§ 3. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТУЫСТАС ТІЛДЕР ІШІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ

Қазак тілі — Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа туысқан республикаларда, сондай-ақ шетелдерде (Қытай, Ауғанстан, Монғолия, т. б.) де тұратын қазақтардың ана тілі.

Түркі тілдері өзара туыстас болғандықтан, олардың бір-бірімен жақындық-тары, ортақ қасиеттері мол. Қазақ тіліне ең жакындары — ноғай, қарақалпақ, қарашай-балқар, қырғыз, татар, башкұрт, құмық тілдері. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық құрамынан, фонетикалық (дыбыстық) жүйесінен, грамматикалық құрылысынан байқалады. Көптеген сөздер түркі тілдеріне ортақ болып келеді. Оны кестеден көруге болады.

Сондай-ақ сөздердің септелуіңде, тәуелденуінде, көптелуінде,

жіктелуінде де ұқсастықтар бар.

Түркі тілдерінің бір-бірінен айырмашылықтарын да білген жөн.

Қазақ тіліне тән мына сияқты ерекшеліктерді байқауға болады:

1) басқа түркі тілдерінде сөз басында "й" келетін жерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады: йаш-жас, йол — жол, йаз — жаз, йыл — жыл, йоқ — жоқ, т. б.

2) басқа түркі тілдеріндегі ш дыбысы қазақ тілінде с, ал ч дыбысы ш дыбысына ауысады: аш — ас, таш — тас, ич — іш, куч — күш т. б.;

3) дыбыс үндестігінің ілгеріңді ықпал заңдылығы бойынша қазақ тіліндегі қосымшалардын қатаң, ұяң, үнді дыбыстардан басталатын бірнеше түрлері басқа түркі тілдерінде бола бермейді. Мысалы: қазақ тілінде сөзге ат-тар, қыз-дар, жас-тың, қыз-дың, бала-лар, бала-ның, көш-тер, кеш-тің болып қосымша жалғанса, өзге түркі тілдерінде, негізінен, олар былай қолданы-лады: ат-лар, йаш-ниң, қыз-ниң, бала-лар, бала-ниң, көч-лер т. б.

Осы тәрізді ерекшеліктерді аңғару үшін 1, 2, 3-кестеге назар аударыңыз.

1-кесте.

2-кесте

3-кесте