"жазушы" баспасы
жүктеу/скачать 1,77 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ІЛИЯС АҒА ТУРАЛЫ
МҰХТАР АҒА ТУРАЛЫI Әңгіме дәл бүгін арамызда жоқ, Мұхтар Омарханұлы Әуезов туралы болсын, естігеннің қоспасы көп қой, біз көргенді ғана айталық. Мұхтар аға 1922 жылдың аяқ шенінде Ташкентке келді. Алғашқы көргеніміз сонда еді. Үстінде қара-көк мауыты пальтосы бар; соған сай қара- көк кепке киген, қайырған қаршығадай дембелше қоңыр жігіт. Қою қара бұйра шашы шашау шығып селдіремейді. Ұйқысы қанбаған кісідей көзі кіртиіңкіреп, бет-аузы қасаңғырап көрінеді. Әңгімеге араласқанда тамағын кенеп, жөткіре түседі, тұтыққандай болып кібіртіктеп отырады да, бірте-бірте көсіледі. «Жүйріктің делебесі – дуда қызады». Бетпе-бет сөйлесуге тереземіз тең емес, егде тартқан айдынды ағаны біз анадайдан тыңдадық. Сөйтсек, ол біз көргенде жиырма бес жаста-ақ екен-ау! Бір күні кешке таман Қазақ ағарту институтында (әуелде Киринпрос, кейін Казинпрос аталған) мәжіліс болды, Мұхтар аға баяндама жасады. Мәжілісті басқарған – сол жылы жасы жетпіске толған, қазақ халқына отыз бес жылдай еңбегін сіңірген атақты ғалым этнограф – Әбубәкір Диваев. Оның ұлты башқұрт еді. Ол жиналысты ашты да сөзді Мұхтарға берді. Мұхтар ағаның баяндамасы фольклорды зерттеу жайында болды. Сонда: «Қырғыз елінің ұлы эпосы «Манасты» бұдан жетпіс-сексен жыл бұрын қазақтан шыққан әрі ғалым, әрі жазушы, әрі этнограф Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлиханов зерттеген болатын, – деп бастады Мұхаң. – «Манасты» ол: «Сахараның Илиадасы», оның жалғасы «Семетейді» Орта Азияның «Одиссеясы» деп атаған. Біздің елдегі батырлар жыры «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Тарғындар», махаббат күйін шерткен лиро-эпостар «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман- Шолпандар» бар, ескі түркі, шағатай тілінде жазылған «Көр ұғлы Сұлтан», «Зарқұм», «Салсалдар» бар, міні – осылардың бәрін де зерттеу керек, халық қазынасының тотып тазартып, асылын аршып алуымыз мақұл», – деп ой түйді ол. Жас түлек ғалым Мұхтар тыңдаушы азаматтарға көп нәрсені жүктегендей, келелі пікірін алдарына тартты. Зерттеуші ғалым өзінің салмақты бір қырын сол кезде-ақ көрсеткендей болды. Осы мәжілісте қазіргі қырғыз елінің егде азаматы, атышулы ақын жазушысы Аалы Тоқомбаев та болса керек. Өйткені, соңынан «Шолпан» журналында «Құрманбек батыр» («Қырғыз халық әдебиетінен») деген көлемді мақала шықты. Соның басында: «Ілгергі өткен заманда. Ыстықкөл деген жерде Еламан деген бай болған, һәр түлікке шай болған, алтын, күміс, асыл бұйымдарға жетік болып, жалғыз кемшілігі қырықтан асып, елуге жеткенше баласы болмаған. Елу жасқа толғанда бір еркек балалы болған. Еламан батыр той қылып, елі-жұртын жиып, отыз күн ойын қылып, таң-тамашамен өткізеді. Ат шаптырып, палуан күрестіріп, ер сайыстырып, жырғалды тойды өткізіп, қалың халық балаға Құрманбек деп ат қойды», – деп жазды. Сонау ілгері заманда Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов, беріректе Мұхтар Омарханұлы Әуезов сынды ірі ғалымдардың «Манас» эпосына. жете көңіл аударуы тегін емес. Дүние жүзінде талай-талай ірі эпостар болыпты, солардың ішінде Шумер елінің «Гильгамеші», Грекияның «Илиадасы» мен «Одиссеясы», Индияның «Рамаянасы»
мен «Махабхаратасы», Скандинавияның «Үлкен эддасы» мен «Кіші эддасы», түркі елдердегі «Дәдам Қорқыт», «Қорқыт ата», түстік Германияның «Фаусы», өсетіннің «Нартасы» – бәр-бәрінің ішінен қырғыздың «Манас» атты эпосына қапталдасары жоққа тән. Оның үстіне Мұхтар аға өткен елуінші жылдарда «Манас» эпосы осыдан мың бір жүз жыл бұрын қалыптасты деп ашық айтты, бұған қосыламыз, бірақ сол эпоста жырланатын уақиға одан да бұрын болуы ықтимал, өйткені «Шахнамадағы» Иран мен Тұранның соғысы, дәлірек айтқанда, Үрістем мен Аф- росияб ханның соғысы, ақын Фирдоуси заманынан бірне- ше мың жыл бұрын деп осы күнгі ғалым Иосиф Самойлович Брагинский дәлелдеп өткен-ді. Шоқан мен Мұхтар ағадан соң «Манасты» зерттеген ғалымдарымыз – Әлкей Марғұлан мен Қажым Жұмалиев болды. Қажымды қырғыз елі «манасшыл қайраткер» деп атады. Мұхтар ағаның арқалаған жүгі – адам айтқысыз ауыр. Ол 1923 жылы «Заман еркесі» атты романына Абай өлеңін эпиграф етіп алған екен: Қарасам қайғыртар жұрт бұл заманғы, Салқын қуыс өмірі иә қараңғы. Білім де жоқ, білімге сенім де жоқ, Өнерсіз қартаяр деп біл балаңды...— депті.
Ақын Абайды, философ ғалым Абайдың өмір бойы ғылымды көксеп, сусап өткен, Шығысты да, Батысты да талмай зерттеп көрген, еліне емешесі езіліп, ұлы ақындығын, терең даналығын сыйлаған алып Абайды қыршын күнінде-ақ таныған ғой Мұхтар аға! Мұхтар ағаның білгенін білу өте қиын, ал тіпті білмейтінін білу одан да ауыр-ау, сірә! Сол 1923 жылы «Қөркемөнер – көркемөнер үшін» дейтін жалған бағытқа бой ұрып, теріс өрістеген Мережковский, Гиппиус ханым тәрізді тіршілік шындығынан қол үзіп адасқан декаденттердің түп тамырын Қазақстан топыра- ғында ең алғаш тексерген де осы Мұхтар ағамыз болатын. Айғақсыз айтылған сөз аумалы-төкпелі бола береді ғой, мен бүгін жас күнімде қазақтың екі азаматының ауызба-ауыз сөйлескен әңгімесін келтіре кетейін, олар: Мұхтар мен Әшім болатын.
Мен Шпенглердің «Европаның сөнуі» («Закат Европы») атты кітабын оқып бітірдім, қызық екен. Әйткенмен пікірлері өте соны, оғаштау да жері бар. Заты, декадент Мережковскийдің «Европа сөніп барады» – деп байбалам салуы, сөйтіп, пайғамбарды күншығыстан іздеуі, ал мына біздегі кейбір ақындардың соған еліктеуі – бәр, бәрінің түп қазығы осы кітап екен, – деді Мұхтар. Сонда Әшім Омаров оған қарап: Орыс әдебиеті Мережковскийді «Король цитат» деп атайды. Декаденттер өмір бойы өз беттерінше «ысқырған» да емес, «ысқырмайды» да, үнемі еліктеп-солықтаумен жүреді, бұл бағытты марксизм мәнсұқ етті ғой. Онан да сен мына Бокльді оқы! Бұл кісі тарихшы, жиырма жасында кітапханаға кіріпті, «Бүкіл адамзат циви- лизациясы» («Цивилизация всего человечества») кітабын жазбақ болыпты. Міні, осы 1928 жылы Мұхтардың сол кезде-ақ зерттеуші ғалым, ұстаз екенін түсінетіндей едік. Айта берсек, әңгіме таусылмас та еді, бұл Мұхтарды мақтау емес, мақтаныш ету; көргенді, естігенді жас ұрпаққа жеткізу; бүгін әлемге аты мәлім ұлы Мұхтардың жаңа жарып шығып келе жатқан жас шағындағы жақсы нышандарын ұрпақтарына әйгілеу. Бізден кейінгілер біз көрген-білгенді там-тұмдап біле берсін. «Керек тастың ауырлығы жоқ». Ағалар айтпай кетті демесін өсер ұлан, өнер ұрпақ. Кейінгі кезде де Мұхтар аға ғылми зерттеуінен қол үзбеді. «Қазақ ертегісі есте жоқ ескі замандардан бастап беріге шейін болған талай ұзақ дәуірлердің кезеңдерінде туған, өсіп, көбейіп келген мол дүние, – деген- ді. Сонау арғы Үйсін, Қаңлы руларының кезінен санап, Қыпшақ елдігі тұсынан келген көне әңгімелер. Қазақ атты ел құралмастан бұрын, мұсылманшылық кірместен бұрын ескі руларға түгел ортақ болған ертектер бар. Ол рулар өз уақытында әртүрлі діндердің әсерін көрген...» «Ескі дәуірлерде дүниеге мәлім болған шабуыл жорықтың бәрі де осы күнгі қазақ жайлаған жерлердің үстінен өткен. Теңіз жолдары ашылғанша Батыс пен Қиыр Шығыс арасындағы сауданың керуен жолы да қазіргі Оңтүстік Қазақстанның көп жерлерін кезіп өтетін болған».1
Мұхаң қазақ ертегілерін: 1) хайуанат жайындағы ертегілер; 2) шыншыл ертегілер; 3) салт ертегілері; күлдіргі ертегілер; 5) аңыз ертегілер; 6) хиялы ертегілер деп, бірнеше салаға бөлді. Ертегілер туралы айта келіп, Мұхаң: «Қазақ халқының тарихымен қатар, фольклорын сақтаған адамдар бірнешеу, олар: Қорқыт, Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар Көсе және Қожанәсір» – деп түйді әлгі кітаптың 28-бетінде. Мұхтар толып жатқан оқулықтардың авторы, өскелең буынның ірі ұстазы болды. С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры болып, бірталай буын студент жастарға әдебиет тарихынан дәріс үйретті. Москва мемлекеттік университетінің де профессоры 1 Қазақ әдебиетінің тарихы. Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, Алматы, 1948, 58-59 беттерін қараңыз. «Ертегілер» атты М. О. Әуезовтің мақаласы. 167
болып шығыс әдебиеті тарихынан сабақ берді. Мерзімді баспасөз бетінде мәдениет мәселесіне қатысып, мүлт басқан жастарды түзу жолға салып, жөн сілтеп отырды. Қазақ халқының әдебиетін, тілін талмай зерттеп өркендеп өсуіне еңбегін сінірді. Қазақ халқының тіл қорын байытып, оны бір жүйеге келтіру үшін атсалысып, игілі еңбек етті. Тамаша аудармашы Мұхаң дүние жүзінің терең ойлы, асқар дарыңды ұлы суреткерлері Шекспирді, Толстойды, Гогольді, Тургеневті, Чеховты, тағы басқаларын қазақ тілінде сөйлетті. Осы еңбектерін корыта келіп, аударманың ғылыми теориясын жазып, жастарға өнеге-үлгі тастады. Мұхтар Омарханұлы Әуезов – Шығыс пен Батыс мәдениетін сарқа білген, түбегейлі зерттеген үлкен ғалым, ұлы дарынды суреткер, сезімтал да жалынды жазушы. Ол он тоғызыншы ғасырдың аяғында туып, жиырмасыншы ғасырдың орта шенінен ауғанша сарылып еңбек жасады. Өзінің туған елін – советтік қазақ елін дүние жүзіне танытқан азаматымыздың бірі, бір де болса бірегейі осы Мұхаң. Сондықтан Совет елі Мұхтардың еңбегін бағалай, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты етті. Ол – филология ғылымының докторы, про- фессор, академик, екі дүркін лауреат қалам қайраткері – жазушы, драматург, журналист, зерттеуші, үлкен ғалым. «Бізге Мұхтар Әуезов Шығыстың Шолоховы, ал Қазақстан үшін ол екінші Абай ғой», – деп құрметтеді марқұм Погодин. Рас, Мұхтар өскелең дәуірде туды, дер кезінде келешек үшін игілі еңбегін бұрқырата істеп, еншісіне тиген өз ғасырына сыйлы сыбағасын бере де білді. Осылай болуына оның жас күнінен ілім-біліммен шұғылдануы, бойына туа біткен дарыны себін тигізді. Баяғыда Карамзин туралы В. Г. Белииский: «... тот не понимает Карамзина и не умеет достойно оценить его подвига, кто думает в нем видеть только преобразователя и обновителя русского языка. Это значит унижать Карамзина, а не хвалить его. Карамзин создал на Руси об-
168
разованный литературный язык, и создал потому что, Карамзин был первый на Руси образованный литератор», – депті. Ұлы сыншының осы сөзін біздің Мұхтар жайында да айтуға болар еді. II Мұхтар аға отырған жерде мінбеге шығып сөйлеуден қатты қаймығушы едім. Реті келгенде ескерте кетейін, аударма жөнінде 1959 жылы январь айында Алматыда регионалдық мәжіліс өтті. Бір үзіліс кезінде Мұхамет- жанға келіп: «маған сөзді түстен кейін, Мұхтар аға жоқ кезінде берерсің» деп өтіндім. Өйткені: осының алдында Зауыр Манытбеков пен Қасым Тоғұзақов екеуі Лермонтовтың аударылуы жайында сөзге келісіп қалды да, тыңдап отырған Мұхтар Қасымды шенеп тастағанын естідім. Түстен кейін маған сөзді Мұхаң жоқта бергені үшін Мұхаметжан Қаратаевқа осы күнге дейін ырзамын, мүмкін мен де Қасымның кепін киюім кәдік қой... Ұмытпасам, сол жылы жаздыкүні қазақ халқының бұрынғы ән-күй және әдеби мұраларын қайта қарау, сын көзімен игеру жайында Қазақстан Ғылым академиясында арнайы ғылыми конференция болды. Академияның үлкен залында мәжілісті ашып, бірінші сөзді вице-пре- зидент академик Сақтаған Бәйішев сөйледі. Аталған мәселенің 16 тақырыбына 16 баяндама жасалды. Бірсыпыра ғалым, жазушы өңкей Сырдан сыңар аяқ өткен дүлділдер өздерінің көкейкесті пікірлерін ортаға салды. Қорыта сөйлейтін академик Мұхтар Омарханұлы еді. Мұхаң ұзақ шолғындай сөйлеп келіп, үш баяндамашыны бөліп алып атады. Олары: Мәшһүр Жүсіп Көпеев еңбегі жөнінде сөйлеген Ісләм Жарылғапов, Дулат ақынның еңбегі туралы айтқан Ханғали Сүйіншәлиев, соңғысы – Шортанбай Қанайұлының өлеңдерін алты ай зерттеген мен болдым. Мұхаң тұрып: «Сәйділ Талжанов шешен баяндамасында Шортанбайдың кемістіктерін баса көрсе-
169
тудің орнына, қорғаштап сөйледі, оны Шоқанның «черный фоны» етіп көрсетпеді», – деп мені біраз жерге жеткізіп тастады. Шортанбай, Дулат, Мәшһүрлердің қат-қабат шытыр еңбектері мен көзқарастарының марксше-ленинше әділ бағасын бір күнде бір адам ғана шешіп, кесіп бере алмайтынын біз де білдік, Мұхаң да біледі. Конференция аяғында қонақтарға арналған қонағасы мәжілісінде тағы бірінші сөз сөйлеген Мұхтар аға толқын-толқын ойларын орай-орай айта келіп: «Мен конфе- ренцияда негізгі баяндамаларды жасаған он алты баяндамашының он алтысының да денсаулығы үшін дәм аламын!» – деді. Мұхаңның туған баласындай болып, үйіне күнде барып жүретін Ысқақ Дүйсенбаев арқылы, Мұхаңның қорытынды сөзіне ырзалығымды білдіріп, жасы үлкен ағаға сәлем жолдадым. Ертеңіне, академияда Мұхаң маған қарап: «Сенің ырза екеніңді Ысқақ айтты, сонда кай жеріне ырза боп жүрсің, шырағым?» – деп, сынай, барлай сұрақ қойды. Мен тұрып: – «Сіз менің атымды атап, «шешен баяндамада» деп екі рет қайталап айттыңыз, сол маған жетеді. Егер сіз шешен емес, нағыз оңбаған баяндама десеңіз де, мен түк айта алмас едім. Сіз ағасыз, оның үстіне әлемге әйгілі Мұхтар ағасыз ғой... – дедім де ойымды әрі қарай жалғастырып: – Шортанбай ақынның өлеңдерін зерттеу ойымда жоқ еді, оны маған еріксіз тапсырған директорымыз Ісмет Кеңесбаев болатын. Бірақ шындықты тапжылтпай тауып айтатын, дәл үстінен түсетін орасан жүйрік тұлға екен, маған ұнаған жері осы, – дегенімде, – мүмкін, солай да болар... – деп бөгде бір әңгімеге ауысып кетті. Мұхтар ағаның қасында қатар отыра алмасам да, оның жұмсаған жеріне жүгіре жөнелетін едім. «Дүниедегі ең қысқа да, ең ұзақ та уақыт- ау, сірә! Өйткені рахат өмірде өте келте көрінетін уақыт, зарығып күткенде ащы шекше созылады ғой» – депті Франсуа Вольтер. 170
Уақыт керуені зымырап барады. Жеке адам үшін баянсыз дүниеден сол Мұхтар аға көші де мәңгі тылсымына өтіп кетті. Мұхтар сынды ұлы тұлғаның сыры да, қыры да көп. Ол жайында жазылғаны да, жазылатыны да аз емес. Өнегелі ағаның өмірдегі орны үңірейіп қалды, біз оны сағындық. Сағынғаннан өз ішіме үңіліп, жадымда бардан жалғансыз шыққан жан толғауым еді бұл. ІЛИЯС АҒА ТУРАЛЫ«Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең». Абай. I Әңгіме ақын туралы. Адам туралы болсын! Кеше ғана үдере көшіп өткен ұзақ сапарда біз неше алуан адамдарды көрдік, солардан ұмытылмас өнеге алдық, жақсы мен жаманды айыра білуге үйрендік, есейіп бүгін ержеттік. Сөзінде опа жоқ жанның өзіне де опа қылмайтынын әбден таныдық. Адам керуен, өмірі жол, Ешкімге жат із емес. Жолмен көшкен керуеннің Алды-арты да біз емес. Осыны жазар алдында біраз әуреге түстім. Әркім өзін тәуір көреді және жақсы білем деп топшылайды. Сондықтан өз өмірбаянымды шертсем бе деген толғақ ойыма орала берді. Өткенді еске алып тамсана бердім. Үлгілі қызық нәрсе болмаса, не болса-соны жіпке, қылға тізіп көңірси беруге, оқырман жастарды жалықтырар деп қаймықтым. Оның үстіне адамның өзін-өзі тануы өте қиын деседі ғой... Елімнің айтуынша, «өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам», Ендеше, баяғыда ашылған Американы күнде ашып, анау- мынауды шатпақтағанша, өзімнің көз алдымда өткен, өмірде көрген- түйгенін жеткізе жазып кеткен ардақты ағаларымды сөз еткенім мақұл болар. «Мен бір жұмбақ адаммын – оны да ойла» деп Абай ата айтқандай, менің көз алдымда өмір сүріп, кейінгі жастар көре алмай қалған сол бір ағалар да жұмбақ жандар. Олардың өнерпаздық сырларын шығармаларынан танитын жас ұрпаққа өмір жолдарынан, зәредей болса да, дерек қалдырғым келеді. Көргендер айтпаса, жазбаса, көрмегендерге таптырмайтын деректер... II Хикаяны Ілияс Жансүгіровтай асыл да, ақын да ағадан бастайын. Ол кісі 1932-34 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы президиумының төрағасы еді. Ол кезеңде біздің Одақта машина түгіл, жегулі ат та болмайтын. Ұзын бойлы, алпамсадай нар денелі, өзі мейлінше кішіпейіл адам екен. Мен Халық ағарту комиссариатында (Наркомпроста) Сейтақаңның (Сейтқали Меңдешевтің) қол астында қызмет етуші едім. Мені көргенде, Ілияс аға күлімсіреп: «Өзіңнің тілің шолақ қой, заты, Сұлтанбектің інісі емессің бе» – деп сұрады. Мен Сұлтанбектен аттонымды ала қаштым. Сол күн кешке таман мені үйіне жаяу алып барды, ағаның үйіндегі шай сатусыз ғой. Осының алдында Мұхтар аға Зоя Сергеевна Қедринамен бірігіп Ілиястың «Дала» атты поэмасын аударған болатын, ал мен Сәкен Сейфуллиннің «Қызыл атын» аударып, оны орысша редакциялап, өңдеп, өлең етіп жазған ақын Михаил Баталов еді. Үйінде отырып, Ілекең маған: «Күйді» аударып берші», – деді. Үлкен кісінің тілек аралас бұйрықтай, бұйрық аралас тілектей, бұл бір ұсынысы мен үшін тым ауыр еді. Соны тіке айтуға бата алмадым. Айдыны зор ақынның мысы басты ма, әлде әке сыйлап, аға сыйлап өскендігіме бақтым ба – әйтеуір жауабымды келте қайыра алмай, мәймөңкелеп міңгірледім. – «Ілияс аға, қуана-қуана істер едім. Әттең, қолымнан келмейді ғой, Өзіңіз білесіз, орыс халқында Байронды аударатын адам Гетені аударуға баспайды ғой. Бұл екеуінің сөз саптауы да, ойларының кестесі де басқа-басқа ғой. Сәкен шығармаларын орысшаласам, ол кісі ауылдас адам болғандықтан, тілі маған таныстау. Мен Сәкен стиліне аздап төселіп қалдым. Сіздің ақындық тіліңіз де, стиліңіз де өзгеше ғой. Сіздің «Күйіңіз» одан да өзгеше. Мұны аударуға тісім батпайды ғой деп қорқамын. Міні – қараңызшы, Сіз «Күйді»: Қобызшы — Молқыбай шал Матайдағы, Матайда Кенже, Түнғат, Сақайдағы, Қазақта қобызшының қалғаны сол, Жорға еді маймаңдаған бақайшағы,— деп бастайсыз. Осы төрт жолдың ішіндегі аударушыға ең ауыр сөз «бақайшағы» – ойдың кілті де осы жалғыз сөзде тұр. Мен білетін орыс тілінде «палец», «запястье» деген екі сөз бар, бұлар «бақайшақтағы» ойнақы ырғақты бере алмайтын тәрізді. Сондықтан бұл сөздің баламасын табу үшін біраз уақыт өтеді, ал баспа орны бір жол өлеңге бір-ақ сом төлейді, оның үстіне, Ілеке, «Ақ көбекті», «Көк көбекті», «Боз інгенді», «Қорамжаның» күйін тағы сондай тарихи мәні зор, сыры терең жеке сөздеріңізді орысшаға аудару маған ақыреттің қыл көпірі болмаса...» – деп күмілжідім. Көмейімді емеурінімнен тани қойған Ілекең – «Одаққа ертең келіп, хатшымен сөйлесіп кетерсің, оның қолында орыс тіліне аударылатын шығармалардың тізімі бар», – деді. Онда Одақтың хатшысы Әуелбек Қоңыратбаев еді. Әрине, ертеңіне Одаққа бардым, шарт жасасып, Сәкеңнің «Советстаны» мен «Сыр сандығын» аударуға алып қайттым. Бұдан соң ол ағаның алдында өзімді кінәлі ұқтым да, бетпе-бет сөзге келе алмадым. Енді бір күні көшеде Ілияс пен Сәнжар Жапарұлы Аспандияров екеуінің әңгімелесіп келе жатқанын көрдім. Бойлары сұңғақ, иықтары тең екен. Мен сәлемдесіп болып, арттарынан ілесе аяңдадым. Мені жан деп қымсынған олар жоқ. Менің екі құлағым соларда. Сонда Сәнжар Ілиясқа қырындай қарап: Ілияс, мен жақында бір повесть жазып бітіріп едім, соны саған берейін, өз атыңнан бастырып шығаршы, сен жазушысың ғой, маған ұят болып тұр, – деп аз-кем кідіріңкіреді де, Сәнжар аға үзілген ойын әрі қарай созып, – өйткені, өзіңе белгілі, мен орыс-герман соғысына қатыстым, ол мезгілде әскери дәрігер едім ғой, төл мамандығымның өзі де сол, бері келе совет дәуірінде қазақ елінің тарихын жазып шығардым, қазір жұрттың бәрі мені тарихшы деп таниды, сондықтан көркем шығарма сияқтанған мына бір шағын повеске ие болуым орынсыз тәрізденеді... – дегенде, Ілияс тұрып: Сәке, сіз ол шығарманы орысша жаздыңыз ғой, ал мен орысшаға мүлде шорқақпын, сондықтан сіздің елеулі еңбегіңізге, құдай аманаты, қол қою маған да үйлеспейді, – дегенін естіп қалдым. Екеуі Карл Маркс пен Комсомол көшелерінің түйіскен жерінде екі айрылды да қарасын үзіп, екеуі де ұзай берді. Менің көзіме осы ағаларым жапанда жалғыз жортқан екі жампоз атандай елестеді. Сарыарқаның отын оттап, суын сулап жүрген, екі өркеші екі баладай еркін өрістеген атандарды жанымдай жақсы көруші едім. Олар, үдере көшкенде, қанша жүк артсаң да, мойымай ілгері тартатын еді-ау!.. Екеуінің де соңдарынан кезек-кезек алақтай қарап, сырттарынан қатты қызығып, аңырып тұрып қалдым. Біріне-бірі өкпелесіп айрылысты ма, жоқ қалтқысыз түсіністі ме – сол сәтте осы арасын біле алмай арманда қалдым... III
Әр адам көбінесе, өзінің туған жерін, өскен елін есіне түсірмей өте алмайды. Мен де өзім көрген, көз алдымда болған ағаларымды әңгіме етсем, сөкеттігі болмас. Көр- мегенін де, білмейтінін де топшылай салатын кейбір сыңаржақ әуесқой сыншысымақтардан да кенде емеспіз ғой. Олар туралы Ілиястың өзі де айтып кеткен болатын: Өзгеге ұғындырмас өзі бұзбай, Сыншыдан сақта, құдай, сортаң тұздай! Шатасқан шалдуардан жиіркенем. Елімнің ескісінен сөз айтқызбай,— деген-ді. Туған жердің ыстықтығын айтуға келгенде Ілияс алдына жан салмайды. Мысалы, Сарыарқадағы Ереймен тауында Қусақ көлінің жағасында отырып, Сағынай асын суреттейді, сол кезде де өзінің ойын, алған тақырыбын тастай беріп, ол туған жерін, Жетісу өңірін толғай жө- неледі: Мен өзім тауда туып, тасында өстім, Жасымнан мұз төсеніп, қарды кештім, Асқарда Аршалыға қозы жайып, Бұлттың аспандағы қасында өстім. Жасымнан жырлап едім тауда талай, Гималай, Кавказ, Жөңке, Алтай, Алай..,— деп мақтап, мадақтайды ол! Тегі Жетісуда туған Ілияс жақсыны жатырқамайтын даңғыл ақын, шабарында жер таңдамайтын тұлпар. Көңілден де жүйрік көк дөненге мініп, Парнас тауына құлашын сермейтін самұрық. Ол Арқаны да аянбай жырлайды. Ілекеңнің «Құлагерді» жазу үшін Ереймен тауына қызығып баруы да тегін емес. Өйткені Ілиястың ағасы Иманжүсіп бұдан әлдеқайда бұрын: Бүркіт алып басыңа бір шығайын, Көзіме бір көрінші Ереймен тау,— деген болатын. Осы сөз есіне түскенде ол Ереймен тауың алыстан аңсап барғандай. Осы ырғақтың бәрі де махаббат күйіне барып паналайды. Шын ақын сүюге, сүйсінуге елтіп отырады. Сүйген жүрекке күйкі зат та әдемі боп көрінсе керек. Академик И. Ю. Крачковский Ләйліні қара торы, кескін-
«сұлу сұлу емес, сүйген сұлу» деп осы құбылысты айтады білем. «Қарақшы мен қайыршының ішінен қаһарман шықпайды, оны іздеудің қажеті аз! Қаһарман деген ойдан туған өтірік, өмірде тек адам бар, кәдімгі қарапайым адам, одан өзге түк те жоқ», - дейді Лев Николаевич Толстой. «Әлемнің күміс қоңырауы» атанған асқақ ойлы философ Толстойдың осы пікірін ақын Ілияс Жансүгіров анықтай түседі. Қарашашқа Ұлы жүз Сары Үйсіннің күйші жігіті қызығады, сонда: Қара қас, қылаң қабақ, кер-кұба қыз, Қара шаш, алма сағақ, құралай көз. Сырықтай ортадағы сымдай бойы, Тал шыбық, қыпша белдің өзі нағыз. Түлкі қыз қызыл алтай, кер марал кыз, Ақ қоян, бозша байтал, ақша нар қыз. Қымыздай балға ашытқан тәтті қызға, Жігіттер, бәріңізде-ақ сұғынарсыз.
Құлпырып қыздың беті албырайды, Ұқсаған алтай түлкі жондығына. Қүлкісі тау бұлағы төгілгендей, Сөйлесе меруерт маржан себілгендей «Алғандай жерден пішіп»,— деген сұлу, Көркіне көз тойынып семіргендей... Қасынан бір моланың жүріп кетсе. Жыбырлап көрдегіге жан кіргендей...—
Қылғынып қызға ұмтылған қызу да жоқ, Қыз күйік — күй сарынын бұзу да жоқ, Қасарып алдында отыр сұр мегежін, Бетінде Қарашаштың қызыл да жоқ. Шөп желке, шолақ бұрым қотыр-қотыр, Қыз емес, қарсы алдыңда албасты отыр. Жыландай жиырылған кесіртке қыз, Осыны байқамаған неткен соқыр? Қыз емес жалмауыз-ау, ауызы қалай, Кісі емес, айдаһар ма, даусы қалай?— деп жеркене қарайды, шындықтың шымыр белгісі осы. Ақын өсіріп айтады, өлшеу оның қолынан келмейді. Тек өмірдегі болмыстың арнасынан шығып кетпеуі шарт. Осы айтқан ойыма Ілиястың өзі куә: Халқымның қуанышты бұлбұлымын, Жұртымның жүйрігінің дүлдүлімін. Көтеріп көптің көңілін, күнде шауып, Жүлде алар жұма сайын туды күнім. Шат елдің шешенімін, даңғылымын. Шыным сол, правом бұл, заңды мұным. Астанам Алатаудан саңқылдасам, Жетпей ме жер жүзіне жаңғырығым?— дегенде, Ілияс өтіріктен мүлде аулақ. Қисынын тапқан соң жарасып-ақ тұр. Ілияс аға өлең жазғанда ұйқасын қуып, ойдың желісін бұзатын ақын емес». Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Ол—ақынның білімсіз бейшарасы... екенін жақсы ұғады; өзі би, өзі қожа, өзі инженер. Ол алып та жығады, шалып та жығады. Қазақ сөздерінің бәріне де жан бітіреді. Ымы-жымы білінбей ұйқаса кетеді. Мысалы, Арқада болған Сағынай асына халықтың көп жиылғанын айтарда: Қараөткел келіп жатыр Қарқаралы, Кереку, Баян, Семей, Торғай бәрі.
Дейміз бе осыларды нені іздеді? Жын қуды астың етін жегізгелі. Арқаға аударылды ас дегенге, Лақылдап Балқаш, Арал теңіздері. Қысқа қайырған, сегіз жолға «қырық мың жолдық» поэманың сөлін сыйғызған. Әрі қарай осы астың қонағасысын суреттегенде: Тәтті жал, қазы, қарта мая-мая, Дамылсыз дастарқанды жүрген жая. Жігіттер тынымы жоқ табақ тартып, Болғансып терлеп-тепшіп бая-шая... Осындай болып жатты ұлы жиын, Жиынның мыңнан бірін айту қиын. Еті — тау, қымызы — көл деуге болар, Айтқанда тартыңқырап астың сыйын,— дейді Ілияс. Шыңғыстауда Мұхтар суреттеген Бөжей асындағы «ас та төк» қонағасыдан бұл да олқы соқпаған. Сағынай асында бір мың үш жүз ат бәйгіге қосылды десе, кейбіреулер артық кеткен деп мін тағуы кәдік. Сәкен, Мұхтар, Ілиястар бірдемені жазардан бұрын, оны зерттеп, біліп, егжей-тегжейіне көздері жетіп жазады. Сәкен аға
«Шормандап» кәрі шораяқ Бурыл өтті. Лап ұрып қозып кетті, жұрт айғайлап!— деп, делбесі қозады. Олай етпесе, қазақ сахрасының ақыныболмас еді. Оның үстіне: Шаңы – бұлт, екпіні – жел, аттар – қаңбақ; Балалар ұран салып, безді зарлап, Шапқан ат, салған ұран, күңіренді Арқа, У да-шу, ұлан-аза болды жан-жақ,— деп, көріп-біліп отырған кісі ғана айта алады. Өйткені: Жасымнан жылқы десе, менің жаным, Атырдым жылқы ішінде өмір таңын. Жапанда жел жылқының үстінде өстім, Мекендеп, өмірімде аттың жалын,— деп, өзінің жылқымен жасынан сырмінез екенін аңғартады.
сол өзенге қойып кеткен ғой. Ол да тұншыққан, бірақ өлмеген, судан сүйретіліп, жан-дәрмен қимылдап, жағаға әрең жеткен. Содан суық тиіп безгек ауруға ұшырап, Байрон Абидоста екі ай төсек тартып жатқан. Ақынның «Абидостағы қалыңдық» атты поэмасы дүниеге осылай келіпті. V Ілияс ағаның қаламынан шыққан дүниенің бәріне де мұқылас сенетін жанның бірімін. Құлагерді өлтірген телітентек, содыр сұмырайды бейнелегенде: Айбалта ырғай сапты қойынында, Сол еді мылтығы да, сойылы да,— деуіне де күдіктенбеймін. Жар астында тұрып жазықсыз жан исін сеспей қатыратын, бір үзім нанга сатылатын жауыз жәндіктер болады, оларды Ілекем, жеріне жеткізіп айтқанына айызың қанады. Жүйріктігінен өзге ешкімге зияны тимеген жаутаңдаған жануарды жазықсыз ұрып жыққан тіміскер сорлыға лағнат айту аздау болар... Ақынды ақын түсінсе керек: Не тапты қазақ Құлагерді ұрып жыққанда, Ұят-ақ болды-ау көршілес мына жұрттан да. Қазағын қарғап жылап жүр әлі сорлы Ақан, Қанатын қиып діңкесін оның құртқанға... деп қазіргі беделді де белді ақынымыз Әбділда да шындықты айтқан ғой. Ілияс аға тек қана ақын емес, ол алдына жан салмайтын, Жетісудың жер-су аттарын да, жәндігін де, өсімдігін де жете білетін ғұлама топонимик және ботаник екен. Куәсіз сөз ешкімді ұйыта алмас, айғағымыз ақынның өзі болсын: Тарбиған Тарбағатай жердің кұты, Барлық ол «қыдыр түнеп көшкен жұрты». Оранған ақ кебенек аруақты Алтай, 180
Шоқысын Бүркітінің Үш бүйенге Қойыпты сәукеледей жарастырып. Күрделі қоныс қайда Күреңбелдей, Құр жатпас Қора мұзбен жүгенделмен, Тегерез, төңкерілген тегеш—Шажар, Шамқой—шал қабақ жаба түнергендей. Талақтап талаулаған Баян жүрек, Тұнжырап тұқырып тұр «тірі өлгендей»,— дейді ол! Әрі қарай сөзді ұзарта бермеу үшін, таулардың сыр - сыпатын, Ілекемнің олардан алатын әсерін айтпай-ақ, Ілияс жырлаған тау аттарын көзінен тізіп, санап көрсетейік: Мұзбұлақ, Ақтасты, Шатыртас, Демікпе, Айдарлы, Қоңыртау, Талғар, Үшқараш, Асы, Бақай, Алматы, Қарқара, Текес, Мыңжылқы, Былшықай, Бесжырғалаң— Үйкүлше, Үш қарқара, Лабас, Қөктөбе, Қулық, Шөладыр, Қыземшек, Торайғыр, Үшмеркі, Сөгеті, Құймақы, Шырғанақ, Қызылауыз, Сарытау, Қарасай, Елшенбүйрек. Науша, Нарша, Шалкөде, Бақай, Теріскей, Сырт, Төр, Мұзарт, Қудырғы, Өрікті, Байсауыр, Тайсауыр. Хантәңірі, Кіндіктас. Осы таулардың бәрін алқа-қотан отырғызып қойып, ақын Ілияс сұқтана сөйлейді: Па, шіркін! Болады екен тау да сұлу, Мұз көйлек көк мұнармен белін буу. Көлдегі көп шағала ортасында Тартпасын көзді қалай айдында аққу?.. Өзгені үйме-жүйме отырғызып, Ортада бір ақсақал кеңес құру. Қайырып тапты үйірін бір боз айғыр, Жусатып, қалғып көзін ашып-жұму. 181 Осыған ұқсамаса, сөкші мені, Басынан Кіндіктастың қарап тұру,— деп қорытады. Оның көзіне Жетісудағы таулар осылай көрінеді. Ілияс жырындағы Жетісу ит-құстары: «Сілеусін, ілбіс, аю, бұғы, бұлан, қасқыр, серек, қарақұлақ, шибөрі, қарсақ, сусар, бұлғын, жанат, таутеке, арқар, құлжа, қарақұйрық, марал, тазқара, балтажұтар, ақбас құмай, жұртшы, саржақ, су бүркіті, құмай, лашын, тұйғын, тұнжыр, тынар, мықи, ителгі, бәрпі, қырғи, құр, тұрымтай, бидайық, бүркіт, тығанақ, үкі, ақсары, құладын, қара, боз, суық, бұқпа, сіпті, шапшақай, майлық, маубас бұқа, шөже, тоқылдақ, сұр кұрқылтай, бұлбұл, шымшық», – деп келтіреді. Бұл осы күнгі зоолог ғалымдарымызға даяр мүлік қой. Енді ағаштарға көшейік: Қарағай, тал, долана, үшқат, шетен, ырғай, арша, ақса- сық, қызыл қайың, барша, шынар, шырғанақ, сөңке, терек, сөгет, емен, үйеңкі, шырғай, балғын, тораңғы, сары ағаш, қойқарақат, жиде, тобылғы, түйеқұйрық, бауыр құрт, қараған, боз қараған, шеңгел, шілік, сарықұйрық, тауқонақ, шәйшөп, маңқа, құлынембес, сүтіген, еңлік, мейіз, киізкиік, ақшалғын, көке марал, бетеге, раң, жапырақ теңге, бұйра, қисық иық, балдырған, уқорғасын, атқұлақ, жүлкеуір, шырыш, шытыр, биеемшек, мыңтамыр, жуа рауаш, жаужапырық, балауса, сорғыш, селдір, ермен, бақбақ, сыбызғы, жалбыз, құлмық, қарақияқ, шоқайна, меңдуана, сора, шақпақ, қурай, шырмауық, кендір, қылша, жыланқияқ, қанжыға, қоға, сасыр, аққой, таусарымсақ, қымыздық, қызсаумалдық, қалақай, айылқияқ, усойқы – дегендерді шұбырта келіп Ілекем суретін сөз баяндап жеткізе алмас, Жерінің Жетісудың бәрі осындай, – деп тоқырайды. Әлі де түгел қамти алмағанын білдіреді. Ботаника ғалымдарына да, тілді зерттеп жүрген ғалымдарға да осы атаулар керектің керегі.
VII
Жылқышы атаны жетік білетін ел – көшпелі қазақ елі ғой. Қазақ ақындарының аяңшыл, желісті, шабысты атты, жорға мен жүйрікті аңсамай, жырламай өткені кемде-кем табылады. «Ат ердің қанаты» екенін қазақ ертеден біледі. Түркі елдердің атты сарбаздары көне заманда-ақ дүние жүзін талай-талай тітіреткенді. Бері келе Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Қамбардың Қарақасқасы, Ер Тарғынның Тарланы, Көр ұғлының Көкаласы мен Ғыраты, Төлегеннің Көкжорғасы, Сансызбайдың Бурыл аты мен Сандалкөгі, Қазмойынды Қарасұр аты – тағы басқалары бәрі де жауға шапқанда «аспанды алақандай, жерді тебінгідей ететін» қанатты тұлпарлар болатын. Ақындардың атасы Абай да өзі аяңшыл, өзі желісті, мінсе – берік, шапса – жүйрік атты белдеуге байлап қойып, көшкенде мінуді аңсады, ол аттың:
болуын көкседі. Осы кезде Абай қырықтан асып, қарттыққа беттегенді, оған енді селтеңдеп, шапқылап жүру ерсі. Белдеуге байлағанда көзін төңкеріп, қабырғалап қарайтын, тыныш тұратын, мінгенде сүрінбей, көсем аяңдайтын ат керек. Заты, Абайдың осы аты не кер, не құла түсті болуы мүмкін. Өйткені кейін інісі Сәкен мініп шапқан Керкөжек сол-ақ шығар: Жетектеп әлекедей көжек керді, Серке сан, бота тірсек өжет керді Шаужайлап аяндатып бір жас жігіт, Тізгінін қатты қымтып тежеп көрді. Секіріп аузын ашып, көкке шапшып, Көжек кер қобалжытты үстегі ерді. Жұлқынып, ауыздығын қарш-қарш шайнап, Тұқырып құшырланып тарпып жерді. Шиыршық атып, билеп шырқ айналды, Уытты екпінімен шарпып жерді...—
Жас елік кетті босап тұтқан қолдан, Жас құлан шықты ойнақтап терең ордан; Тұтқын қыз Керкөжекпен ұшқан құсқа Жетті енді босаған соң темір тордан, — дегенін оқығанда, сөзіміздің растығына көздеріңіз жетер деп сенемін. Ілиястың Керқұласы да әлгі Сәкеннің Керкөжегімен туы стас, не нағашысы, не жиені болар. Жүрсе де жаздай құры болмайды тоқ, Кез жарым кесер баста кесім ет жоқ, Қақпан бел, қалбағайлы, үңгір сағақ, Шапса жел, мінсе жайсаң, тұрса селсоқ, Бұл тұлпар келіп тұрған әбден бабы, Ашылып тұр осы аста мұның бағы. Егер де шын жылқыны мен танысам, Хақ мұның қырып-жойып бәйгі алмағы, Сүйегі жануардың жылқыдан жат... Шапқанда шалдырмастай бітер қанат, — десе, Сәкен де: Шапшыды тықыршып Кер бәйгі сұрай, Аузымен құс тістеген бейне құмай. Жандыға шалдырмайтын жел аяқты Қуса да қос қанатты, мейлі кұдай! —
Қанында шығысың мен батысың жоқ, Ағылшын арғымақтың шатысы жоқ. Қашаннан қазағымның қолтумасы, Арабтың дүлділінің қатысы жоқ, — дегендей, бұл Абай, Сәкен, Ілияс үшеуінің өз аттары. Осыған кәміл сенем. 1928 жылы Ілиястың «Сағанағын» Қызылордада оқыдық. Ақынның аяқ алысы сонда-ақ танылған. Содан бері мүдірмей шауып, бәйгі бермеген поэзияның Құлагері, ақындықтың тәңірі Ілияс аға жылы көзден ғайып болды. Менің жүрегімде ерекше орын алады. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|