенде оқушының танымдық әрекеттерінің дамып қалыптасуында көптеген өзгерістер туғызады. Бұл өзгерістер оқу пәндерінің көбеюі, бірнеше мұғалімнің сабақ беруі, мұғалімдердің сабақ берудегі әдіс-тәсілдері, оқушыларға бейімделу барысы, мұғалімдермен оқушылармен қарым-қатынасы, оқушылардың өзіндік көзқарасы, оқудағы өзін-өзі бағалаулар, оқу деген ұғым мазмұнының кеңеюі т.б.

Жеке адамның дамуы үшін жеткіншек үшін білім алу қазір де, болашаққа әзірлікте де субъективті тұрғыдан қажет әрі маңызды болғанда және шұғылданатын әр түрлі істер танымдық, шығармашылық сипаттағы міндеттермен толыққан болса, өздігінен білім алып, өзін-өзі жетілдіруге жеткізсе, сонда ғана қалыптасады. Нақ осы жеткіншектік кезеңде өмірлік перспектива мен кәсіптік бағдардың, мақсат пен өзін-өзі танудың қалыптасуымен байланысты оқудың жаңа мотивтері қалыптасады. Ойындағысын орындауға ұмтылу жеткіншектің танымдық белсенділігінің дамуына себепші болады. Оның өз бетімен шұғылданатын істерінде жақын және алыс мақсаттар пайда болады, бұлар оның нақты қызметін ұйымдастырып, бағыт береді. Оқу іс-әрекетінде өз бетімен білім алуға көмектеседі. Сонда оқу әрекетінің сапалық тұрғыдан жаңа әрі ең жоғары түрі жеткіншектік кезеңде қалыптаса бастайды.

Ортаңғы сыныптарда оқушылар ғылымдардың негіздерін оқып, игеруге кіріседі. Игерілуге тиісті материал, бір жағынан, оқу-таным және ойлау қызметінің бұрынғыдан гөрі неғұрлым жоғары дәрежесін талап етіп, екінші жағынан, оларды дамытуға бағытталған. Оқушылар математикадағы, физикадағы, химиядағы ғылыми ұғымдар жүйесін, белгілердің ерекше жүйесін меңгеруге, теориялық тұрғыдан пайымдап үйренуге тиіс. Осы жаңа оқу пәндерін меңгеру әдістеріне жаңа талаптар қойып, жоғары дәрежедегі интеллектіні – теориялық, формальдық, рефлекстік ойлауды – дамытуға бағытталған. Мұндай ойлау жасөспірімдік кезеңге тән болғанымен, ол жеткіншектерде де дами бастайды.

Оқыту процесінде ұғымдарды игерудің өзі мектеп оқушыларында теориялық ойлауды қалыптастыру үшін бірқатар объективтік жағдайлар жасайтынымен, бұл олардың бәрінде бірдей қалыптаспайды. Әр оқушыда оның нақты қалыптасуының деңгейі мен сапасы әр түрлі болуы мүмкін. Теориялық ойлау мектеп білімдерін игеруде ғана қалыптасуымен шектелмейді. Тұтас қарағанда ойлаудың бұл деңгейіне жеткіншектің өз интеллектілік операцияларын ұғынып, оларды басқаруы тән. Бұл процесс басқа психикалық функцияларғада тән құбылыс. Сөйлеуге бақылаумен басшылық жасалады және жеткіншектер маңызды жағдайларда дұрыс, әрі әдемі сөйлеуге ерекше мән береді. Мұның барлығы – жеткіншектің дамуындағы бастауыш мектеп оқушысымен салыстырғандағы жаңа әрі маңызды жетістіктер.

Ғылыми ұғымдарды игеру процесінде және оның нәтижесінде ойлаудың жаңа мазмұны, интеллектілік қызметтің жаңа формалары қалыптасады. Ойлаудың жаңа мазмұны және ойлау дағдысы қалыптаспаған жағдайда геометрия, физика мен химия пәндерінде, есептер шығаруда қиындық туғызады. Белгілі заңның ереженің теоремалық көріністерін түсіне алмайды және белгілерді түрлендіруде қиналады.

Гуманитарлық пәндерді меңгергенде де оқушылар ғылыми ұғымдарды, фактілерді жіктеуді игереді, байланыстар мен себеп-салдар тәуелділіктерін көріп үйренеді, сипаттамалар мен кеңінен суреттеуде қорытындылар жасауды үйренеді.

Белгілі бір мамандыққа ынта пайда болады. Жеткіншектер көп нәрсеге мән береді, көбіне бірнеше бағытта бағдар ұстайды, содан танымдық бағдары кең көлемде дами бастайды. Бірнеше үйірмелерге қатысады өздеріне ұнаған кәсіптерді романтикалық бағытта бағалайды. Кәсіптік мүдделер мен ниеттердің қалыптасуында және танымдық бағдарлардың жан-жақты дамуында күнделікті оқыту іс-әрекетінің ұйымдастырылуы мен сабақтағы түрлі әдіс-тәсілдердің маңызы зор.

Мамандық таңдаудың аңықтығын және оның тұрақтылығын М.Р. Гинзбург «болашақтың анықтылығының» екі параметрі ретінде қарастырады, олар өз кезінде, жоғары сынып оқушысының мәндік болашағын сипаттаушы маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады. Екінші көрсеткіш – «валентілік» - эмоцияналдық құндылықтың болашаққа белсенділікпен байланыстылығын біріктіреді.

Жоғары сынып оқушысының оқу іс-әрекеті негізі даралық тәжірибені кеңейту, толықтыру, жаңа ақпаратты енгізу, олардың құрылымын жүйелеу, комплекстеу. Өз бетінше шешім қабылдау, шығармашылық іскерлігін дамыту, барлық құбылысты талдай отырып олардың құрылымын ұғыну, тыңдай білу және т.б. қасиеттер жоғары сынып оқушысының оқу іс-әрекетінің мазмұнын құрайды.

Жоғары сынып оқушысында оқу іс-әрекетінің ерекше формасы қалыптасады. Ол сапалы түсінілген зерттеулер, кәсіби бағыттылықты талдау элементтері және тұлғалық қажеттіліктерді анықтау мақсатында оқу әрекеттері. Бұл кезеңдегі ең маңызды психологиялық жаңа құрылымы – оқушының өмірлік жоспарлар құруы, оларды жүзеге асыру жолдарын іздеу оның оқу іс-әрекетінің мазмұнымен байланыстылығы. Оқу іс- әрекетінің мазмұнының өзі жетекші іс-әрекет жаздайынан біртенден осы жоспарларды жүзеге асыру әдіс – тәсіліне айнасады.

Оқушының кәсіби және тұлғалық өзін-өзі анықтауға деген дайындығы бағдарлар жүйесін, айқын көрінетін кәсіби бағдарларды және кәсіби қызығушылықтарды, шағармашылық ойлау формаларын, ғылыми таным әдістерін игеруді, өзін-өзі тәрбиелеу іскерлігін қамтиды. Бұл кезеңде тұлғалық бағдарлық іс-әрекеті толық байқалады. Осы жаста оқушының автономияға ұмтылуы негізінде оның бойында өзіндік сана-сезімнің толықтай құрылымы қалыптасады, тұлғалық рефлексия дамиды, өмірлік жоспарлар, перспективалар саналы түсініледі, талап қою деңгейі қалыптасады.

Жас ерекшелігінің әрбір жаңа сатысында қабылдауда сапалы өзгерістер болады. Қабылдау процесі өтпелі кезеңмен салыстырғанда балалық шаққа тән процесс. Жалпы, олар жыныстың жетілу процесі басталғанға дейін аяқталады және жасөспірім психологиясы солардың дайын күйінен бастау алады. Қабылдау процесімен байланысты процестермен салыстыра отырып, қабылдау саласындағы екінші реттегі өңделу немесе екінші реттегі синтездер процесстері деп атауға болады. Осы жағдайда қабылдаудың ойлаумен жақындалуы, қабылдаудың сөйлеумен байланысы жүзеге асады.

Сөйлеу және сөз түрінде ойлаудың даму процестері баланың көрнекі қабылдауын жаңа негізде қайта құрып, тым күрделі түрде өңдейтіндігі анықталды, атап айтқанда, жасөспірім кезеңінде ұғымдардың қалыптасуымен қатар, қабылдау сферасындағы көрнекі және көрнекі емес, нақты және абстрактілі мезеттердің пропорцияларының бұрынғы ара-қатынастары өзгереді.

Бала қабылдауының дамуы төрт сатыға — заттылық, әрекет, сапа және қатынастарға бөлінеді. Осы көзқарасқа сәйкес, 3 жастағы бала әлемді және заттардың жиынтығы ретінде қабылдаған болса, кейінірек ақиқатты әрекет етуші заттар мен адамдардың жиынтығы ретінде қабылдап, одан кейінірек, ара қатынастарды жүзеге асыратын ойлауға алмасып, ақиқатты байланысқан бүтек ретінде қабылдай бастайды. Қазіргі уақытта психологтар бала қабылдауының даму барысын осылайша бейнелейді.

Ойлау процестері мен қабылдау процестері бірігіп, қабылдау интелектілінеді де, көрнекті ойлауға айналады. Қабылдау объектілері ойлаудың арқасында байланысқа түсіп реттеледі себебі мен болашағы бар мағынаға ие болады. Осылайша, сөйлеу қабылдаудың мағыланануына, ақиқатты талдауға, қарапайымның орнына жоғары функциялардың құрылуына әкеледі.

Жасөспірімнің көрнекі ойлауы абстрактілі ойлау мен ұғымдардан тұратын ойлауды қамтиды.

М. М. Рубинштейн жастық шақтағы ес дамуы жайлы мәселенің даулы екендігін айтады. Дж.Селли (1901) және т.б. Психологтар 12 жаста ең жоғары шегіне жетікіне сенеді. Басқалары оны дамудың жалпы заңына бағындырып, оның жалпы ережеден ерекшеле қоймайтындығын айтып, ересек шақта ең жоғары деңгейіне жетеді деп тұжырымдайды. Бұл оның жастық шақта да дамитындығын білдіреді.

. Жасөспірімдердің ойлауының дамуы мен жалпы танымдық процестерінің дамуы туралы көптеген психологтар, педагогтар өтпелі кезеңде бүкіл организімінде болып жатқан өзгерістердің, жалпы дағдарыс пен жетілу процесіне байланысты түсіндірген.Көптеген теориялар негізінде мынандай тоқтамға келген: бала -ең сезімтал тіршілік иесі, оның жалпы құрылымында эмоция бірінші орын алады, ал жасөспірім — біз үшін ең адлымен, ойлау қабілеті жетілген тіршілік иесі.

Ойлаудың дамуы дегеніміз — бұрын қалыптасқан формалардың әрі қарай дамуы деген пікірді қорытындылай келе, қабылдау барысында өндірілетін процесітерінде (жинақтау, белгілеу категориялық қабылдау және қайта өңдеу классификациясы) де, логикалық байланыстар саласында (ұғым, пікір, қорытындылау, сын) да, мектеп жасының барысында ешқандай психикалық функция мен актілердің жаңа формалары пайда болмайды дейді. Олардың барлығы алдында қалыптасқан, бірақ мектеп жасында айтарлықтай дамиды. Бұл маңызды даму олардың дифференцияланған және аз ғана өзгешелік сияқты саналы қасиеттерімен байқалады.

Қоғамда балалық шақтан жастық шаққа өту кезеңі тек қана оның тұлғалық жағынан пісіп — жетілуінің ғана белгісі емес, сонымен бірге мәдениетке ұмтылу, белгілі бір деңгейіндегі білім, нормалары мен дағды жүйесін игеруі, сол арқылы тұлға еңбек етіп, қоғамдық қызметтер атқара алады және әлеуметтік жакуапкершілікті сезінеді. Балалықтан есейген шаққа өту сол қоғамның бала мен үлкенге қоятын нормалар мен талаптарының арасындағы айырмашылықтың болуына байланысты. Әлеуметтік және таптық жағдайы жеке тұлғаның өмірлік жолының тұлғалық жағынан қалыптасу кезңінен бастап, білім алу деңгейі мен дүниеге көзқарасы қалыптасуында зор мәнге ие болады. Бұл кезең ақыл-ой қабілеттілігі дамуының маңызды кезеңі.

Олардың ойлау қызметі әлдеқайда белсенді және еркін. Олар мұғалімдерге сын көзбен қарайды. Пәннің қызғылықтығы туралы жастардың түсінігі жеткіншектерге қарағанда басқаша: егер алтыншы сыныпта оқитын пәннің сыртқы мәнін бағаласа, тоғызыншы сыныпта өзінше ойлануды талап ететін пәндер қызықтырады. Олар белгілі бір құбылысты қорыта айтуға, жеке деректердің негізінде жатқан жалпы қағидалар мен заңдылықтарды іздеуге бейім.

Жастық шақтағы маңызды психологиялық процесс-өзіндік ақыл-ойдың және өзіндік «Меннің» бейнесінің қалыптасуы болып табылады.

Жоғары сынып оқушыларымен жүргізілетін жұмыстағы жетекші педагогикалық идея: жеке тұлғаның өзіне тән қызығушылығына сәйкес оның негізгі мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау, өз болашағының әлеуметтік-мәнділік жағын анықтап алу үшін көмектесу.

Оқушылардың өз өмірінің келешегі мен жоспарлары дүниетанымының негізі қалыптасады, өмірге деген өзіндік көзқарасы, өмірден өзінің орны айқындалады. Тәрбиешілер жүргізетін бұл кезеңдегі мақсатты тәрбие өзінің айқындаушылық қызметін атқаратын болса да, дәл осы кезде жеке тұлғаның өз белсенділігі, оның әртүрлі құбылыстарға баға беруі, әлеуметтік келеңсіздіктерге қарсы ықпал ете білуі айқын көрініс береді, тіршілік талап ететін және өзінің әлеуметтік байланыстары кеңеюіне орай міндетті түрде пайда болатын күрделі жағдайлардан шығудың дұрыс жолын таба біледі.

Жас ерекшелігіне қарай дағдарыс кезеңдері.

1. Нәрестелік кезеңдегі дағдарыс.

2. Ерте балалық шақтағы дағдарыс (1-3 жас аралығында).

3. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі дағдарыс ( 3-6 жас кезеңінде)

4. Мектеп жасындағы дағдарыс (6-11 жас аралығында).

5. Ерте жастық шақтағы дағдарыс (11-20 жас аралығында)

6. Жас кезеңдегі дағдарыс (20-25 жас аралығы)

7. Орта жас немесе кемелденген шақтағы дағдарыс (50 жасқа дейінгі кезең)

8. Қарттық кезеңдегі дағдарыс.(50 жастан кейінгі кезең)

6. ПРАКТИКАЛЫҚ, СЕМИНАРЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ ЖОСПАРЫ. (Бұл курста семинар жоспарланбағандықтан жалпы жоспар ғана жазылды).

№	Тақырыбы	Семинар сабақтың мазмұны	Апта	Әдебиеттер
1.	Жас ерекшелігі психологиясы пәні және бағыттары	1.Адам дамуына тарихи шолу. 2.Адамды зерттеудің салыстырмалы бағыты. 3.Адамды зерттеудің экспериментальды бағыты. 4.Ғылыми зерттеу этикасы.	1	1,5-8бет 2-5-10бет 4,5-10 5-4-10
2.	Ресей психологиясындағы психикалық даму кезеңдері	1.Ж.Пиаженің бала интелектісінің даму теориясы. 2.Л.С.Выготскийдің ойлау қабілетінің даму концепциясы. 3.Д.Б. Эльконин бойынша психикалық даму кезеңдері 4.А.В. Петровский бойынша тұлға дамуының кезеңдері 5.А.Фрейд жұмысындағы классикалық психоанализ.	2	7.12-18 22-12-17
3.	Психика дамуының алғышарттары	1.Биологиялық алғышарттар 2.Биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара әрекеттесуі 3.Әлеуметтік даму 4.Әлеуметтік даму және жас ерекшелік	3	1.10-15 23,12-17 14,13-15
4.	Нәрестенің дүниеге келуінің психоәлеуметтік жағдайлары	1.Бірінші әсерлер 2.Алғашқы бауыр басудың пайда болуы 3.Ата-ана болуға әзірлік.	4	1,20-25 15,23-25 16,25-27
5.	Нәрестелік шақтағы психоәлеуметтік даму	1.Туғаннан пайда болатын ерекшеліктер және даму тенденциялары 2.Нәрестенің эмоционалдық сферасының дамуы 3.Ересектермен қарым-қатынастың бала дамуына әсері 4.Тілді меңгерудің алғышарттары	5	4,12-14 7,12-17 10,13-17
6.	Ерте балалық шақтағы психоәлеуметтік даму	1.Қарым-қатынас ерекшеліктері 2.Тұлғалық қалыптасудың алғышарттары	6	10,21-27 15,22-28 19,25-29
7.	Мектеп жасына дейінгі балалардың психоәлеуметтік дамуы	1.Жанұядағы қарым-қатынастар жүйесіндегі баланың ролі 2.Тілдік және эмоционалдық қарым-қатынас 3.Өзін мақұлдатуға деген қажеттілік 4.Идентификация механизмінің дамуы	7	9,40-47 10,31-34 7,40-45
8.	Кіші мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық дамуы	1.Сыртқы бейнесі 2.Ересектердің көңілінен шығуға ұмтылыс 3.Жыныстық идентификация	8	3,45-47 6,27-34 8,32-36
9.	Кіші мектеп шағындағылардың оқу әрекеті	1.Мектепке келген балаларда кездесетін қиыншылықтар. 2.Оқу әрекетінің жалпы сипаттамасы 3.Кіші мектеп шағындағылардың оқу және ойын әрекеті	9	1,32-38 2,35-37 3,28-35
10.	Жасөспірімдік шақтағы тұлғалық даму	1.Өзіндік «Мен» және идентификация 2.Жеке тұлғалық дағдарыс 3.Жасөспірімдік шақтағы өзіндік сана	10	13-56-59 16,25-30 17,36-42
11.	Жасөспірімдік шақтағы қарым- қатынас ерекшеліктері	1.Жасөспірімнің ересектермен қарым-қатынасы 2.Құрдастарымен қарым-қатынасы, достық . 3.Қарама – қарсы жыныстағы құрдастарымен қарым-қатынасы	11	13-59-61 16,31-32 17,35-36 26,45-47
12.	Жастық шақтағы дамудың кезеңдері мен міндеттері	1.Хейвингхерт бойынша даму міндеттері 2.Эриксон бойынша даму міндеттері 3.Левинсон бойынша ер адамның өмірлік кезеңдері 4.Жастардың отбасынан бөлініп шығуы.	12	6,101-108 7,102-110 27,123-125
13.	Жастық шақтағы кәсіби даму	1.Кәсіби даму кезеңдері 2.Мамандық таңдау және кәсіби дайындық 3.Жұмысқа орналасу	13	6,103-108 7,111-121 27,125-128
14.	Орта жастағы психоәлеуметтік даму	1.Орта жастағы міндеттер 2.Жанұя және достар, тұлғааралық қарым-қатынастар 3.Жанұядағы өзгерістер	14	6,312-317 25,221-225
15.	Қарттық шақтағы психоәлеуметтік даму	1.Жеке тұлға және қартаю 2.Зейнеткерлікке шығу 3.Қарттық кезеңде пайда болатын ауру түрлері.	15	6,415-418 25,205-207