"жазушы" баспасы

ОЙДЫҢ АУЫСУЫ ТУР АЛЫ

Біздің бүгінгі айтуға оқталып отырған мәселеміз дүниежүзілік толғанулардың нысанасынан қарағанда аса соны да болмас, өйткені бір ел екінші елмен көрші өмір сүргенде неше алуан жағдайдың дәнекер болуы көптен-ақ мәлім. Бұрын ірге тепкен ел жаңа көшіп келген елге еру- лік береді. Осы кезде толып жатқан ыдыс-аяқ, тағы басқа бұйымдар ауыспай қоймайды. Олар өздерімен бірге жаңа ұғымдарды, соны сөздерді ала жүреді. Ілгеріде елесі болмаған жаңғыру белесі туады. Халықтың рухани өсіп-ержетуі де осы тәрізді жәйттерге тығыз байланысты. Көне тарихтың бедерлі іздерінен осындай байламдар үнемі бойын көрсетіп отырады.

Ал кейінгі кездердегі кейбір зерттеушілеріміз бірінен бірі алыс жатқан екі халықтың тілінде ұқсас пікір айтылса-ақ болғаны, оп-оңай тели салады. Бір жұртта болған ой-қиял екінші елде болмайтындай көреді. Тарихи датаны қуалауға бейім тұрады. «Анау халық ежелгі дүниеде шықты, ал мынау ел тарих бетіне кейін келді, сондықтан бұрынғы елден кейінгіге ауысты» – деп те көйіте жөнеледі. Мысалы, күйіну, сүйіну сияқты жан ырғақтарын адамзаттың бәрі де басынан кешеді, соларды ұғыну да әр елде әр алуан саққа жүгіреді, заманына сай күрделеніп дами береді. Міне осы тектес рухани құбылыстарды да біреуден біреу

«қарызға» алып пайдалануы көңілге қонбаса керек.

Осындай асыра айтудың келелі нұсқалары орыс елінің атақты филология ғалымы Ф. И. Буслаевта да болыпты. Орыс тіліндегі ауыз әдебиетінің нұсқаларын ол (Буслаев) түп-түгел шеттен келген, «бұралқы» толғамдар деп

3-2462 ₆₅

топшылаған екен. Буслаевтың осы ойын аты шулы сыншымыз Добролюбов орашолақ болжам деп мезгілінде орынды сынап өткен болатын.

Жоғарыда айтылған ойымызды окушыларға ұғындыру үшін бірер мысал келтіре кету артық болмас:

Үстіміздегі жыл санаудан екі мың төрт жүз жыл бұрын «Қос өзенде» (Тигр мен Ефрат өзендерінің бойында) Шумер елі дәурен сүреді. Аққада халқы бұл Шумерден алты жүз жыл кейін шығыпты. Шумер тілі түркі тектес, ал Аққада көне жебірей тілінде сөйлепті-міс деген пікір де айтылған болатын.

Әлгі Шумер тілінде Гильгамеш атты қыса (эпос) жырланған екен. Қысаның басты кейіпкері Гильгамеш өлімнен қашады, сонда да ажалдан кұтыла алмай жүз жиырма бес жасында дүние салады. Міне, дәл сондай қыса «кітаби – дәдәм Қорқыт» оғыз (түркі) тілінде IX ғасырда, яғни үш мың үш жүз жыл өткеннен кейін барып шығады, ал XI ғасырда түстік Германия қысасы (эпосы) «Фауст» пайда болады. Сол қысаны дастан етіп жазған үшінші ақын Вольфганг Гете. Ол заманда жарық көрген осы хикаялардың негізгі ойы біреу-ақ, бәрі де өлімнен ат-тонын ала қашады. Әрине, ажалдан қашу адамзаттың еншісіне тиген ортақ ұғым. Жан иесінің өлгісі келмейді, мұны ешкімнен үйренбейді, «қарызға» да алып пайдаланбаса керек.

Ендеше, бір елден екінші елге ауысу мәселесін зерттегенде сыртқы ұқсастық ешнәрсеге бекеуіл емес, тұрақты тиянақ бола алмайды, өйткені ұқсастықтың бәрі белгілі бір жерден шығып тарамайды. Әр дәуірде әр елде өзінше дербес тууы кәдік, заты, осы кезеңде заман ұқсастығын ескерген жөн. Мысалы, ескі патриархалды-рушылдық заманы, сонсоң феодализм, капитализм сияқты саяси-экономикалық замандар өз жемісін егеді. Мұндай заманаларды біреу ерте, біреу кеш басынан өткізгені де мәлім.

Мысалы, осы күнгі ғалымымыз М. И. Стеблин-Камен-

ский көне Скандинавияның «Аға Эдда»¹ (старшая Эдда») атты өлеңін Германия жұртының «Нибелунги» деген қысасымен салыстырады. Сонда айтады: «Аға Эддада» – гунның қолбасшысы Аттила (Скандинавия тілінде Атил болып жазылған екен С. Т.) Гудрун тәрізді әйелінің екі ағасын Гуннара мен Хегниді өлтіреді, осы ағаларының кегін қайтару үшін Гудрун өз күйеуін – Аттиланы өлтіріпті. Ал, «Нибелунгиде» Кримхильда өзінің екі ағасын құрбандыққа шалады, өйткені олар мұның күйеуі Зигфридті өлтірсе керек. «Олай болса, – дейді Стеблин-Ка- менский, – «Аға Эдда» мына «Нибелунгиден» бұрын шыққан, өйткені екі ағасы үшін күйеуін өлтіру ру дәуірінің қағидасы, ал күйеуі (Зигфрид) үшін ағаларын өлтіру феодализм заманының ережесі, мұнда туысқаннан күйеу ыстық. Сондықтан «Нибелунги» кейінірек пайда болған екен», – деп түйеді. Біз де осы пікірге қосыламыз, әрбір шығармаға әр заман өз таңбасын баспай қоймайды. Адамды дәуір билейді.

Қазақ тілінде айтылып жүрген талай мақал-мәтелдер, нақыл сөздер бар. Мысалы, «атасы басқа аттан түс», «түбі бірге түтпейді, айғыры бірге кетпейді» тағысын-тағылар айтылады. Зерттеп отырсаң, соның көбі мәдениеті марқа елдердің де ауызында жүр, алайда қазір оларда ру дәуірі мүлде жоқ. Оның үстіне, ежелгі мысыр, грек, латын елдерінен осы тәрізді әңгімелерді қазақ халқы алды, немесе, керісінше, олар қазақтан алып пайдаланды деуге ауыз бармайды.

Өмір шындығы жұрттың бәріне бірдей. «Аспан астында жаңалық жоқ» деу, «баяғы жартас бір жартас» деулердің ойы ұқсас болса да аударма емес-ау, сірә!

Өмір көрінісін ұғыну да әр халықта бар, бірінен бірі үлгі алуы да ежелден келе жатқан қағида. Бірақ, грек еліндегі Гомер поэмалары

«Илиада» мен «Одиссея», үнді жұртының «Мұхабхаратасы»,

Скандинавияның «Аға Эд-

¹ «Стапшая Эдда» древнеисландские песни о богах и героях

3*

дасы», финнің «Колеваласы», осетиннің «Нарты» эпосы, қазақ халқының

«Ер Төстіктей» ертегілері, «Қобыланды», «Алпамыстай» батырлар жыры, қырғыздың «Манас» пен «Сәметей» жырлары – бәрі де өз заманында халық қиялынан туған шығармалар. Кейбір толғауларының сырттай ұқсастығы бола тұрса да, бұлардың арасында ауыс-түйіс жоққа тән.

Мифология мен халық поэзиясы тығыз байланысады, әр елде әр алуан күй шертіледі, өйткені мезгіліне, жеріне, табиғатына қарай құбылып, түлеп отырады. Халық ойының өсіп-өрбу сатысы оның рухани ұғымына сай ілгері қадам басады, немесе мешеулеп кейін қалады. Бәріне де дәуір әсерін тигізеді.

Орыс халқының белгілі ғалымы Ф. И. Буслаевтың айтуынша: ертеде көне санскрит тілінде жерді сиыр мағынасында ұққан, оны өгіз «го» («гоу» деген сөз) деп атаған екен. Орыс тілінде «говядо»(«говядина» – сиыр еті), неміс тілінде «даи» («гау») болып атанған ғой.

Қазақ елінің ескі ұғымында «Жер көк өгіздің мүйізінде, көк өгіз теңіздегі жайынның (балықтың) үстінде» деуі де осыған ұқсас қой.

Мәдениеті марқа дамыған елдердің Сирена, Кентавра, Фавна жөніндегі ертегілері де соларды тудырған халық нанымы. Қазақта «жуха, дәу, пері» сияқтылар да сондай ұғымнан туған болар. Бұлар адам кейпінде келеді, немесе кейде құсқа ұқсайды. Аққу болып ұшып та жүреді, қасқыр кейпін киіп жүгіре де алады. «Игорь жасағы жайлы бір сөз» атты орыс халқының XII ғасырда шыққан жырында да осы тектес толғау бар. Соның басты кейіпкері Всеслав «ұлы Хорска қаскыр кейпінде қарсы шығып, жолын бөгейді» ғой. Бұл әңгіме көне жебірей тілінде де ұшырайды.

Мысалы Китаврас¹ патша жөніндегі ертек «Кұддыста

68

(Иерусалимде) Сүлеймен патша болды, ал Луксрье қаласында Китаврас патша еді, Китаврастың әдеті күндіз адамдарға патша болып әкімдігін жүргізуші еді де, түнде аңға айналып – Китаврас болып аңдарға патшалық құратын, өзі Сүлеймен патшаның туысы деп жырлайды.

Ежелгі грек, көне латын елдерінде үстіміздегі дәуірден алты ғасыр бұрын Эзоп жазған «Түлкі мен жүзім» атты мысал бар, оны бірінші ғасырда Федр, екінші ғасырда Бабрий қайталайды. Сонда: биік ағаштың басында өскен жүзімге түлкінің бойы жетпейді, бірақ өзінің мешелдігін мойындағысы келмей жүзімді қорлайды: «Әй, қойшы соны, әлі жетіліп піспеген, көк екен» деп тайып тұрады.

Оқушыларға түсінікті болу үшін мысалдың өзін келтірейік: «Биік ағаштың басында өсіп, енді ғана жетіліп келе жатқан жүзімді көреді де түлкінің құмарлығы қозады, жеп рахаттанғысы келеді. Қанша әлекке түсіп ұмтылса да бойы жетпейді. Қатты назаланады, бірақ білдіргісі келмей кейін кетіп бара жатып, «әй, қойшы, бұл жүзім өзі әлі піспеген

екен, менің жегім келмей тұр»,¹– деп соғады.

Бізде «Айдағарлы – Құдайберлі» деген мысал бар. Сонда

«Құдайберлінің жылқысын Айдаһар күзетеді. Екеуі айнымас дос екен, мұны тірі жан білмепті-міс. Күндерде бір күн Құдайберлінің үйіне конақ келеді. Осы қарбаласта байдың ер жеткен жалғыз ұлы қонаққа сойыс әкелуге жылқыға шабады. Айдаһар өзінің жалғыз досы Құдайберліден өзге ешкімді танымайды. Досының жылқысына өзінен өзгені жолатпауға уәде берген Айдаһар (жылан-дракон) баланы жұтып қояды. Дәл осы мезетте Құдайберлі де кеп жетеді. Досының қаһарынан қаймығып Айдаһар ініне кіре бастайды, баласының жазым болғанын сезіп, ашу қысқан әке Айдаһардың құйрығын шауып тастайды. Біраздан кейін Айдаһар інінен басын қылтитып тұрып Құдайберліге тіл қатады: «Досым, енді айырылысалық, балаң есіңе түскенде сен кешіре алмассың, ал құйрығым есіме түскенде мен де кешіре алмаспын» – депті-міс. Міне, тап осындай «Шаруа мен жылан» деген мысал Лұқманда – Эзопта бар (үстіміздегі заманнан алты жүз жыл бұрын), ал екінші ғасырда Бабрий де дәл осылай толғайды. Үшінші ғасырдағы «Қәлилә мен Димнада», «патша мен Фанза кұс» атты әңгіме бар. Сонда патшаның баласы Фанзаның балапанын өлтіреді, өштескен анасы (фанза) патша баласының көзін шығарып жібереді. Сөйтіп Фанза сарайдан қашып шығады да биік таудың басына барып қонақтайды. Патша кегін алу үшін кулық жасайды, сарайына қайта шақырады. Фанза көнбейді: «Мен сенімен енді достаса алмаспын, өйткені балаңның көзін шығарғаным есіңе түскенде сен кешіре алмассың, ал балапанымның жазықсыз қаза тапқаны есіме түскенде, мен де кешіре алмаспын»,²– депті-міс.

Мына Мадагаскар аралында мәлгәш деген ел бар, сол елде Махаки мен Кутуфеци атты қулар болады. Бір күні екеуі далада тамақ пісіреді. Әлгі дәмді бірінен бірі кызғанады да: «ең әуелі төсекке жатып ұйықталық, қайсымыз жақсы түс көрсек, осы тағамды сол жейтін болсын» – деп уәделеседі. Бір мезгілде түрегеліп Кутуфеци түсін жорытады: Мен түсімде ақбоз атқа мініп аспанға ұшыппын, неше алуан керемет қызықтарды көріп, сайран салыппын», – дегенде Махаки оның сөзін бөліп: «Рас айтасың, досым, мен түсімде ұшып бара жатқан сені көріп едім. Қызықтарға белшеңнен батып аспанда жүр екенсің, содан соң осы бір болмашы тамаққа бола қайта айналып келе қоймас дедім де жеп қойдым, ояна келсем өзің осында отыр екенсің» – депті. Мұндай мысал Қазақстанның әр жерінде осы күнге дейін бар. Мадагаскар аралындағы мәлгәштерді аты шулы саяхатшы Марко Поло болмаса, қазақтар түсінде де көрген жоқ.

Дүниенің төрт бұрышындағы елдердің өмірді тануы өз тұрмысына байланысты. Мысалы, Мадагаскар аралындағы мәлгәштер: «ешкіде жұмыртқа жоқ» десе, қазақтар: «жылқыда өт жоқ» – дейді, ал орыс халқында дүниеде «ақ қарға жоқ», «құста сүт жоқ» деседі екен. Осы толғаныстар түгел рас, бірақ мал баққан елдердің (қазақ пен мәлгәштер) кейіпкері «малдар» болады да, аңшылык дәуірін басынан кешірген елде

«құстар» әрекет жасайды. Ұғымның сол мезгілде туғанына айғақ тәрізді.

Қысқарта айтқанда ұқсас нәрселердің бәрі де сол әрбір елде, өз заманына сай туа бермек. Өмір бар жерде толғану бар. Бәрін бірдей аудармаға тели салу теріс болар. Ұқсастың бәрі аударма емес сияқты.
2

Өсу-өркендеу сатысында ауыс-түйіс үнемі болып отырады. Мәдениеттің күрделеніп көркеюіне себепкер болады. Ұлт пен ұлт жақындасып араласа бастағанда өзінде жоқты көрші елден ал-

«аудармашылар мәдениетті бір елден екінші елге тасып жеткізетін почта аттары» деп А. С. Пушкин тегін айтпаса керек.

Біздің қазақ елінің тарихында шеттен келген екі ықпал бар, соның біреуі шығыс әдебиеті, әсіресе араб, фарсы әдебиеті еді. Бізге Үндістан, Ауғанстан тағы басқа елдердің әдеби үлгілері осы араб, фарсы тілі арқылы жеткені байқалады. Мысалы, «Мың бір түн» хикаясы, Фирдоусидің

«Шахнамәсі» ісләм дінін жамыла келіп жайылды. Осы хикаялар арқылы Үндістанның «Мұхабхарата» атты эпосының үзінділері,

«Панчатантраның» (бес бәйіттің) өткір мысалдары әлгі айтылған «Мың бір түндермен» ере келді. Өйткені, үстіміздегі заманнан әлде қайда бұрын жазылған «Мұхабхарата» еді, осы дәуірдің III ғасырында «Панчатантра» санскрит тілінде жазылыпты. Мұны аты-жөні белгісіз, Кәшмир өлкесіндегі бір брахман жазыпты-мыс. Осы «Панчатантраны» үш жүз жыл өткеннен кейін (дәлін айтқанда VI ғасырда) фарсы тіліне дәрігер Барзуя аударады. Енді екі жүз жыл өткен соң (VIII ғасырда) «Кәлилә мен Димна» деген ат қойып әлгі «Панчатантраны» араб тіліне әл Мукаф ұлы Абдулла аударып береді. Казіргі күнде бұл «Кәлилә мен Димнаны» білмейтін мәдениетті ел жоққа тән.

Оныншы ғасырдың сом туған тұлғасы, дүние жүзіне аты аян Хорезмнің ғалымы әл Бируни осы кітап туралы: «Ғылымның неше алуан саласы Үндістанда екен, онда шыққан кітаптың саны есепсіз көп. Бәрін қамтуға менің әрине, мұршам келмес, бірақ «Панчатантраны» аударуға өте құмармын...» деген ғой. Сол аты шулы «Панчатантраға» өзінен бұрынғы әйгілі «Мұхабхарата» дастанының үш тарауы кіреді. Заманымыздың ориенталист-ғалымы Б. Э. Бертельстің айтуынша бұл үш тарау

«Мұхабхарата» эпосының он екі кітабынан алыныпты.

Ендеше, ой-сананың шеңбері, мәдениеттің ұйтқысы «Панчатантрадан» басталмайды, тағы мұнымен аяқталмайды да.

Мәдениет желісі үздіксіз созылады, оның түпқазығы аударылып қағыла берсе керек.

«Кәлилә мен Димнаның» фарсы тіліндегі аудармасын 1144 жылы Низамиддин Әбу-Ль-Меали Насураллах қайта жазып шығады. Он екінші ғасырдың бас кезінде бұл кітапты араб тілінен көне жебірей тіліне Рабби Иоэль аударады. 1263–1278 жылдар шамасында жебірей тілінен мұны Иоан Капуанский «Адам өміріне өсиет» деген атпен латын тіліне аударады.

XI ғасырдың аяқ шенінде Симеон Сиф ұлы «Кәлилә мен Димнаны» араб тілінен грек тіліне аударған «Стефанит пен Ихнилат» («Жетіскен жан мен із кескіш») деп атайды. Осы грек тіліндегі нұсқа ежелгі славян тіліне аударуға негіз болады.

1762 жылы Россия «Ғылым академиясының аударушысы» Борис Волков: «Үндістан философы Пильпайдың саяси және өсиет мысалдары»

– деп мұны латын тілінен аударып шығады.

Бұл кітаптың негізгі сарыны феодалдық қоғамнан нәр алады, сондықтан XVIII ғасырға дейін түрлі халықтар арасында кең өрістеп орын тебеді.

Ол алтыншы ғасырда Хусеин Ваиз Кашифи фарсы тіліндегі аударманы қайта өңдеп «Әнуари Сухейли» («Бақыт жұлдызы») деп үндістан тіліне қайта апарады. Сонсоң Әбу-Ль-Фазыл әлгі Хусеин Ваиздің нұсқасын тағы өңдеп «Иори Даниш» («Даналықтың алғашқы тетігі») деп жеңілдетіп береді. Фарсы тілінен бірнеше рет түрікшеге аударылады. Солардың ішімен көбірек таралғаны, әрі ең тәуірі «Хумаюн нама» («Патша кітабы») болады. Түрікшесінен өзбек тіліне аударған тәшкенттік Иса ұлы Фазылұлла еді (бұл 1888 жылы Тәшкентте литографпен басылды). Татар тіліне арабша нұсқадан аударған Ғабдулғаллам Фаизхан ұлы болды, бұл Қазан баспасында 1889 жылы жарық көрді... Могол, малай тілдерінде де «Кәлиләнің» аудармасы бар.

«Кәлилә мен Димнаны» араб нұсқасынан Европа тіліне

1816 жылы тұңғыш рет аударған атақты арабист, француз ғалымы Сильвестр де Саси еді.

1923 жылы И. П. Кузьмин мен аты әйгілі академик И. Ю. Крачковский орыс тіліне үшінші рет аударып берді.

Академик И. Ю. Крачковский нұсқасынан қазақшаға 1962 жылы аударылды. Бұдан бұрын да «Кәлилә мен Димнаның» өзінен (араб тілінен) тікелей аударылған екі нұсқа бар, бірі Сәкен Ғылмановтікі, екіншісі Ғұбайдұлла Ахметовтікі, бұл екі қолжазба Қазақ Ғылым академиясы- ның кітапханасында сақтаулы. «Кәлилә мен Димна» орта ғасыр әдебиетінде жиі кездесетін күрделі тақырып, феодализм дәуірінен тиянақты нәр алған шығарма, сөйте тұрып осы күнге дейін ескірмей, өлмей тарихтың үдере тартқан көшіне ілесіп қалмай отыруында үлкен себеп бар. Е. Э. Бертельстің айтуынша: «бұл кітап әкімдердің шағым арызға орынсыз сенбеуін, айыптыларды жазалауға төтенше асықпауын ескертеді» – дейді.

Көне заманда «Өмір айнасы» атанған, ал орта ғасырда Германияда

«князь айнасы» болған кітаптардың қатарына осы «Кәлилә...» де кіреді.

Ақындардың абызы ұлы Гете де өзінің даңқты «Рейнек түлкіге» дейтін шығармасын «Кәлилә мен Димнаға» еліктеп жазған еді, бірақ сұңқылдап өнеге айтып, тақпақтап қақсай беруді оның негізгі арқауы етпеген екен, – дейді Е. Э. Бертельс.

Ендеше осының бәрі аударма тарихының алыстан келе жатқанына айғақ. Реті келгенде ескерте кету жөн, бұдан әлде қайда бұрын 1915 жылы ақын Шады төре «Балғұмбағыр» атты қысасында әлгі «бес бәйіттен» үзінді беріп кетіпті.

«Ат қойған «Бәһәр даніш» бір кітаптың. Айтқанын білдірейін айлап ызхар¹», – дейді.

Аударып отырғанын өзі де жасырмайды. Осы тараудың ішіндегі басты кейіпкер Бәрһәмән. Мұны автор қате түсініп отыр, «Брахман дініндегі бір адам» деудің орнына, оны кейіпкердің аты деп ұққан екен. Ал, қанша шұбар тілмен (араб, фарсы, түрік сөздері аралас жүр) жазылса да, қазақ аударып отырғаны айқын сезіледі, өйткені әлгі Бәрһәмәннің әйелін суреттегенде:

Бар еді бір қатыны оның және, Сұлулық суретіне жоқтұр шама.

Жүзі гүл, шашы сүмбіл, лебзі бұлбұл, Келмеген ондай әйел бұл жәһәнға, –

дейді, қазақша әдемі сөйлейді. Осы қысаның жиырма екінші бетінен қырық алтыншы бетіне дейін «бес қатынның хикаясы» айтылады. Күйеулерін алдаған бес әйелдің мекерлігін «бес бәйіт» деп атайды,

«Панчатантраға» («Бес кітап – бес әңгіме») мегзеп отырады. Оның үстіне осы «Бес бәйітте» ұшырайтын әңгімелердің көбі «Кәлилә мен Димнада» («Панчатантрада») кездеседі.

1917 жылы Сәкен Сейфуллин «Қалтасында біреудің» деген өлең жазды, оны «Фарсы ақыны Шайх-Сағдиден» – деп өзі көрсеткен екен. (Ал, Сағди 13 ғасырдың ақыны, «Кәлилә мең Димнадан» мың жыл кейін туған ғой). Сол өлеңінде Сәкен:

Өзбек жазушысы Абдулла Каһхар «Синчалак» атты (қазақша «Қыштақ» ауд. Әбен Сатыбалдиев) әңгімесінде: «үлкендігі шынтақтай қыштақ деген торғайды білесіз бе? Аяғы жіптей (қылдай)... Сол торғай «аспан құлап кетсе, тіреп қалайын» деп ұйықтағанда аяғын көтеріп жатады екен» – дейді. Осындай күрделі повестке өзек болған мына сюжет «Кәлилә мен Димнада» да бар. Қазақ тілінде аңыз болып тараған ескі әңгімелердің нұсқасы да осы кітапта айтылған екен.

Орыс тіліне Гомердің «Илиадасын» Гнедич аударғанда А. С. Пушкин қатты қуанған: «бұл сен үшін емес, орыс халқының игілігі» деп баға берген. Өзі Ювеналды аударуға кіріскен. Иран ақыны Сағдидің сөзін

«Бахчасарай фонтаны» атты поэмасына эпиграф етіп алған болатын.

Аудармаға көңіл бөлу бүгін ғана туып отырған жоқ, бұл ежелден келе жатқан тиянақты дәстүр. Ой ауыспай мәдениет кенересі көтерілмесе керек. «Бір кісінің ішіне бір-ақ аяқ ас сыяды» ғой.

Әлемге әйгілі араб ертегісі «Мың бір түннен», «Панчатантра» («Бес бәйіт») сегіз жүз жыл бұрын жазылды. Сондықтан да «Мың бір түнде» айтылатын қыруар әңгімелердің «Бес бәйіттегі» толғаулармен үндесуі де заңды. Жазба әдебиеті шыққаннан кейін аударманың ізі айқын көрінеді. Сонда еңбегін алғаш жазып қалдырған автор бірінші орында тұрады да кейінгілер сол үлгіні қуалайтын тәрізді. Мәдениеті мешеу елдің мәдениеті жоғары елден үлгі алатыны да осы жерде анықталады. Мұны дәлелдеу үшін ең әуелі әңгімені мысалдардан басталық. Мысалдар дүниеге көп жайылған ғой. Өйткені ол келте қайырылады, өткір тілде беріледі, сондықтан қолдай қолға, ауыздан ауызға көшіп жылдам тарайды.

Біздің ойымызша аударма екі түрлі салаға бөлінеді. Біріншісі – бір халықтан екінші халыққа ауысқанда мезгіліне, сол елдің ұғымына сәйкес аударылады. Бір халықта айтылған ойды өңдеп, өз елінің ұғымына бейімдеп

қайта пысықтайды. Ауыс-түйістің алғашқы сатысы осылай басталса керек. Екіншісі – бұрынғы мысалда айтылған пікір сол қалпында дәл беріледі, тіпті сөзі де жоғалмайды. Алдыңғы әдіс ауызша таралса, ал кейінгі әдіс кешел туған әдіс – жазба әдебиетте орын тебеді.

Мысалдар сөз болғанда біздің ойымызға ең әуелі Эзоп пеп Лұқман хакім түсе кетеді. Бұларды грек елінде «Эзоп мысалдары» деп атаса, араб шығысында «Лұқман хакім мысалдары» болып атанады.

Эзоп біздің жыл санауымыздан алты жүз жыл бұрын болыпты, ал Лұқман хакім әңгімелерінде ісләм дінінің көз қарастары әсіреленеді. Эзоп пен ісләм дінінің арасында 1300 жыл жатыр. Бұл сұраққа заманымыздың ғалымы Рүстем Әлиев былай жауап береді: «Лұқман дүниеде мың жыл өмір сүрген адам, ол Бауырдың ұлы, ал Бауыр Иовтың баласы екен. Дәуіт пайғамбардың заманына дейін атақты данышпан болып келген. Лұқманның мысалдары да, өзі де Эзопқа ұқсайды. Екеуінің тағдыры да бірдей. Мысалы Лұқман да, Эзоп та Мысырда (Египетте) құлдықта жүрген. Бұған қосымша Лұқманның баласы Аннам, Эзоптың баласы–Аннус. Оның үстіне «есіктен кірмей тұрып, қалай шығуыңды ойла» (көзде) дейтін араб мақалы Лұқман хакім атынан айтылады. Мұны грек елінде Эзоп айтыпты-мыс. Осы ұқсастыққа қарап Шығыстың біраз ғалымы Лұқман хакім мұсылман діні өз ойына үйлестіріп қайта жасап шығарған ежелгі Эзоп болса керек деседі.

Эзоптың «Түлкі мен теке» атты мысалында: «Бір түлкі байқаусызда шыңырау құдыққа түсіп кетеді, содан шыға алмай дағдарады. Шөліркеген теке сол құдықтың қасына келіп, үңіліп қараса ішінде түлкі тұр екен. Сол мезетте: «суы тәтті ме екен?» – деп ол түлкіден сұрайды.

«Ой, керемет тәтті» деп мақтайды», «секіріп түс те өзің келіп ішіп көрсейші» дейді қу түлкі. Есуас теке құдыққа қойыл кетіп, шөлін қандырады, енді айналып қараса шыға алатын түрі жоқ. Сол арада дағдарған сорлы теке түлкімен ақылдасады,

– дейді түлкі. Осы ұсынысты теке қуана қабылдайды. Түлкі текенің арқасына аттай мініп алып, оның мүйізіне сүйеніп тұрып, өрмелеп кұдықтың жиегінен ұстап, секіріп шығады да қаша жөнеледі. «Сөзіңе осылай опа қылатын неме екенсің-ау!» – деп түлкіні кекетеді теке. Түлкі қайырылып тұра қалып: «Досым-ау, сенің сақалыңа біткен жүндей, басыңда ақыл болса, қалай шығуыңның амалын алдын ала ойламай тұрып, атып ұрып құдыққа секірігі түспес едің ғой» дейді.

Федрде Эзоп мысалының кінаясы айтылмайды. Тұжырым жасалмайды. Алайда, ой сарыны бір жерден шығады.

Екінші ғасырда өмір сүрген мысалшыл грек акыны Бабрийдің:

«Құз жардың астындағы теке мен түлкі» атты мысалында:

«Бір іске беттер алдында оның келешектегі нәтижесін болжау керек» – деп толғайды Бабрий. Ендеше бір елде күрделі мысал болса, екінші елде келте қайырылатын мәтел түрінде кездеседі.

іздеймін» дейді. «Сонда да туған ана артық қой!» – дегенде,

Бірден-бірге көшудің көкесін көру үшін «Өгіз бен бақа» мысалын тексерелікші.

– деп түйеді.

деп сұрайды, «жоқ» – деп жауап қатады. Бар күшін салып күшене бүртінеді де әлгі сұрауын қайталап, «қайсымыз үлкенбіз?» – дейді.

«Әрине, өгіз үлкен» – деседі балалары. Сонда ашуланып мүлде ісінеді бақа. Шертиіп үлкеймек болады, алайда өгізге жете алмай қарны жарылып өзі өліп кетеді, ал Бабрий (екінші ғасырда): «Бір күні өгіз су ішкелі суатқа келіп, бақаның баласын тұяғымен таптап кетеді, артынша қыдырып кеткен шешесі келіп әлгі інілерің қайда?» – деп сұрайды.

«Ойбай-ау, ол өліп жатыр. Төрт аяқты бір жуан хайуан келіп тарпып таптап кетті», – дейді. Сонда бақа қарнын шертитіп ісінеді де: «әлгі хайуанның жуандығы осындай ма?» – деп өзін көрсетеді. Балалары:

«әуреленбей-ақ қойыңыз, сөзімізге сеніңіз, ол хайуанға ұқсаймын деп жүргенде жарылып кетерсіз» – дейді Бабрий.

Екеуінің де мысалы қысқа, бірақ Федр турасын тік айтады, ал Бабрий тұспалдап, алыстан сермейді. Федр әңгімені келте баяндап тік тартады, ашық жіліктеп шығады, ал Бабрий жарым-жартысын сөйлестіре отырып ашады, мұның сөзі жұғымды да табиғи заңды суреттеледі. Федр:

«Осынша зорлығын күндеді» – дегенде күйзеліс дыбыры естіледі, ал Бабрий: «төрт аяқты бір жуан, зор хайуан...» – деп өзі білмегенсіп, монтаны сыбыспен сөйлейді. Федрде бақаның қимылы басталғанда-ақ оспадар көрінеді, ал Бабрийдің ойы мысалдың бірінші бөлімінде дәлелденеді, қайдан келіп, қалай болғаны анық айтылады, оқушыны ұйытады. Федрдің мысалында бақа өліп тынады, ал Бабрийде сюжеттің мүмкіндігінше көркемдігін түгел пайдаланады да бақаны өлтірмейді, бірақ тұспалдап сол өлімге мегзеп қана тоқырайды. Федрдің мысалы қарапайым – күйкі, ал Бабрий мысалының мағынасы бай. Әрине, Бабрий кіргізген толықтаулардың бәрі өзінікі деу де дұрыс болмас, өйткені осы мысалдың түйінін алғаш шешкен ежелгі Эзоп қой, бұл екі ақынға да сол Эзоп мысалы өзек-үлгі болған, алайда бұлар өз та-

лантына сәйкестіріп әлгі Эзоп үлгісінен өздеріне қолайлысын алған ғой. Бері келе осы мысалды XIX ғасырдың аяғында 1898 жылы біздің Абай

Крыловтан аударды.

Аристофан (біздің дәуірден бұрынғы бесінші ғасыр, 446–385 жылдарда болған), Федр (бірінші ғасыр), Бабрий (екінші ғасыр), «Кәлилә мен Димна» (үшінші ғасыр), Сағди (XIII ғасыр) т. т. беріде Ла Фонтен (XVII ғасыр, 1621–1695 жылдарда болған), Крылов (XIX ғасырдың басы) т. т. бар, сөйтіп біздің Абайға, мына Көбеев пен Өтетілеуовке жеткенше талай заман өтіп, талай теперішті көріп келген мысалдар, неше алуан саққа жүгіріп жонылып-жөнделіп, екшеліп талай кералаң дәуірлердің дәмін татқан тәрізді.

Мысалдардың жөн-жосығын зерттеп отырсақ көп нәрсеге куә болғандаймыз. Айта кетелік – мына «Емен мен шілікті» Крыловтан Абай да, Көбеев те аударды. Абай варианты келте, ал Көбеевтікі шұбалаңқы. Осы мысал Эзопта да, Бабрийде де бар. Бұлардың айырмасы мынау,

«Шілікпен күш таластыру Еменнің ойына қайдан келіп түскенін Эзоп баяндамайды, бұл ойдың орашолақ тұрғанын ол абайламайды, ал Бабрий дауыл қиратқан еменнің сынығы өзен бетінде қалқып келе жатқанын суреттей отырып, осы үш қайнаса сорпасы қосылмайтын екі өсімдіктің қалай кездескенін дәлелдеп өтеді. Ұшырасуын заңды етіп, оқушыны мойындатады».

«Майысқаннан шіліктің несі кетті, Батыр, мақтан күйлеме, сен де о ғұрлы», – деп қайырады ғой Абай:

«Ит пен оның көлеңкесі» Эзопта да, Федрде де, Бабрийде де, «Кәлилә мен Димнада» да, Крыловта да бар. Эзоп пен Федрде өзеннің бетінде жүзіп бара жатқан ит өз көлеңкесін суда көреді, бұл жағдайдың мүмкін емес екенін байқамайды, ал Бабрий бұған қадағалап зер салады да итті өзеннің жиегінде жүгіртеді, сонда барып ол өзінің көлеңкесін суда көреді, міне бұл заңды шығады. Біздің Крыловта «ит көпірдің үстінен жүгіреді», мұнысы миға

мүлде қонымды шығады. «Кәлилә мен Димнада» бір ауыз мәтел болып қана ұшырайды. Қортындысы: әлгі ит судағы көлеңкесін бөгде ит деп ұғады да, оның ауызындағы етін тартып жемекке суға койып кетеді, сөйтіп өз ауызындағы еттен де айырылып, судан да түк таппай құрамай қабады.

«Қасқыр мен қозы» Эзопта да, Федрде, де, Бабрийде де, Қрыловта да бар. Мысалды әрқайсысы өзінше дәлелдейді, алайда қорытуы бір, бәрінде де қасқыр сылтау тауып қозыны жеп тынады.

«Құмырсқа мен шегіртке» Эзопта да, «Ромулда» да (екеуінде де қара сөзбен беріледі), Бабрийде де, Крыловта да, Абайда да бар. Бәрінің де түйіні:

Ала жаздай ән салсаң, Селкілде де билей бер.

Кейбір мысалдар ауысқанда өте өзгеріп кетеді. Кейіпкерлері сол елдің өз шындығына сәйкестеледі. Дәлелдеуі де сол елдің өз логикасына бағынады. «Ауру арыстан, түлкі мен бұғы» атты мысал Эзопта да, Бабрийде де бар, ал «Кәлилә мен Димнада» арыстан, түлкі мен есек болып айтылады. Мұнда бұғының орнына «есек» кіреді.

Бұлай болуына әр елдің өзіне таныс жағдайлар әсер етеді. Оқушыны күдіктендірмеу үшін текстің өзін келтірелік. Ежелгі Эзоптың «Арыстан және түлкі мен бұғы» атты мысалында «аң патшасы арыстан ауырып үңгірінде ұзақ жатып қалыпты. Күндерде бір күн жан қияр досы түлкіге қарап: «Менің құлан таза жазылып, өз аяғымнан жүріп кетуімді қаласаң бойыңа біткен аярлығыңды аямашы, алдап-арбап, орманда жүрген бұғыны осында ертіп алып келші, бірақ байқа, ең ірісі, ең семізі болсын. соның ішек-қарны мен миын жеуге аңсарым ауып тұр» депті.

Түлкі жүріп кетіпті, орман ішінде ойнақтап жүрген бұғыны көріпті. Жақындай түсіп, түлкі «Ассалаумағаликум.

Мен саған жақсы хабар әкелдім. Бәріміздің әміршіміз, мына менің досым Арыстан ауырып ана дүниеге аттанғалы жатыр. Аңның ішінен өзімнің орныма кімді патша етіп қалдырсам екен» деген ой оның мүлде тиышын кетіреді. Шошқаны ақымақ, аюды еріншек, барысты рахымсыз безер, жолбарысты мақтаншақ – деп топшылайды ол. Бойы болса алпамсадай биік, өзі ұзақ өмір сүреді, мүйізінен жылан-шаян әзірейілдей қорқады, ендеше бәрінен де патша болуға тек бұғы лайық-ау деп шешеді. Несіне көп әңгімелеп жатайын, ұйғарымы осы, тажтахытқа енді сен иесің. Ести сала осы хабарды тұңғыш рет жеткізіп тұрған мендей досың, қане, шүйіншіме не бересің? – дейді түлкі. Мезгіл болса тығыз-таяң, Арыстанның бар сенері – оң көзі мен ғой, сарылып күтіп отырған шығар, маған лұқсат етіп батаңды берсең енді, досым, мен жылдам зытайын. Мендей көпті көрген кемпірдің сөзін жерге тастама, барғың келсе тіпті бірге жүр, өлерінің алдында жанында болып, кешу алыс» – дейді.

Түлкінің тәтті сөзі бұғыны ақылынан адастырады. Қандай қатердің төніп тұрғанын сезбестен Арыстанның үңгіріне ол кіріп барады. Арыстан оны бассалады, бірақ қызу үстінде мүлт кетеді де тек оның тырнағы бұғының құлағын жырып түседі. Аласұрып бұғы орманға бет алып зымырай қашады, еңбегі еш, тұзы сор түлкі опық жеп алақанын уқалайды.

Қамыққан арыстан өкіре жылап зар қағады, аштық пен өкініш жанын жегідей жейді. «Бұғыны алдап-арбап тағы да менің алдыма алып келуге әрекет жасап көрші, мүмкін, екінші ретте жолың болар, түлкім», – деп өтінеді ол. «Кетеуі кеткен бір ауыр міндетті жүктеп тұрсың маған» дейді түлкі, «сөйтсе де амал бар ма, сен үшін қызмет істеп көрейін». Сонымен тәжірибелі тіміскер түлкі қашқынның ізіне түсіп қуа жөнеледі, келе жатып оны қалай алдаудың әдісін ойлайды. Жолай ұшырасқан бақташылардан: «жырық құлақ бұғыны көргендерің бар ма?» деп сұрау салады. Олар түлкіге таяу тұрған лапасты (навес) нұсқайды.

Жаңа ғана келіп, дем алып жатқан бұғыны көреді де түлкі баса-көктеп жетіп барады. Тітіркене жиырылып, ыза кернеген бұғы: «Мені алдауың жетер енді, арамза зұлым! Маған таянушы болма, жақындасаң-ақ жаныңды жәһәннамға жіберем! Жер танымайтын бөгде біреулерді жер соқтырарсың, бастарын айналдырып соларды-ақ патша сайлай бер, тек менен аулақ жүр...» дейді. Сонда түлкі: «Қорқақтың қорқағы екенсің-ау, өзің! Біздей достарыңа да сенбейсің бе! Рас, Арыстан сенің құлағыңды жырып жіберді, бірақ ол өлерінің алдында, осынша ұлан-байтақ патшалықты калай басқарудың мән-жәйін үйретіп, өсиетін айтуға оқталып еді, ал сен тіпті қолың былай тұрсын, аяғыңның бір ұшын ұсынуды көпсіндің-ау! Ол саған қатты өкпелеп қалды, енді таққа қасқырды отырғызбақ ойы бар. Ай, шіркін-ай, амал бар ма, енді біз нағыз оңбаған патшаға душар болдық-ау! Онан да қойдан қоңыр мінез көрсетіп қолыңды қусырып, асықпай-үсікпей-ақ, тура кіріп барсайшы; дүниедегі барлық ағаштар мен бұлақтардың атын атап ант ішейін, құдай біледі-ау, сол арыстан саған қастық істемейді, сен үшін мен де жанымды ортаға салам ғой, – дейді. Қорқақ бұғыны осылайша алдап аяр түлкі, арыстамның алдына екінші рет алып келеді.

Сорлы бұғы үңгірге кіріп барғанда арыстан оны жарып тастайды, ішек- қарнын түгел жәукемдеп сүйегіне дейін қажалап дымын қоймайды. Түлкі телміріп қарап тұрады. Бір қалтарыста Арыстанның көзі ауа бергенде ақтарылып жатқан бұғының миын түлкі аузына қағып салады, істеген еңбегінің қаруын қайырады. Бәрін жалап-жұқтап болып, Арыстан енді миды іздейді. Сонда анадай алысырақ тұрып түлкі: «Оны іздеп әуреге түспей- ақ қойыңыз, бұғыда ми болмайды. Арыстанның үңгіріне екі келіп, оның шеңгеліне өзі іліккен жанда қандай ми болушы еді?!» дейді.

«Тойымсыз шенқұмарлық адамды ақылынан адастырады, төніп тұрған қауып-қатерді де елетпейді» деп түйеді

Эзоп (қолжазба – 35–37-бетте, біздің заманымыздан бұрынғы алтыншы ғасырда, қазір бұған 25000 жыл болды).

Екінші ғасырдағы Бабрийдің «Ауру арыстан және түлкі мен бұғы» деген мысалында былай толғанады.

«Арыстан ауырды да басы кеткен жерге аяғы кетіп, серейіп, таудағы үңгірінде жатып қалды. «Аштан өлсін демесең маған бұғының етін жегіз. Ол осы маңайда орман ішіндегі жыныс қарағайдың арасында жайылып жүр, ал оны ұстайтын менде қуат жоқ. Сен тек бал тіліңді емізіп, алдап әкеліп менің шеңгеліме бір іліктіріп көрсеңші, – деп өзінің үзеңгілес досы түлкіге тілегін білдіреді арыстан. Түлкі іздеп барады да тауып алады: ормандағы көкорай шалғында бұғы асыр салып жүр екен. Түлкі иіліп сәлем береді де: қуанышты хабар әкелдім! Өзің білесің ғой, біз қатар тұрамыз, менің көршім арыстан қатты ауырып өлім ауызында жатыр. «Бүгін таңда мен өле кетсем аң патшасы кім болады?» деген қалың ойда отыр ол. Әрине, қабан болмас, ол ақымақ қой, аю жалқау, ал барыс қызба әпербақан, өркөкірек жолбарыс орман өмірін менсінбей қиыс жүреді, сондықтан әкімдікке бұғы ие болсын, өйткені өзі көрнекті зор, ұзақ жасайды, мүйіздері де әсем, иір қобызданып тұрады, өгіздің мүйізін оған салыстыруға да келмейді, айбарынан жорғалаған жылан, шаянның зәре-құты қашады» деп ұйғарды. «Көп мылжыңдамай келте қайырсам, аң патшасы арыстанның мұрагері сен болдың. Жалғыз-ақ өтінішім бар: ертең патша болғанда осы хабарды елден бұрын жеткізген мен бейбақты есіңе аларсың. Тек сол үшін ғана келдім. Ал енді мен жөніме кетейін. Өйткені арыстанның жанында ақылшы болып істейтін қызметім бар ғой. Ағарған шашыма сенер болсаң ең дұрысы қазір өзіммен бірге жүргенің ғой, ауырған патшаның көңілін сұрай барасың. Өлер алдында кім көзге көрінсе, сол ыстық деген елеулі жол осы» – дейді: Мекер түлкінің алдап-арбауынан бұғының басы айналады. Төнер пәлені ескермей, арыстан жатқан тауға қарай тұра жүгіреді.

Төсегінен атып тұрған арыстан шыдай алмай қарсы шабады, тырнағымен бұғының құлағын сыдырып түсіреді. Қорыққан бұғы жан дәрмен далаға қарай ыршып шығып, қалың орман ішіне кіреді де жоқ болады, барлық еңбегі еш болып салы суға кеткен түлкі өкініп алақанын уқалайды. Ал, өкініш пен аштық екі жақтан жанын жегідей жеген арыстан тістерін қарш-қарш шайнап, ыңырана зарлайды. Тағы бір айла тапшы деп арыстан түлкіні қайыра қолқалайды. Түлкі толғанып тұрады да: «Бұл өте ауыр жүк, сөйтсе де енді бір рет көмек берейін» – деп маңыздана сөйлейді. Иісшіл төбетше тіміскілеп бұғының ізін кеседі. Неше алуан мекерлікті ойына тоқып түлкі жүріп келеді, «үсті-басын қан басқан бұғы бұл арадан өткен жоқ па?» деп жолай ұшырасқан бақташыларға сұрау салады. Білгендердің бәрі де тура жолды мегзейді. Түлкі бір алаңға келеді, жүгіре-жүгіре ақ көбікке шомған бұғы орманды көлеңкелеп, деміге солықтап тұр екен. Қымсынбастан түлкі тұп-тура бұғының алдына жетіп барады, Тұла бойы шіміркеніп, жүрегі ауызына тығылады да ыза кернеген бұғы: «Қайда барсам қыр соңымнан қалмайсың, ал енді менің алдымда тағы оттауға оқталсаң-ақ өзіңе де жайлы тимес, сақтан, қарағым! Бұқпантайыңды білмейтіндердің басын қатыр, айлаңды асырып соларды патша сайла да орға жық!» – дей бергенде сөзін бітіртпей түлкі кие жөнеліп: «Сен осынша су жүрек екеніңді таныттың- ау! Достыққа сенбейтін осындай сорлы екенсің-ау! Арыстанның саған игі өсиетін айтып, ізгі ақыл бергісі келді, сені әбілет басқан ұйқыдан оятпақ үшін әкелік мейірімін көрсетіп, құлағыңа сыбырламақ болды, осындай ұлы патшалықты, қалай билеп-төстеудің мән-жайын бажайлап айтқанда сен оның сөзін зер сала тыңдауың керек еді, болар-болмас жақындағанына төзе алмай оқыс қимылдап тұра қаштың да, сорлы-ай, тек өзіңді өзің жарақаттадың-ау! Енді мезгілді өткізіп алдық, осындай жеңілтек оспадар қылығыңа, қаша жөнелуіңе арыстан қатты қынжылды, өзінің орнына қасқырды патша қоймаққа ұйғар-

ды. Ой, шіркін-ай, ол патша болып кімді оңдырсын! Алайда амал не?! Осы төнер тауқыметтің бәріне өзің айыптысың! Тезірек барсайшы, ең құрығанда осы жолы жүрегіңді тоқтатшы, қорқақ қоянша елегізіп үрікпеші! Ағаштардың сыбдыраған жапырақтары мен сылдырап аққан бұлақтың суын түгел куәға тартам, мен саған жақсылық ойлаймын, арыстан дұшпаның емес, аңдардың патшалығын шын жүректен ол өз қолыңа тапсырмақ" – дейді. Құйқылжыта арбап мекер түлкі аңқау бұғыны тағы ажалға айдайды. Үңгіріне кіріп барған бұғыны арыстан жарып тастап тойлайды, етін жеп, сүйегін мұжып кеміреді де бұғының ішек-қарнына шеңгелін салады. Өз еңбегінің қаруын қайтарғанша түлкі де болар-болмас қорек алады – бір қаға берісте ұрланып барып, бұғының басындағы миын сорып ішіп қояды. Ал, арыстан бұғының бар денесін түгел аралап шығады да уыстап ұстап қуыс басты иіскелей бастайды. Миының жоқтығын байыптап түсіне алмайды. Ақиқатты әдемі жасырып түлкі сөйлейді: «Сен бекер іздеп жүрсің, бұғыда ми болған емес. Бір рет құтылып кетіп, арыстанның аузына қайта келіп өзі арандаған аңда ми қайдан болмақ?» – дейді Бабрий (126–129-б).

Бабрий Эзоптан тура аударған, бірақ дәлелдеп, өңдеп шығарған, өйткені Бабрий Эзоптан жеті жүз жыл кейін шыққан адам ғой.

Бұдан бір жүз жыл кейін Индияда шыққан (үшінші ғасырда) «Кәлилә мен Димнада» былай айтылады:

«Баяғыда бір арыстан жыныс ағаштың ішінде тұрыпты, оның қалдығын қорек етіп, қасында жүретін бір шүйе бөрі болыпты. Бір мезгілде арыстан қатты ауырыпты, арып-ашып қалжырағанда аң аулауға мұршасы келмепті. Сонда оған шүйе бөрі: «Сен мүлде өзгеріп кеттің, өзіңе-өзің ұқсамайсың. Аңдардың сайып қыраны едің ғой, саған не болды?» – деп сұрапты. Арыстан: «Мұның бәрі өзің көріп тұрған аурудың салдарынан емес пе, бұдан жазылу үшін,

есектің құлағы мен жүрегін жеуден басқа ешбір ем жоқ», – депті. Шүйе бөрі сонда: «Мен білем, бір шұға жасаушы есегіне киім-кешек артып кір жууға келеді, сол жайылым бізден аса қашық емес. Үстіндегі жүгін түсіріп, көкорай шалғынға жалғыз өзін қоя береді, мен сол есекті дереу осында алып келейін. Сонан кейін оның жүрегі мен құлағын не істесең де өзің білесің ғой», – депті. Арыстан:

– Кейінге қалдырмай осыны тезірек орындай көр, – десе керек. Шүйе бөрі жүріп кетіпті де есекке барып:

– Мен көріп тұрмын, сонша жүдеу екенсің, арқаң неге жауыр болған? – деп сұрағанда, есек оған:

– Мұның бәрі ана шұға жасаушы залымның салдарынан, сол мені жұмысқа көп жегеді, тамақ бермей шөміштен қысады, – деп жауап қайырыпты. Шүйе бөрі:

– Сен бұған қалай шыдап жүрсің? – дегенде, есек:

– Ал сонда не амал істемекпін? – депті.

– Адамның аяғы баспаған, шөбі шүйгін, оңаша орынды көрсетейін мен саған. Онда асыл тұқымнан шыққан әдемі мәші есек тұрады. Ондай сұлуды сен еш уақытта көрген емессің. Оған айғыр керек, – депті. Әңгі есек тебірене толықсып:

– Екеуміз де сонда барсақ қайтер еді? Оны былай қойып, тек сенімен достасқым келген күнде де мен бірге кетер едім, – депті. Сөйтіп екеуі арыстанға қарай беттепті. Шүйе бөрі бұрынырақ келіп хабар беріпті. Арыстан атып тұрып, есекке қарсы ұмтылыпты, бірақ ұстай алмай калыпты, ол қашып құтылыпты. Сонда шүйе бөрі арыстанға: – Бүлдірдің-ау, сен! Есекті әдейі жеке тастап кетіп едім, мені сорлатқың келді ме, неге тарпа бассалдың? Оны сен ұстай алмасаң, менің патшамның есекті ұстап алуға мұршасы келмесе, онда біз құрыдық қой,

– депті. Арыстан ойланыпты:

– Егер есекті әдейі қоя бердім десем, онда шүйе бөрі мені ақымаққа балар еді, ал егер, ұстап алуға әлім кел-

меді десем онда қуатсыз нашар деп білер еді, – деп толғапты да:

– Есекті сен екінші рет осында ертіп келе алсаң, мен саған сол есек жөнінде өзің қолқалап жүрген әңгімеңді айтып берер едім, – депті. Шүйе бөрі:

– Болған істі есек көзімен көрді, мен енді оған қайыра барсам, онда амал қолданып, алдауым керек болар, – депті де есекке қайта барыпты. Есек мұны көре салып:

– Менде қандай бұйымтайың бар? – деп сұрапты. Сол арада шүйе бөрі:

– Менің саған жақсылық істегім келеді. Қатенің бәрі шексіз құмартудан шықты ғой. Саған тұра шапқан, әлгі өзің көрген хайуан мәші есек еді, ол туралы мен саған айтқан болатынмын, ондай көріктіні сен өміріңде көрген жоқсың. Құштарлықтың қуаты билеп шыдатпады, саған тұра ұмтылды, егер сен бір минут кідіргенде сенің мәңгі жарқосағың болар еді. Қатенің бәрі күшті елтудің салдарынан туады ғой, – депті.

Мәші есек туралы екінші қабат естігенде әңгі есектің құмартуы құйынша көтеріліп, ол шүйе бөріге еріп жүре беріпті, келген мезетте арыстан бас салып оны жарып тастапты. Есекті жайғап болыпты да ол шүйе бөріге қарап:

– Мен дәріні былай қабылдамаймын, ең әуелі жуынам, сонсоң құлақ пен жүректі жеймін, ал қалғанын құдайыға тартам. Мен жуынып болғанша, сен есектің етін қарай тұр, сонсоң өзім қайтып келем, –депті. Арыстан кетісімен шүйе бөрі есектің құлағы мен жүрегін жеуге кірісіпті, ол сонда арыстан құлақ пен жүректің жоқтығын көрген соң қалған етін де жемес, құдайыға да тартпас деп сеніпті.

Арыстан қайыра келіп: «Есектің жүрегі мен құлағы қайда? – деп жазғырғанда, шүйе бөрі оған: – есекте құлақ пен жүректің жоқ екенін сен білмеуші ме ең, егер ол екеуі бар болса, аман-есен бір құтылғаннан кейін екінші рет тағы

келмес еді ғой, – депті. Арыстан шүйе бөрінің сөзіне шүбәсіз сеніпті» – деп толғайды .

Италия, Греция жерінде бұғы кездессе, Индияда сол бұғының міндетін есек атқарады. Түлкінің орнына мекерлікті шүйе бөрі (қасқыр) жасайды. Сөз кестесі де біріне- бірі үйлесіңкіремейді, бірақ негізгі ойы бір арнада. Әр елдің өз жерінде көріп жүрген жәндіктер, өздеріне таныс уақиғалар көрсетіледі.

Қазақ елінде арыстан, қасқыр, түлкі мен түйе жолдас болады. Түлкінің мекерлігі түйенің түбіне жетеді. Ойлары бір болса да кейіпкерлері бөлек- бөлек.

Мысалдар түрлі жағдайға арналады, пеше алуан кәсіп иелерінің орашолақтығын әжуалайды. Тілі өткір, ойы келте қайрылады да өмір бойы ұмытылмай есте қалады.

«Надан дәрігер» атты мысалында Эзоп былай толғайды:

«Өзінің мамандығын (кәсібін) білмейтін бір дәрігер болыпты. Бұрын басқа дәрігерлерде емделіп жүрген бір адамды осы дәрігердің емдеуіне тура келіпті. Бұрынғы дәрігерлері бұған: «Ауруыңыз аса қатерлі емес, сөйтсе де төсекте ұзағырақ жатып қаларсыз» деседі екен. Әлгі надан дәрігер келіпті де: «дүниелік шаруаңыздың бәрін реттеп қойыңыз, қалған өміріңіз осы таңға жетпес» – деп кесіп айтыпты да шығып кетіпті. Арада біраз уақыт өтіпті. Арып-шаршаған науқас аяғын тәлтіректей басып, таза ауаны жұту үшін тысқа шығыпты. Әлгі дәрігер ұшыраса қалыпты:

«Амансың ба, әй! Ана дүниеде қалай өмір сүріп жатырсың?» деп сұраса керек. Сонда науқас адам: «Ақыреттегілер кеусер суын ішеді екен, ол жерде сондай тиыштық, тіпті қой үстіне боз торғай жұмыртқалайды. Тек осы жуырда Ажал мен Дозақ екеуі бас қосып, ауруларды өлімнің уысына бермейтін дәрігерлер екен, солардың бәрін жапа-тармағай қыру керек деп үлкен тізім жасапты. Сені де сол тізімге жазып қойыпты. Мен қатты қорқып, жан ұшырып аяқтарына жығылдым, жалбарына жыладым, оған дәрігер атағы қатеден таңылған, ол нағыз дәрігер емес еді»

деп ант-су іштім, ажалдан әрең айырып алдым», – депті.

Осы мысалды мен өз кәсібін жетік білмейтін, бос сөзге үйір білімсіз дәрігерге арнадым, оқып шығып солар өнеге алсын дедім» – дейді Эзоп^1. (Біздің заманымыздан бұрынғы алтыншы ғасырда).

Бұдан алты жүз жыл кейін Федр «Етікші-дәрігер» атты мысал жазады, сонда: «Ақымақ етікші кедейліктің тақсіретін тартыпты да, бөтен елде жүріп жұртты емдеуге кірісіпті. Ауруды емдейтін дәрі жасап сатыпты. Аят оқып, үшкіріп емдеп даңқын шығарыпты. Қатты сырқаттанған патша мұны сынамақ ниетіне кірісіпті де өзінің көзінше бір ыдысқа су құйып, оған жорта дәрі мен уды араластырған болыпты. Егер тәуіп осы қосындыны ішіп салса соған көп сыйлық берем депті. Сонда дәрігер көрінеу ажалдан қорқып, «мен емдеу арқылы даңққа ие болғам жоқ, жұрттың акымақтығы арқылы ғана атақты болып едім» – деп мойнына алыпты. Осы арада халқын жиып, патша сөз сөйлепті: тірі жан еш уақытта аяқ киімін киіндіруге сенбейтін кісіге, сендер батарыңды өлімге байлап ұсынасыңдар, естеріңнен адасқан жоқсыңдар ма, осы?» депті.

Біреудің ақымақтығы арқылы ұятсыздық қоректенеді, мен бұл әңгімені соларға айтқым келеді» – дейді Федр² (1 ғасырда).

Үстіміздегі дәуірдің екінші ғасырында тарих бетіне мысалшыл ақын Бабрий шығады, оның «Шалағай дәрігер» деген мысалында мынадай толғау бар:

«Баяғыда бір шалағай дәрігер дүниеде дәурен сүріпті. Бір күні сол дәрігерді бір науқас шақырса керек. Бұдан бұрынғы емдегендерден ол:

«Науқасың зілді, бірақ емдеп жазуға болар» – дегенді талай естіген екен. Ал мына дәрі-

13-бет.

Бір күні әлгі дәрігер кезігіп: «Ой, амансың ба? Ақыреттегі өліктер қалай өмір сүріп жатыр?» – деп сұрапты.

Мысалдардың бәрін келтіре берсек сөз таусылмайды. Көне Эзоп мысалдары жаңа дәуірде туған Ла Фонтен, Флориан, Геллерт, Рабнер, Майснер, Абай тағы басқаларда да ұшыраса береді. Мысалы, «Шегіртке (инелік) мен құмырсқа» Ла Фонтенде, Крыловта, Абайда бар, «Әкесі мен баласы» Флорианда да, Дмитриевте де бар; «Мырза мен бұлбұл» Флорианда да, Пушкинде де кездеседі, «Тоты» Флорианда да, А. Измаиловта да ұшырайды; «Қара торғай мен көкек» (скворец и кукушка») Геллертте де, Хемницерде де бар. Айта берсек ұшы-қиыры жоқ.

Кейбір мысалдар уақ мәтел болып тарайды. Эзоптың «Күншіл ит пен бұқа» атты мысалында «шөптің үстінде жатып алып ит өзі де жемейді, бұқаға да бермейді», ке-

¹ Кора мен Плутон — Әзәзіл мен ақырет құдайы.
² Ф е д р Б а б р и й Басни. СССР Ғылым академиясының баспасы, М.,

1962, 119-бет.

йінгі мезгілде Лопе де Вега жазған «Шөптің үстінде жатқан ит» дейтін пьесасы осыдан туған болар.

Ой-сананың ауысуы әр түрлі салада жүреді, ауыздан ауызға көшеді, жазба әдебиет арқылы тарайды. Әр ұлттың тілінде жүрген жеке-жеке сөздерден талай-талай ойлардың ауысқанын табамыз.

Мысалы, қазақта «өзі бір отырған күрез ғой» – дейтін сөйлем бар. Осыны айтушы адам «күрездің» төркінін түсінбейді, тек отырған адамның паңдығын білдіреді. «Екеуіміздің Крез емес екенімізді, сенің үйің патша сарайы еместігін Кирсанов өте жақсы біледі» – дейді Н. С. Тургенев («Әкелер мен балалар» – 20 бетінде). «Бұл кісі туралы талай ертегілер айтылған дала крезі ғой» – дейді Д. Н. Мамин-Сибиряк («Астық» 2, 1). «Біз төсекке Крез боп жатамыз да, Ир болып түрегелеміз» дейді В. Г. Белинский. Н. С. Ашукин мен М. Г. Ашукина құрастырған «Қанатты сөздер» атты кітаптың 283 бетінде де Крездің аты, кім екендігі айтылды. Ендеше, ежелгі Лидия патшасы Крезді немесе Геродот тарихын сахарада көшіп жүрген ел білді деу қате болар еді. Сондықтан бұл «күрез» біздің елге екі жолмен келуі мүмкін. Біріншіден XIX ғасырдағы орыс әдебиетінен алынады немесе араб- фарсы, тәжік-өзбек тілінен келіп ауысуы да ойға сияды Бірақ біз көбінесе орыс әдебиетінен келгендігін қолдаймыз, өйткені осы «Күрез» деген сөзді оңтүстік қазақтары біле бермейді, бұл тек Орталық Қазақстанда ұшырайды.

«Жалған мен шындық» атты мысал Ромулда кездеседі. Татардың атақты ақыны Абдулла Тоқай Шекспирден аударады. Осы күні ауызша анекдот болып тарап кеткен.

Халық арасында дәнекер болып бірден-бірге ой ауысады, бұл түрлі арнада жүріп жатады. Ұзақ эпос-ертегілер сабақтасады, қысқа мысалдар көшіп-қонып жүреді. Жеке мақал-мәтелдер, тіпті дара сөздер де бір елден екінші елге келіп қонақтайды.

Қазақ халқының ең алғаш нәр алғаны шығыс мәдениеті, батыс жұртына – орыс халқына кейінірек жақындап, қоян-қолтық ара-

ласқан сияқты. Араласудың тіліміздегі ізін кейінгі тарауда сөз етпекпіз. Онда араб-фарсы тілінің әсерін айта өтіп, орыс тіліне көшпекпіз.

Ауыс-түйістің күшті кезеңі XIX ғасырдың орта шені, оның артынша революциядан кейінгі дәуір қамтылады. Аударма әдебиетінің төл әдебиетке мол әсерін тигізгені де, мәдениетіміздің шеңбері де осы кезде күшейгені кеңінен сөз болады.