Жауапты редакторы профессор Әбілаков Ә. Ә

Мысалы: Әркім өз ойымен отыр (Ғ. М.). Келемін тау ішінде түнделетіп (С. С). Мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ (А). Жер жырттық, қайнады еңбек, егіс салдық (Ж. Ж.).

Сөйтіп, етістіктің үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірінде қолданылып, сөйлеушінің шындық деп баяндауын білдіруді ашық рай дейміз.

Мысалдағы тыңда, мақтанба, қызсын, қайнасын, жазайын, көрсін деген етістіктер белгілі бір жаққа қаратыла бұйыра, талап етіле айтылып тұр: (сен) тыңда, мақтанба (2-жақ), (ол) қызсын, қайнасын, көрсін (3-жак), (мен) жазайын (І-жақ).

Сөйтіп, қимылдың, іс-әрекеттің орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады.

Етістіктін бұйрық рай тұлғасы бұйрықтық мағынамен бірге талап, тілек ету, ниет мағыналарын да білдіреді. Әдетте бұйрықтық, талап ету мағынасы II және III жақтарда анық көрінеді де, I жақта ол көбіне ниет ету мәнінде келеді.

Етістіктің басқа рай түрлеріне қарағанда, бұйрык райдың өзіндік ерекшеліктері бар. Ең басты ерекшелік бұйрык райдың жасалуынан көрінеді. Егер басқа рай түрлері етістік түбірлеріне белгілі жұрнақтар жалғануы арқылы жасалып, одан кейін жіктеліп келсе, бұйрық рай түрі жұрнақ арқылы жасалмай, етістік түбірлердің ерекше жіктелуі арқылы, яғни жіктік жалғаулары арқылы жасалады. Ол жіктік жалғаулары етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына бірдей жалғана береді.

Екінші ерекшелік — бұйрық райдың II жақ анайы түрінің арнайы қосымшасы болмай, сырттай ғана тұлғасы жағынан етістіктің негізгі және туынды түбір тұлгасымен, етіс және болымсыз етістік тұлғаларымен сәйкес, ұқсас келеді. Мысалы: (сен) кел, ойла, барғызба, сөйлетпе. Ал екінші жақ анайы көпше түрінде -ық, -іқ, -ң, жалғауының үстіне -дар, -дер, кептік жалғауы үстеледі. Мысалы: (сендер) кел-ің-дер, бар-ың-дар, сөйле-ң-дер.

Бұйрық райдың екінші жак сыпайы түрі етістік түбіріне -ңыз, -ңіз, -ықыз, -іңіз жалғауы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: (сіз) кел-іңіз, бар-ыңыз, сөйле-ңіз. Екінші жақ сыпайы түрінің

96
көпшесі осы жекеше түрінде -дар, -дер көптік жалғауы жалғану аркылы жасалады. Мысалы: (сіздер) кел-ңіз-дер, бар-ыңыз-дар, сөйле-ңіздер.

Бұйрық райдың 3-жағы (жекешесі де, көпшесі де) етістік түбіріне -сын, -сін жалғауы жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: (ол) кел-сін, бар-сын, сөйле-сін.

Бұйрық райдың I жағы етістік түбіріне (жекеше) -айын, -ейін, -йын, -йін көпше -айық, -ейік, -йық, -йік жалғаулары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: (мен) кел-ейін, бар-айын, (біз) кел-ейік, сөйле-йік, бар-айық.
Бұйрық райдың жіктелу үлгісі.

Жақ		жекеше		көпше
/.	барайын, келейін, санайын, көрмейін		барайық, келейік, санайық, көрмейік
//.	бар-, кел-, сана-, көрме-, барыңыз, келіңіз санаңыз, көрмеңіз		барыңдар, келіңдер, санаңдар, көрмеңдер барыңыздар, келіңіздер,санаңыздар, көрмеңіздер
///.	барсын, келсін, санасын, көрмесін		барсын, келсін, санасын, көрмесін

Ескерту: Етістіктің бұйрық рай түріне кейде -шы, -ші жұрнағы жалғанып та жұмсала береді. Ондайда бұйрық райлы етістік бұйрық, талап ету мағынасынан гөрі өтініш, тілек, жалыну мағынасын білдіреді. Мысалы: (мен) алайын — алайыншы, (сен) ал — алшы, (сіз) алыңыз — алыңызшы, (ол) алсын — алсын-шы. Сондай-ақ шартты райдың -са, -се тұлғасының II жағынан кейін жалғанған -шы, -ші жұрнағы да бұйрық, тілек, өтініш мағынасын білдіреді. Мысалы: (сен) барсаңшы, (сіз) барсаңызшы, (сендер) барсаңдаршы, (сіздер) барсаңыздаршы.

Шартты рай тұлғасына жіктік жалғауы жалғанып қолданылады. Бірақ шартты рай тұлғасы тиянақты бола алмайды. Сондықтан шартты райдағы етістік жіктелгенмен, сөйлемді тиянақтап, аяқтап тура алмайды: басқа бір етістікпен кейде көмекші етістікпен іліктесіп, тіркесіп келеді, я бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып тұрады. Мысалы: ...Жарқырап бір көрінсек дейміз (Ғ. Мұст).

Жақсымен жанассаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жанассаң, қаларсың ұятқа (мақал). Бірінші мысалда көрінсек деген шартты райлы етістік дейміз көмекші етістігімен тіркесіп келуі арқылы ғана сөйлемді аяқтап, тиянақтап, ойдың шартын білдіріп тұрса екінші мысалда жанассақ деген шартты райлы етістік II жақта жұмсалып бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде қолданылған, басыңқы сөйлемнің шартын білдіреді, бірақ өзі сөйлемді тиянақты ете алмай тұр.

Сөйтіп, қимылдың, іс-әрекеттің болу-болмау мүмкіндігінің шартын білдіріп, белгілі жұрнақтар арқылы жасалатын рай түрі шартты рай деп аталады.

Шартты рай етістіктің жедел өткен шақ тұлғасы сияқты жіктеледі: I жақта жекеше -м, көпше -қ, -к, II жақта анайы жекеше -ң, көпше -ңдар, -ндер, сыпайы жекеше -ңыз, -ңіз, көпше -қыздар, -қіздер жалғаулары жалғанады да, III жақтың арнайы жалғауы болмайды.

Ескерту: 1. Шартты рай жұрнағы -са, -се жалғанған етістік әрқашан қимылдың, іс-әрекеттің болу шартын білдіре де бермейді. Мысалы: Мен болсам ауылда калдым. Оның окуы бітсе керек еді ғой. Бұл мысалдағы болсам, бітсе деген етістіктер шартты рай тұлғасында жіктеліп (I және III жақ) тұрса да, ол іс-әрекеттің ешбір болу шартын білдіріп тұрған жок.

2. Шартты рай тұлғасындағы етістік бағыныңқы сөйлемнін баяндауышы кызметінде келіп, мезгілдік мағынаны және да, де, та, те шылаумен тіркесіп, қарсылықты мағынаны білдіреді. Мысалы: Мен келсем, сен кетіп қалыпсың. Сен айтпасаң да, мен оны біліп отырмын. Берілген мысалдағы келсем, айтпасаң да деген шартты рай тұлғалы етістіктер өздері бағыныңқы сөйлемнін баяндауышы болып, келесі басыңқы сөйлемнің мезгілін және оған қарсы мағынаны білдіріп тұр.

3. Шартты райлы етістік I жақ жіктік жалғауында тұрып, оған -шы, -ші жұрнағы жалғанса, ол кейде өкіну, налу мағынасын білдіреді. Мысалы: Оның атын сұрасамшы. Оның осында келетінін білсемші. Ауылға барғанша, кұрылысқа қалсаңшы.

98
§ 98. ҚАЛАУ РАЙ.
Етістіктің қалау райы іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, белгілі жолдармен жасалады. Мысалы: Менің оқығым келеді. Ол үйіне жетсе игі еді. Не де болса шынын айтқайсың. Берілген мысалдардағы оқығым келеді, жетсе игі еді, айтқайсың деген етістіктер іс иесінің (мен) оқу іс-әрекетін, (ол) үйіне жету кимылын, (сен) айту іс-әрекетін қалау мәнін, соған ынтасын білдіріп тұр.

Қалау рай мынадай жолдармен жасалады.

1. Етістіктің негізгі және туынды түбіріне немесе етіс және болымсыз етістік тұлғасына -ғы, -гі, -қы, -кі жұрнағы жалғанып, оған тәуелдік жалғауы үстеледі де, кел көмекші етістігімен тіркеледі. Кел көмекші етістігіне есімше, көсемше жұрнақтары жалғанып, әр түрлі шақ мәнінде III жақта қолданыла береді. Мысалы: (менің) бар-ғы-м кел-ді, (-еді, -іпті, -ген, -ер), (сенің) бар-ғы-ң кел-еді, (-ді, -пті, -ген, -ер), (сіздің) бар-ғы-ңыз кел-ер, (-ді, -іпті, -ген, -ер), (оның) бар-ғы-сы кел-іпті (-ді, -ген, -еді, -ер) (біздің) кет-кі-міз кел-ген (-ді, -еді, -ер, -іпті), (сендердің) кет-кі-лерің кел-ді. Демек, калау райдың бұл түрі тәуелдік жалғауы жалғанып жіктеледі.

2. Шартты рай тұлғасына (-са, -се) игі еді сөздерінің жіктеліп келген түрімен тіркеседі. Мысалы: (мен) алсам игі еді, (сен) алсаң игі еді, (сіз) алсаңыз игі еді, (ол) алса игі еді.

3. Етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына -ғай, -гей, -қай, -кей жұрнағы жалғанып, жіктеліп келіп жасалады. Мысалы: (мен) бар-ғай-мын, (сен) бар-ғай-сың, (сіз) бар-ғай-сыз, (ол) бар-ғай. Кейде -ғай, -гей, -қай, -кей тұлғалы етістік жіктеліп келген еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп те қалау рай жасалады. Мысалы: (мен) бар-ғай едім, (сен) барғай едің, (сіз) барғай едіңіз, (ол) барғай еді.

Қалау райдың бұл жасалу жолы сирек кездеседі.

Тұйық етістік жатыс септігінде немесе басқа тұлғаларсыз-ақ та сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы: Қонақтар көрмені көруде. Класс міндеттемесінің негізгі бір мәселесі — сабақ үлгірімін жақсарту.

Түйық етістік септеліп (барыс, шығыс, жатыс, көмектес), кейбір шылаулармен тіркесіп келіп сөйлемде пысықтауыш кызметін атқарады. Мысалы: Сауысқанның тамағы шоқуменен табылған (Ы. А.). Оқу ушін осында келді.

3. Етістік есімше және тұйық етістік тұлғаларында атау септікте келіп заттанып, сөйлемде бастауыш қызметін атқарады. Мысалы: Көрмес— түйені де көрмес (мақал). Жақсы оқу — әр оқушының міндеті. Іздеген жетер мұратқа.

100
4. Етістік есімше тұлғасында немесе ілік септігіндегі тұйық етістік зат есімдермен тіркесіп, анықтауыш қызметін де атқарады. Мысалы: Өсер елдің жігіті бірін-бірі батыр дейді (мақал). Білудің шегі жоқ. Ақыл — тозбайтын тон, білім — таусылмайтын кен (мақал).

5. Етістік есімше не түйық етістік тұлғаларында септеліп келіп, атау мен іліктен басқа септіктерде толықтауыш қызметін де аткарады. Мысалы: Ұстаздық қылган жалықпас үйретуден балаға (А). Білгенге маржан, білмеске арзан (А).— Сіз қандай жауды құлатқаныңызды білесіз бе? (Ә. Н.) Енді оған сөйлеуді қойдым.

2. Білдіріп тұрған мағынасы (қимылды, әс-әрекетті білдіру немесе қимылдың амалын, себебін, мақсатын білдіру) және сұраққа жауап беруі арқылы сөйлемде атқарып тұрған қызметі (қандай сөйлем мүшесі болып тұрғаны).

3. Етістіктің грамматикалық тұлғалары немесе морфологиялық құрамы: 1) етіс тұлғалары; 2) болымсыз етістік тұлғасы, 3) рай немесе есімше я көсамше түлғалары және шак көрсеткіші; 4) жақ (жіктік) жалғауы я септік, көптік, тәуелдік жалғаулары.

Үлгі: Туғанда дуние есігін ашады өлең,

туғанда 1) дара етістік, 2) ашу қимылының мезгілін білдіріп, қашан (ашады?) деген сұраққа жауап беріп, пысықтауыш кызметін атқарып тұр, 3) түбірі -ту, -ған,— өткен шақ есімше жұрнағы, -да — жатыс септік жалғауы, ашады — 1) дара етістік; 2) ашу қимылын білдіріп, (өлең) не істейді? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып тұр. 3) түбірі -аш, -а көсемше жұрнағы, ауыспалы осы (келер) шақ мағынасын біддіріп тұр, -ды,— III жақ жіктік жалғау; кірер — 1) дара етістік; 2) кіру қимылын білдіріп, (денең) не істер? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып тұр: 3) түбірі -кір, -ер — есімше жұрнағы, болжалды келер шақ мағынасын білдіреді, ІІІ жақта қолданылған (формасыз тұлға я нольдік форма).

Берілген мысалдардағы бұрын, талай, ілгері, жылдам, жоғары-төмен, босқа, бекер деген сөздердің мағынасына, тұлғалық ерекшеліктеріне назар аударып қарайық. Бұрын сөзі көру іс-әрекеттің болған мерзімін, іске асу мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр (қашан көрген?). Талай сөзі көру іс-әрекетінің мөлшерін білдіріп, қанша? (немесе қалай?) деген сұраққа жауап беріп тұр (қанша көрген?). Ілгері сөзі көшу қимылының мекенін (бағытын, орнын) білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп тұр (қайда көшті?), Жылдам сөзі алғызу қимылынын амалын, сынын білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр (қалай хабар алғызды?). Жоғары-төмен кос сөзі ұшып тұру қимылының әрі амалын, бейнесін, әрі мекенін білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр (калай ұшып тұрса?). Босқа сөзі жүру кимылының себеп-мақсатын, амалын білдіріп, қалай? немесе қайтіп? не себепті? деген сұрақка жауап беріп тұр (қайтіп... жүр?). Бекер сөзі алдау іс-әрекстінің себебін білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр (қалай алдау?).

Сөйтіп, бұл сөздердің қолданылуында мынадай ерекшеліктер байқалады. Біріншіден, мысалдардағы талданған сөздер қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздермен, яғни етістіктермен тіркесіп жұмсалған. Екіншіден, олар етістіктің, яғни қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздердің әр түрлі белгісін, қасиетін (мекенін, мезгілін, амалын т. б.) білдіреді. Бірақ сөйлемде ондай мағынада қолданылған, сөздің бәрі бірдей әрдайым үстеу бола да бермейді. Мысалы: Қан сонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға (А). Еділ үшін етестік (М). Аспандап ұшқан қызғыш құс (М). Құсалыкпен өтті ғой Махамбеттің көп күні! (М).

Бұл сөйлемдегі қан сонарда (қашан?) шығу қимылының мезгілін, тастан (қайдан?) табылу іс-әрекетінің мекенін, Еділ үшін (не үшін?) егесу қимылының мақсатын, аспандап (қалай?) ұшу қимылының амалын білдіріп тұр. Сөйте тұрса да бұлар үстеу бола алмайды.

Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін, сипатын, жай-күйін білдіретін, өзгертуге келмейтін, грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздерді үстеу деп атайды.
§ 101. ҮСТЕУДІҢ ҚҰРАМДЫҚ ТҮРЛЕРІ.
Үстеулер құрамына қарай негізгі түбір үстеулер, туынды түбір

үстеулер және күрделі түбір үстеулер болып үшке бөлінеді.

1. Негізгі үстеулерге қазіргі кезде кұрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге келмейтін үстеулер жатады. Мысалы:

102
жылдам, тез, ақырын, ерте, кеш, бұрын, жорта, жоғары, төмен,қазір т. б.

Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайының -рақ, -рек, -ырақ. -ірек, және -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтары жалғана алады. Мысалы: жылдам — жылдамырақ, жылдамдау (жүр), тез-тезірек, тездеу (бер), ілгері-ілгерірек, ілгерілеу (отыр), кеш-кешірек, кештеу (кел) т. б.

2. Туынды үстеулерге жұрнақ арқылы және кейбір септік жалғауларының түбірге сіңісіп, кенеленуі арқылы жасалған үстеулер жатады.
Туынды түбір үстеу тудыратын жұрнақтар.
1) -ша, -ше: адамша (сөйлейді), балаша (күлді), бұлбұлша (сайрады), көзінше (айтты), ескіше (оқыған) т. б.

2) -лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: шикілей (әкелді), қыстай (дайындалды), осылай (жаз), ақшалай (берді) т. б.

3) -дайын, -дейін, -тайын, -тейін: (бұл -дай, -дей, -тай, -тей және -ын, -ін қосымшаларынан құралған құранды жұрнақ): тотыдайын (таранған), сұңқардайын (сыланған), бұлақтайын (саркылдап), жорғадайын (шайқалып) т. б.

4) -шама, -шеме (-ша+ма, ше+ме) және -шалық, -шелік (ша+лық, ше+лік) құранды жұрнақтар: осыншама (сөйледі), соншалық (қуанды), осыншалық (жүру) т. б.

5) -майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше құранды жұрнақтар: айтпайынша (келмейді), оқымайынша (білмейді), тыңдамайынша (түсінбейді) т. б.

Түбірге сіңісіп, көнеленіп үстеу тудыратын септік жалғаулар:

1) барыс септіктің көнелеуінен қалыптасқан үстеулер: бірге (жүр), кешке (қайт), босқа (жүрме), зорға (көтерді), текке (ұрысты) т. б.

2) жатыс септіктің көнелеуінен қалыптасқан үстеулер: баяғыда (болыпты), аңдаусызда (сөйлеп қалды), қапыда (қалды) т. б.

3) шығыс септіктің көнелеуінен қалыптасқан үстеулер: шалқасынан (құлады), кеңінен (әңгімелесті), шетінен (біледі), тосыннан (сөйледі) т. б.

4) көмектес септіктің көнелеуінен қалыптасқан үстеулер: -жөнімен (айт), кезекпен (бар), шынымен (ойлады), ретімен

(жүрді).

3. Күрделі үстеулер екі я одан да көп түбірдің я сөздің бірігуінен, қосарлануынан, тіркесіп тұрақтануынан жасалады.

1) сөздің бірігуінен жасалған күрделі үстеулер: жаздыгуні (жаз-дың+күні), таңертең (таң+ертең), ендігәрі (ендігіден+әрі), биыл (бұл+йыл), бугін (бұл+күн) т. б.

2) Сөздердің қосарлануы мен кайталануы арқылы жасалған күрделі үстеулер: жоғары-төмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, әрең-әрең, қолма-қол, бет-бетімен, қолды-қолына т. б.

3) сөздердің тіркесуі арқылы тұрақтанып қалыптасқан күрделі үстеулер: күні бугін, ала жаздай, ертеден қара кешке, қаннен қаперсіз, күн ілгері, күн ұзаққа т. б.

Мезгіл үстеулері кұрамы жағынан негізгі я туынды түбір немесе күрделі түбір бола береді.

Мекен үстеулері де құрамы жағынан негізгі я туынды түбір немесе күрделі түбір бола береді.

Сын-қимыл (бейне) үстеулері де құрамы жағынан негізгі я туынды түбіп немесе күрделі түбір бола береді.

Мөлшер үстеулері құрамы жағынан туынды не күрделі түбір болып келеді.

Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп, қалай? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Мысалы: мүлдем білмейді, әбден шаршаған, сәл жүріңкіре, керемет сөйлейді т. б.

2. Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі айтылуынша яғни сыңарларының дыбысталуынша өзгеріске түскен күйінде жазылады. Мысалы: бүгін, биыл, қыстыгүні, жаздыгүні, ендігәрі, анағұрлым т. б. сөздер осылай айтылуынша жазылады. Бұлар: бұл + күн, бұл + йыл, қыстың + куні, жаздың + куні, ендігіден + әрі, ана + құрылым деген сөздерден біріккен.

Ал таңертең (тәңертең емес), бірқыдыру (бірғыдыру емес), әлдекімше (әлдегімше емес) сияқты күрделі үстеулердің сынарлары түбір тұлғасын сақтап жазылады.

106
3. Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: тез-тез (киді), бірте-бірте (жүріп кетті), жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін (отырды), күні-туні (істеді) т. б.

4. Сөздердің тіркесуінен құралған күрделі үстеулердің әрбір сынары бөлек жазылады. Мысалы: таң сәріде (тұрды), күні бойы (дайындалды), қаннен қаперсіз (отыр), ала жаздай (ән салып) т. б.
§ 104. ҮСТЕУДІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ.
Сөйлемде үстеу негізінен пысықтауыш қызметін атқарады. Өйткені үстеу мағынасы жағынан көбіне-көп қимылдың, іс-әрекеттің (яғни етістіктің) әртүрлі сын-сипатын яғни мекенін, мезгілін, амалын, мөлшерін, болу мақсаты мен себебін білдіреді. Мысалы: Шыңғыстың сырты тез жылына қоймайтын да ерте көктемейтін. (М. Ә.). Ескі бише отырман бос мақалдап (А). Кетпеннің жоғары көтерілуі де, қарқыны да, жерді алымы да бір қалыпқа түсті (Ғ. Мұст).

Берілген мысалдағы тез (қалай жылына қоймайтын?), ерте (қашан көктемейтін?), бише (калай отырман?), жоғары (қайда кетерілу?) деген сөздер пысықтауыш қызметін атқарып тұр.

Кейбір үстеулер жіктеліп келіп баяндауыш қызметін де атқарады. Мысалы: Сендер осындасыңдар ма? Бірлік қайда болса, жеңіс сонда. Бұл сөйлемдердегі осындасыңдар (көпше III жақ), сонда (III жақ) үстеулері жіктеліп келіп баяндауыш болып тұр.

Кейде үстеу атау септікте тұрып заттанып келіп бастауыш қызметінде де жұмсалады: Мысалы: Еріншектің ертеңі таусылмас (макал). Бугін — мереке.

Күшейткіш үстеулер сапалык сын есімдермен тіркесіп келіп, онымен бірге күрделі анықтауыш құрамында жұмсалады. Мысалы: Сауықшыл сорлы бүкшиді, Тым-ақ қиын іс болды (А). Мәжіліске ең қадірлі, ең шаңдаулы адамдар келмек.

Берілген сөйлемдердегі тым-ақ және ең деген күшейткіш үстеулері қиын және қадірлі, таңдаулы сын есімдермен тіркесіп келіп, іс және адамдар сөздерінің күрделі анықтауышы болып тұр.

107
табымен тіркесіп қолданылады? 5. Үстеудің құрамдық түрлері қандай? 6. Туынды түбір үстеулерді тудыратын жұрнақтарды атап мысал келтір. 7. Үстеу тудыруда кейбір септік жалғауларының қандай мәні бар? 8. Күрделі үстеулердің жасалуы мен емлесін айтып, мысал келтір. 9. Үстеудің мағыналық түрлері мен әрқайсысының ерекшеліктері қандай? 10. Үстеудің сөйлемдегі қызметі қандай?

Еліктеу сөздер айналадағы құбылыстар арасындағы әр түрлі қатынастарды бейнелі түрде дәл жеткізудің бір құралы болып табылады. Сондықтан да еліктеу сөздер көбіне көркем әдебиетте жиі қолданылады.

Берілген мысалдағы жапыр-жұпыр сөзі бірнеше адамның (аттылардың) бірінен соң бірі рет сақтамай-ақ тез-тез сәлем беруін, кілт сөзі бірден, тез тоқтатуды, жалт шапшаң бұрылып карауды, селк сөзі бейғам даланың (тау ішінің) бірден шоши козғалуын білдіріп тұр.

Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет комекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады. Мысалы: Жалп ете түсті, жалп қарады, қалт етті, ербең етті т. б. Бейнелеуіш сөздер кайталанып, қосарланып, көмекші етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы: маң-маң басты, жалт-жұлт етті, жылт-жылт етті, жарқ-жұрқ етті, далаң-далаң жүгірді, бүгжең-бүгжең жүрді, қызараң-қызараң, етті, қиқаң-қиқаң етті, ербең-ербең етті т. б.
§ 107. НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕР.
Еліктеу сөздер құрамына қарай негізгі, туынды және күрделі түбір болып келеді.

1. Негізгі еліктеу сөздерге әр түрлі дыбыстар мен кимыл, іс-әрекетке тікелей еліктеуден туған түбір сөздер жатады. Мысалы: тарс, тырс, күрс, дік, жылт, жалт, топ, шіңк, морт, қарс, ырс, борт, қыңқ, ірк, шаңқ т. б.

2. Туынды еліктеу сөздер негізгі түбір еліктеу сөздер мен басқа да сөздерден -аң, -ең, -ың, -ң жұрнағы жалғану аркылы жасалады.

109

а) негізгі түбір еліктеу сөзден жасалған туынды еліктеу сөздер -арс-аң, борт-аң, болп-аң, елп-ең, жылт-ың, жалт-аң, томп-аң, быж-ың, кілт-ің, жымп-ың, сымп-ың т. б.

ә) етістіктерден жасалған туынды еліктеу сөздер: ағар-аң, былға-ң, домала-ң, жайқа-ң, иір-еқ, қызар-аң, сыла-ң т. б.

б) осы жұрнақ арқылы жасалған кейбір туыңды еліктеу сөздердің түбірі қазіргі кезде жеке қолданылмайтьш өлі түбірге айналып кеткен. Олардың түбірін түбірлес басқа сөздермен салыстырып қарау арқылы болжауға болады. Мысалы: арб-аң (арби), ерб-ең (ерби), жарб-аң (жарби), кірб-ең (кірби), адыр-аң (адырай, адырақ), ажыр-аң (ажырай), майм-аң (майми, маймақ), кірж-ің (кіржи, кіржік), қайқ-аң (қайқы, қайқи), күрж-ің (күржи), қылм-ың (қылми қылымси), соп-аң (сопи, сопай), сид-аң (сиди, сида) т. б.

3. Күрделі еліктеу сөздер негізгі және туыңды еліктеу сөздердің қайталануынан немесе қосарлануынан жасалады. Мысалы: борт-борт, гүрс-гурс, гүр-гүр, дүр-дүр, дір-дір, зырқ-зырқ, бүрсең-бүрсең, жалбаң-жалбаң, қожаң-қожаң, тарс-тұрс, арс-ұрс, баж-бұж, шоп-шұп, арбаң-ербең, адыраң-едірең, тапыр-тұпыр т. б.

Еліктеу сөздерден жұрнақ арқылы басқа сөз таптары (негізінен зат есім мен етістік) да жасалады. Мысалы: тарс-ыл, тұрс-ыл, сыр-ыл, ыңқ-ыл, бұлт-ақ, бүлк-ек, даң-ғыр, қаң-ғыр, дүң-гір т. б. еліктеу сөздерден -ыл, -іл, -л, -ақ, -ек, -ғыр, -гір жұрнақтары арқылы зат есімдер жасалған болса, желб-іре, салб-ыра, үлб-іре, қалб-ыра, күрк-іре, дүрк-іре, арбаң-да, ербең-де, бұраң-да, күбір-ле, қоқаң-да т. б. еліктеу сөздерден -ыра, -іре, және -ла, -ле, -да, -де жұрнақтары арқылы етістіктер жасалған.

Еліктеу сөз көмекші етістікпен тіркесіп колданғанда, көбіне күрделі баяндауыш құрамында жұмсалады немесе етістіктің әр түрлі тұлғасында келіп басқа да қызмет атқарады. Мысалы: Боқай келіншегінің сөзіне мыңқ етпеді (Ғ. Мұст). Жаппамыз теңселіп тұрғандай, астымыз дір-дір етеді (Ғ. М.). Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала, ыр етіп барып бас салды (М. Ә.). Қалт еткенді аңдып отыр. Оның сөзіне елең еткен адам болмады.

Берілген мысалдағы көмекші етістікпен тіркескен мыңқ етпеді, дір-дір етеді деген еліктеу сөздер (Боқай қайтпеді? астымыз қайтеді?) күрделі баяндауыш болса, ыр етіп барып (қалай бас салады?) пысықтауыш, қалт еткенді (нені аңдып отыр?)— толықтауыш, елең еткен (қандай адам?)— анықтауыш қызметін атқарып тұр.

Еліктеу сөздер қайталанып, я қосарланып келіп негізгі етістікке тіркесіп, қимылдың амалын, бейнесін, білдіріп пысықтауыш қызметін аткарады. Мысалы: Колхоздың қара сабалары күмп-күмп пісілді. (Ғ. М.). Ардақ томп-томп желеді, екі ұрты

Сөйтіп, шылаудың басқа сөз таптарынан мынандай айырмашылықтары бар:

1. Шылаудың толық мағынасы болмайды.

2. Сөйлем ішінде шылау сөйлем мүшесі бола алмайды.

3. Шылаулар сөз бен сөзді не сөйлем мен сөйлемді салаластыра, сабақтастыра байланыстырып немесе толық мағыналы сөздің жетегінде оған қосымша мән үстей қолданылады.

4. Шылаулар түрленбейді және басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы жасалмайды. Шылаулар — лексикалык мағынасынан айырылу нәтижесінде туған көмекші сөздер.

Шылау сөздер білдіретін мағынасы мен сөйлемде атқаратын қызметіне қарай септеулік шылау, жалғаулык, шылау және демеулік шылау болып үшке бөлінеді.
§ 110. СЕПТЕУЛІК ШЫЛАУЛАР.
Септеулік шылаулар белгілі септік тұлғадағы толық мағыналы сөздермен тіркесіп келіп, оған қосымша (мезгілдік, мекендік, шектік, себептік, мақсаттық т. б.) мән үстеп тұрады да, оны екінші сөзбен сабақтастыра (бағындыра) байланыстырады. Бұл тұрғыдан келгенде септеулік шылаулар септік жалғауларының білдіретін мағынасы мен атқаратын қызметіне ұқсайды. Септеулік шылаулар мьшалар: үшін, сайын, туралы, арқылы, жайлы, тәрізді, дейін,

111
шейін, қарай, таман, бері, бұрын, бірге, соң, кейін т. б. Олар септеуліктер деп те аталады.

Септеулік шылаулар сөйлемде екі түрлі- қызмет атқарады Біріншісі — түбір я белгілі септік (барыс, шығыс, көмектес) тұлғадағы зат есім, есімдік я заттанған сөздермен (сын есім есімше, тұйық етістік т. б.) тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырады. Сөйтіп барып, мезгілдік, мекендік амалдық, себептік, мақсаттық қатынастағы сөз тіркесін тудыруға дәнекер болады. мысалы: Мейрам әлдекімге телефон арқылы әмір етті (Ғ. М.). Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап (А). Басқалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша қақсадым (Ә. Ә.). Жұмыстан кейін жалғыз ғана жан тыныс — осы. (Ғ. Мұст.). Мысалдагы арқылы септеулік шылауы телефон сөзін әмір етті дегенмен амалдық қатынаста, үшін септеулігі мал сөзін тұрман зарлап дегенмен мақсаттық қатынаста, сайын септеулігі жиналыс сөзін қақсадым етістігімен мезгілдік катынаста, кейін шылауы жұмыстан сөзін жан тыныс дегенмен мезгілдік қатынаста байла-ныстырып, сөз тіркестерін құрап тұр.

Екіншісі — септеулік шылаудың біразы бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы құрамында келеді де, сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңары мен басыңқы сөйлемді мезгілдік, мақсаттық, себептік қатынаста байланыстырып тұрады. Мысалы: Қорғана жүрерлік күнәсі болмаған соң, кеудесін жоғары ұстап келе жатыр. (Ғ. М.). Жел қатайған сайын, лебі мұздаған сайын, зымыраған поезд көрдей қараңғы түнге сүңгіген сайын, вагон үстіндегілер бір-біріне жабыса түсті. (С. М.) Мысалдағы соң, сайын септеуліктері мезгіл бағыныңқы сөйлемді басыңқымен байланыстырып тұр. Септеуліктер орыс тіліндегі "предлогтар" деп аталатын көмекші сөздерге жақын.

Сөйтіп, септеуліктер өзі шылауында жұмсалып тұрған сөзге косымша мән үстейді әрі оны екінші бір сөзбен сабақтастыра байланыстырып, сөз тіркесін құрайды немесе екі сөйлемді сабақтастыра байланыстырады.

Септеуліктер мынадай тұлғадағы сөздердін шылауында айтылады. 1. Түбір (кейде көптік, тәуелдік) тұлғадағы зат есім, есімдік, тұйық етістік, есімшемен тіркесетін септеуліктер; арқылы, жайында, үшін, туралы, сайын, тәрізді, сияқты т. б.

2. Барыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта т. б.

3. Шығыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, бері, бұрын, әрі т. б.

4. Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: қатар, қабат, бірге.