Жертөледегі жазу
жүктеу/скачать 5,73 Mb.
|
| ОТЫЗ БІРІНШІ ТАРАУ
ЖЫРТЫҚ ҮЙДIҢ ҚҰДАЙЫ 1 Қараңғы түн. Тоң құрсап шыт-шыт қақыраған жердi тырналап, қара боран ұлиды. Аспан асты азынап өксiп тұр. Сонау Қушоқының ұшар басынан шалқалап туған айдың қияғы да, шашыраған жұлдыз да жоқ – тұтасқан түнек. Тулаған теңiз ортасында күйреп, батып бара жатқан кеменiң желкенiндей, үңiрейген түннiң көбесiн сөгiп, әлсiз жарық қалтырайды. Жар басында жарбиған жалғыз үйдiң сырты қырау, iшi жылау. Түн ортасы әлдеқашан ауған шақ. Алакөлеңке бөлменiң бұрышындағы белi кеткен шоңқима кереуеттiң үстiнде арқалығына басын сүйеген күйi Әзиз-Сұлтанның анасы – Нұрғайша орамалмен бетiн басып, сыңсып отыр. Әл үстiндегi науқас пен ұйықтап жатқан балаларды ойлап, аузын қалай басса да дауысы шығып кетедi өксiп-өксiп қалғанда. Екi күннен берi аққан жасы бiр тиылған емес. Күндiз оңашаға барып, көкiрегiн өртеген қасыреттен ышқына дауыс салып, зарлап-зарлап алады. Қазiр түн болған соң амалсыз тұншыға өксiп кемсеңдеп отыр. Алдыңғы күнi сәскеге қарай станция басында телеграфта iстейтiн, Әзиз-Сұлтанның кластасы Роза дейтiн домалақ сары қыз жылап-еңiреп келiп жаманат хабарды жеткiзген. Әзиз-Сұлтанды атуға бұйырғанын Алматыдағы таныстары хабарлапты. Бұл оны-мұны түртiншектеп есiк алдында жүр едi, ит үргенде назарын тiктеп, жаяулатып жүрген бұл кiм деп қапелiмде ажырата алмай аңтарылып қалған. Ендi шырамытам дегенше сары қыз анандайдан аңырап кеп бас салсын, онсыз да көп ойға күптi сорлы жүрек бiр сұмдықты сезiп атқақтай жөнелдi. Бiрақ қиялына қоңсы қонып көрмеген сұрапыл үкiмдi естiгенде, табан асты күрт ойылып, түпсiз шыңырауға құлдырап бара жатты. Есiн жиғанда төрдегi төрт қабаттап салынған төсегiнiң үстiнде шалқасынан серейiп жатқан отағасы – Мұхаммед-Шәрiптi көрдi. Жұдырықтай екi ұл мен сары қыз жансыз өлiктей сұлап-сұлап түскен екеуiнiң айналасында шөре-шөре шырылдап жүр. Шалының өлi-тiрiсi белгiсiз мына түрiн көргенде, бойын басқан зiл-батпан дерт темiр сауыттай сыпырылып, орнынан қалай ұшып тұрғанын бiлген жоқ. Екi көзi тарс жұмық, иек ұшындағы шала бурыл шоқша сақалы көкке шаншылып, бiр талы да қимылдамайды – демi бiтiп қалған ба? Аузына сөз түспей, жылайын десе, жас шықпай, шошыған күйi тiзерлей кетiп маңдайынан ұстап едi, өрт боп жанып тұр екен. Еппен көтерiп, жастық сап басын биiктеттi. Есi шығып кеткен сары қыз тыпырлап не iстерiн бiлмей қасында үрпиiп тұр. – Уф, Алла, мұндай қорықпаспын! – дедi қолындағы суы орталанған қалайы шөмiштi жерге қойып. – Сiздi үшеуiмiз үш жақтап көтерiп, үйге кiргiзiп едiк, мына кiсi осы орында отыр екен. «Не, болды?» дедi дауысы қатты шығып. Аузымнан қалай шығып кеткенiн бiлмеймiн, жаңағы жайсыз хабарды айтып едiм, тұратын адамдай қолдарын екi-үш рет жоғары қарай серпiп қалды да, көздерi алайып, жерге гүрс ете түстi. Не iстерiмдi бiлмей сасқалақтап, кезек-кезек беттерiңiзге су бүрiктiм. Сiз, әйтеуiр, бiр уақытта ес жидыңыз ғой. Мын кiсi... Дереу буаз биенi ерттеп, артына бiр баласын мiнгестiрiп Розаны станциядағы дәрiгерге жiберген. Сүт пiсiрiмде зыр етiп, «жедел жәрдем» жетiп келдi. Дәрiгер бала асай-мүсейiн сайлап арлы-берлi тексерген соң, уколын соғып, «қан тасығаннан паралич қайталап ұрған, қозғауға болмайды» деп, ем-домын айтып, iшетiн дәрiсiн берiп, жөнiне кеттi. Сол құлағаннан мол құлап, мiне, екi күннен берi әлi есi кiрген жоқ. Қасықтап аузына су тамызып отыр. Тұла бойы лыпылдап күйiп қол тигiзбейдi. Дәрiгердiң iшкiз деп берген дәрiсiнiң де, өзi бiлiп жасаған ем-домының да пайдасы тиер емес. Әй, бетi берi қарауы қиын-ау деген күмәнi таң асқан сайын ұлғайып келедi. Бiр емес, екi бiрдей қайғы жүрегiн жұлып жеп жатыр. Жер бауырлап жатып алуға бiр үйдiң бар тiршiлiгi өз мойнында, жұдырықтай екi балаға ес боп бiрдеңенi шұқылаған сияқты боп жүргенiмен, не iстеп, не қойғанын өзi де бiлмейдi. Үстi-үстiне жамалған қайғы мүлдем есеңгiретiп тастаған. Шалына қарап – бiр жылайды, баласын ойлап одан әрi шырқырайды. Бiресе үнсiз егiлiп, бiресе ышқына өксiп, көзiнен аққан жаста тоқтау жоқ. Бойдағы қуат-жiгер, үмiт-арман, тәндегi бүкiл нәр-сөл ерiп, сор татыған ыстық жаспен бiрге сорғалап ағып жатқандай. Ажары тозып, етжеңдi тығыншақтай денесi сылынып, көйлегiнiң етегi жерге сүйретiлiп, әкесiнiң шапанын киген баладай, үстiндегi киiмi қолқылдап, екi-ақ күннiң iшiнде қу қаңқа боп салдырап қалды. Зарлы ананың өксiгiне үн қосып, сыртта дауыл ұлиды. Қара жердiң өзегiн суыра ышқынып, бораған құм-қиыршық шыныны тасыр-тұсыр ұрады. Терезенiң саңлауынан сыздықтаған желден бiр жақ мұрты жалындап шишаның бүйiрiн қарайта бастаған сықсима шам шалқып-шалқып кетедi. Мылқау түнек өршелене шапшып, жалпақ кеңiстiктегi қалтыраған жалғыз әлсiз жарықты сөндiре алмай әлек. Дiрдек қағып үй ығындағы ит қыңсылайды; қорадағы ыңыршағы айналып аш тұрған жалғыз сиыр мен төрт саулық үздiк-создық мөңiреп, маңырап, жақтарында тыным жоқ. Жалғыз үйлi жапан дала үңiрейген қараңғы түнде күңiренiп өксiп жатыр. Ауада сағым ойнап, шалқар дала бусанып, сай табаны, жыраның қалқасындағы қар болмаса, жер сауыры жалаңаштанып, қыр астынан көктемнiң құлағы қылтиып көрiне бастап едi, қара суық қайыра ұрып, жiпсiген топырақ бетiн көк берiш шемен ғып тастады. Нағыз жұттың нышаны, жалпақ жұртқа болмаса да айдалада шоқайған жалғыз үйге сондай бiр кесепаттың төнiп келе жатқаны анық. Пiшен қораның түбi тақырланғаны қашан. Жiлiк майы жiңiшкерiп, төлдегелi тұрған малдың аузы ендi көкке тие ме дегенде сүйек қарыған қара суық күндiз-түнi азынап тұрып алды. Қысқа қам жасай алған жоқ. Аяқ астынан мұндай халге ұшырайтынын қайдан бiлсiн. Бұрын совхоздың қойын бағып жүргенде жем-шөп деп бас қатырмайтын. Азын-аулақ малы совхоздың қойымен бiрге сүрлем мен пiшенге мелдектеп шығатын. Шаруа күйттеуге шама қайда. Үй тiрегi – отағасы дерттi боп, ес-ақылдары шығып ендi қайттiк деп отырғанда, Әзиз-Сұлтан анандай күйге ұшырап, жығылған үстiне жұдырық боп тидi. Қыс бойы алаөкпе боп Алматыға шапқылаумен болды. Бұл жоқта үйдiң күйбiң тiршiлiгi тұтастай екi баланың мойнында. Станция басындағы мектепке бiр күн барса, екi күн бармайды. От жағып, су әкелетiн де, сиыр сауатын да – солар. Көз көрiмдегi атыз шетiнде совхоз алмай, тастап кеткен бiр мая арпаның сабаны бар болатын. Қыстай содан тышқаншылап тасып, екi бала шөпке үнем ғып келген. Қай қаскүнемнiң iсi екенiн кiм бiлсiн, анада соны әлдекiм өртеп жiберiптi. Шымшып беретiн шөп те бiтiп, мал, мiне, тiлiн тiстеп аш тұр. Мал дейтiн мал да жоқ: бiр сиыр, бiр бие, төрт саулық. Қалғанын жүрiп-тұруға қаражат керек болған соң, сойғанын – сойып, сатқанын сатып бiтiрген. Ендi осының өзiн аман-сау көкке iлiктiру мұң боп отыр. Бейшара екi бала көзiн тырнап ашып, тұрғаннан тыныштық көрмейдi. Ши түбiндегi қияқты орып, қамыс-қурай терiп сай-салаға тентiреп кетедi. Бүгiн екеуi екi арқа шiлiк кесiп әкелiптi. Таң атқанша жiбiп тұрсын деп жатарда буда-буда ғып ескi-құсқы киiм-кешекке орап, үстiне қайнатқан су құйып, шылап қойған. Мiне, пештегi оттың табы қайтып суи бастаған үй iшiнде талдың қышқылтым иiсi аңқиды. Күнi бойғы тыртаңнан сiлесi қатып мұрттай ұшып жығылған екi бала ескi қара тонның астынан бастары ғана қылтиып, тырп етпей жатыр. Бiрiнiң қызуына бiрi жылынып, бүйiрлерiн тақасып, тығылыса түскен. Бiрiнiң бауырына бiрi тұмсығын тыққан ұялас күшiктер сияқты. Күндiз сәл нәрсеге iлiнiсiп, бiр таудың бауырайына сыйыспайтын тетелес екi тентек аға-iнi боп табысып, сондай бiр татулықпен тәттi ұйқы құшағына енген. Ауыр жұмыстан бұрлыққан үлкен кiсiдей қосыла қорылдайды екеуi. Сәби жүзiндегi кексе көлеңке мен күс басып, жарылып, тозған кiшкентай қолдарды көргенде, жоқ-жiтiк қайыршы өмiрдiң ауыртпалығы жанына одан ары батып, жүрегi қан жылады. Ышқынып келген өксiктен балалар оянып кете ме деп қорқып, аузына басқан орамалдың шетiн тiстеп, тұншыға үнсiз егiлдi. «Бұларды қойшы, көк етi сөгiлiп жүрiп ер жетер. Бәрiнен бұрын үмiтсiздiң күнiн айтсайшы, Әзиз-Сұлтаным нендей күйде екен! Жаратқан-ай, мұнша зарлатып не жазып едiм, саған!» Ащы өксiк өзегiн тiлгiлегенде тынысы бiтiп, талықсып кетедi. Жылаған жүрекке үн қосып, сыртта дауыл өксидi. Ықтасыннан пана таба алмай бүрсең қаққан кәрi төбет шарасыздығына шағынғандай, бiресе қыңсылап, бiресе көкке қарап ұзақ-ұзақ ұлиды. Қорадағы аш мал мөңiреп-маңырап азан-қазан... Көкiрегiн қасырет кернеген қара түн сан дауыспен зарлап күңiренiп жатыр. 2 Ақ қар-көк мұзда ұшып-жығылып бiр қыста итарқасы қияндағы Алматыға неше дүркiн барды. Қоржынның екi басын нығарлап апарады, баламмен жолығармын деген дәмемен. Бiрақ Әзиз-Сұлтанға түйiр дән де бұйырған жоқ, келгенде қара тұтып ат тұмсығын тiрейтiн жиен ағасының бала-шағасы мен түрменiң есiк-тесiгiн күзететiн милиционерлер көрдi бар қызығын. Тергеушiсi Аллахвердиев деген жас жiгiт екен, шашын тарап, мұртын сылап жылмиған. Әй, Алла бермейдi ондайды, шайтаннан жаратылған шығар. Бiр көрейiншi баламды деп аяғына жығылып жалынғанда мiз бақпады ғой кәпiрiң! Iсiн жеңiлдетуге септiгi тиер, оң көзiмен қарасын деген ниетпен қойнынан түйiншек алып ұсынған. Пысқырған да жоқ, бөлмесiнен айдап шықты. Алғашқысы төрт жүз сом едi. Азырқанды ма деп төрт мың ғып апарған. Оған да қарамады. Бұның атасының атасына бiтпеген пұл. Қолдағы малдың iлiкке жарарын сатып, қарызданып-қауғаланып жинаған. Совет юрисiнiң пара алғанын қайдан көрiп едiң деп ежiрейедi. Атаңның басы! Совет юрисiнiң пара алмағанын қашан көрiп едiң десеңшi. Әйтпесе, кiсi өлтiрген райком хатшысының баласы өтiрiк жынды деген қағаз алып, бостандықта жүре ме? Қыз зорлаған совхоз директоры «жаза» тартқан боп, автобазаның директорлығына ауыса ма? Соның орнында қатардағы кедей болсыншы, баяғыда-ақ атылғаны – атылып, айдалғаны айдалып кетер едi. Әлде бұлар тер сiңген ақшадан қорқа ма? Әйтеуiр, бұған келгенде, түйелi көш өтетiн өңештерi тас бiтелiп қалды. Арада тоқпақтай галстук таққан бiреу жүрсе, жағдай басқаша болар ма едi, бәлкiм? Аққа күйе жұқпайды деп, көңiлiн жұбатып келгенi далбаса екен, неге жұқпайды күйелеушi қол-аяғыңды байлап қойып баттастырып жақса. Қырсыққанда, жөнi түзу адвокат та бұйырмапты. Әдiрам қалғыр, соты түскiрдiң алдын бұрын кiм көрген, тазқарынның қатпарындай қырық бүкпесi бар бiр пәле екен, алай барсаң да қағаз, былай барсаң да қағаз. Арыз-түсiнiктеме жазатындай қай оқуы тасып тұр бұның. Кiмге жалынарын бiлмей аңтарылып тұрғанда, қозы қарыны томпиған бiр қара жiгiт келдi қасына. «Мен – балаңыздың адвокатымын. Заңға байланысты қандай мәселе болса да айтыңыз – көмектесемiн!» дедi сұйық қастарының ұшын сырбаздана серпiп. Ләббай, тақсыр деген. Өнерiн жүре келе көрсеттi – қия басқанына ақы сұрайтын жұтыр екен. Пәленше деген дөкейдiң атына арыз жаздым сiздiң атыңыздан; түген мекемеге хат жазу керек. Ана жерден келдiм, ендi мына жерге барам. Таксимен жүру керек... деп қабағы шытынап, иегiн көтередi. Таусылмастай боп көрiнген төрт мың сомның төбесiне су құйды тышқаншылап жүрiп. Алғаны ас болғырдың еңбегi шығар, өлiп-талып ақыры бiр рет көрдi ғой баласын, тергеу бiтiп, iсi сотқа кеткен кезде. Үстi-басын тiнткiлеп, әкелген тамағының жартысын өткiзбей, оның өзiн пышақпен тiлгiлеп қарап, есiк-терезесi темiрмен торланған абажадай бөлмеге кiргiзген. Әне келедi, мiне келедiмен көп күттi, әлде тықыршыған тағатсыз жүрекке солай көрiндi ме? Жасаураған жанарына айналаның бәрi бұлыңғыр. Үңiрейген ұзын дәлiздiң қараңғы түкпiрiнен елбең-елбең көлеңкелер суырылып берi беттегенде, жүрегi кеудесiне сыймай тулап қоя бердi. Тынысы бiтiп, буынынан әл кетiп, тұрған жерiнде сылқ етiп отыра кеткен. Қабырғаны қармалап жандәрмен қайта тұрды. Баласы ма, басқа бiреу ме – көзi құрғыр бұлдырап тұр ма, жеңiмен сүртiп қайта қарады: жақындап келген ұсқынсыз аруақты жатырқай сәл аңтарылып барып бас салған. Көкiрегi қарс айырыла өксiп, құшақтай алды. Егiлген, еңiреген дауысы қатты шығып кетсе керек, айдауыл шекесi шытынап, зiлдене зекiдi: – Азаматша, доғарыңыз бақырып-шақырғанды. Тәртiп сақтамасаңыз, тұтқынды жолықтырмай алып кетемiн! Неге көндiкпеген бас, қайғыдан қан жұтып тұрса да дыбыс шығаруға болмайды екен, амал не, түбiт шәлiсiнiң ұшымен аузын басып, өксiгiне тұншыға дегенiне құлдық ұрды. Мең-зең, айдауылдың нұсқауымен тәлтiректеп келiп, бөлме ортасындағы төрт табаны еденге шегенделген темiр столдың екi жағына екеуi қарама-қарсы отырды. Айналдырған жиырма минутты жылап-сықтап өткiзбек пе, өз аузынан хал-жағдайын бiлмекке келген жоқ па. Бойын бекiтiп, өксiгiн тиюға қалай тырысса да көз жасы тоқтар емес. Жартастың сызатынан шып-шып шыққан тамшыдай үнсiз сорғалап аға бердi. Баласының қолын алақанына салып, сыртынан құшырлана иiскеп, қайта-қайта сүйiп, бетiне басты. Сұп-суық. Тарамыстары сай-сай ырсиып, буындары шодырайып, қу сүйегi қалған. Шермендi ана шыдай алмай тағы да кемсеңдеп, өксiкке тұншықты. Әзиз-Сұлтан екiншi қолымен анасының жасын сүртiп, желкесiне қарай сырғыған шәлi астынан қобыраған қалың шашын сипады. Екi айдың iшiнде әппақ болыпты. Iшiн боркемiк сезiмге алдырмай, қанша жерден қасарып қайсарлық танытып отырса да саусақ ұшын ерiксiз дiрiл теуiп өттi. Өне бойын осалдық кемiрiп барады, елжiреп, егiлгелi тұр. Анасын тас құшақтап, кеудесiне басын тығып өксiп-өксiп жылағысы келдi. Көрген қорлығы қорқынышты түстей ұмытылып, бiр минутқа, жоқ, тiптi қас қағым сәтке сонау бiр қайғы-мұңсыз балалық қалпына түссе ғой... Кiшкентай сәби кезiнде әлдекiм жәбiрлесе не қорқып, қиналса, еңiреп кеп апасының құшағынан сая табатын. Елжiреген ана құшағы ыстықта саядай, суықта ұядай, ешбiр пәле-хала, қауiп-қатерге бермейтiн берiк қорғандай сезiлетiн. Қазiр де сол құшаққа көмiлiп, екi айдан бергi бастан кешкен тозағын айтып, шағынғысы келдi. Жеңiн түрiп, күретамырдағы танадай-танадай боп көгерген иненiң iзiн көрсетсе ме екен? Әбден амалы құрып жүйкесi тозған Аллахвердиев соңғы кезде сұрақ алғанда үстiңгi ернi дүрдиiп, астыңғы ернi жымқырылып, сәл ашу қысса, өзiне-өзi ие бола алмай, селкiлдеп кететiн. Жоқтан-бардан құрастырған айыпты мойындату үшiн не iстемедi! Бұның қолдарын артына қайырып кiсендейдi де, противогаз кигiзiп, шлангасын қысып тұра қалады. Тұншығып, жаны шыбын боп шырқырағанда алды-артынан бiрдей дәрет кетiп, талып түседi. Сiлейiп жатқанда не iстейтiндерiн кiм бiлсiн. Бiлегiндегi иненiң iзi өлiп қалмасын деп жәрдем ретiнде соғылған укол ма, әлде... Екi-үш күн бойы қол-аяғынан бас сүйегiне дейiн қысып қақсап, мас адамдай мең-зең жүргенi. Не iстеп, не қойып жатқанын бiлмейдi, бұлыңғыр сағым iшiнде малтып жүргендей бiр хал... Әлде сынған қабырғаларын, денесiндегi көкала қойдай талаурап iскен тепкiнiң iздерiн көрсетсе ме екен? Жоқ, құдайым-ау, не сандырақтап отыр! Мұны сезсе, сорлы ананың не жаны қалады? Осы жылатқаны, осы көрсеткен қасыретi аз ба!.. Iшi жидiп жатса да жүзiне жiгер жиып, екi қолымен аялай сипап, анасының бетiндегi жасты сүрттi. – Жыламашы, апа, мықты едiң ғой, не болды бордай үгiлiп. Уақыт өтiп барады, ел-жұрттың амандығын айтсаңшы одан да. Көкемнiң науқасы қалай, тәуiр болды ма?.. – Бiздi қойшы, жарығым, өлмес күнiмiздi көрiп жатырмыз ғой тырбанып. Сенен басқа уайымымыз жоқ. Бұл кепке қалай ұшырадың, құлыным-ау? Неден ұшындың? Желiгетiндей алды-артың тiрелiп тұр ма едi, неге бiздi ойламадың? «Отымның алды, суымның тұнығы» ержетiп, қызығын көрсете ме дегенде қаусап қалдық қой. Қатты жүдедiк, құлыным! – Кешiре гөр, апа, көп қасырет әкелдiм сiздерге, бастарыңды сарсаңға салдым. Бәрiнен бұрын сiздердiң қиналғандарыңыз қатты батады жаныма!.. Көкем де бетiн терiске салып, кiнәлап отырған шығар?!. – Ой-бай, көкең бар болсын! – дедi апасы қолын сiлтеп. – Параличтен басына зақым келген шығар бейшараның, кейде дөй даланы сөйлейдi. «Әзиз-Сұлтаным ер екен айналайын! Шегiр бабама тартыпты!» дейдi. «Болды, сықсыңдама жамандық шақырып. Ат жақсысын кермеден, ер жақсысын түрмеден көр деген, аз күндiк бейнетi шығар. Басқалар құсап арақ iшiп, ұрлық қып ақымақ боп боқ басында ұсталып жатса, қайтер едiң, қайта мақтанбайсың ба, осындай ұл тапқаныңа! Ер болмаса, алды тұйық ел шырқ иiрiлген сәтте ай мүйiздi серкедей суырылып топ бастай ма! Алаш үшiн отқа түссе – күймейдi!» деп кеудесiн күмпитедi. Келген-кеткен ниеттес ағайынның көңiл үшiн айтқан көтермесiн малданады да байқұс. Не боп, не қойып жатқанын тәптiштеп айтпаймын аяғаннан. Iстiң былай насырға шауып тұрғанын қайдан бiлсiн. Құлыным-ай, ерлiгiң маған не керек. Жаман болсаң да аман болғаның жетер едi ғой, құлыным!.. Неге тек жүрмедiң елге ұқсап... «Бұлқынатын жерде бұлқынбай, бұғып қалсақ, анадан ұл боп туғанымыз қайсы, апа! Тек жүрген жақсы, әрине, бiрақ орынды тұсында орда бұзар «тентектiктi» де бiреу iстеу керек қой. Қойда да серке болмай ма бастайтын!» «Жатқан арыстанды басқа тепкеннен не таптың?» «Ол – жай жатқан арыстан емес, астына басып, қан-сөлiмiздi қорқырата сорған жалмауыз. Жан бермек оңай ма, ышқына тыпырлап тұмсықтан тептiк... Не таптың дедiң бе, апа? Өзiмдi таптым. Дүниенi атының тұяғымен дүбiрлеткен бабаларымның қаны бойымда ойнап, аруақты үнi құлағыма жеттi. Дүр сiлкiнiп жүз жылдық ұйқыдан ояндым! Совет үкiметi бiзден әлеуметтiк организм жасауға тырысты, яғни бiз белгiлi бiр ұлттың өкiлi емес, жай ғана қойшы, тракторшы, сауыншы, мұғалiм, кеншi т.б. едiк. Мен сол күнi Алаңнан қазақ болып оралдым, апа!» – ...Тергеушiңмен де, адвокатыңмен де сөйлестiм, сөз ауандары жаман ғой, жарығым. Кiсi өлтiрген дей ме?.. Ол не сұмдық? Жала ма, әлде... – Анасы көз жасын тиып, тiктеле қарады. Сұраулы жүзi сұсты. Әзиз-Сұлтан iркiлiп қалды. Сорлы анаға не десе екен? Қасыретiн қайтсе жеңiлдетпек? Мына жендеттер дегенiне жетпей тынар емес. Алдағанын алдап, қорқытқанын қорқытып, жалған куәмен аяқ-қолын буып тастады. Шыңырау түбiнде шырылдаған дауысы кiмге жетпек ендi. Зұлымдық күш алған жерде әдiлет шарасыз. Бетiне лағынет таңбасының сол басылғаны басылған. Бүлiк басы, кiсi өлтiрген қарақшы деп ертең үкiм оқығанда не күйге ұшырар екен байқұс ана! Құлыным нахақ күйiп барады деп шыбыны шырылдайды ғой! Не амал, не қайран? «Иә, апа, сондай бiр оқыс iске ұрынғаным рас, кiнәлiмiн» десе ше? Онда өйтiп өзегi өртенiп қиналмас едi. Күрт суынады. Өзiне де, өзгеге де осынша қасырет шеккiзгенi үшiн жек көредi, осы уақытқа дейiн көз жасын төгiп босқа егiлгенiне өкiнедi. Неғұрлым бұны кiнәлi санап жек көргенi жақсы, сонда шiрiген жұмыртқа деп жүрегiнен жұлып тастауына оңай. Ертең қандай ауыр жазаға кесiлсе де, барымтаға қарымта ретiнде, көп үгiтiлмей төзiммен қабылдайды. Жылар, өкiнiш бiлдiрер, бiрақ бұлай таусылып, жер тiстелеп шөгiп қалмасы анық... Жо-жоқ! Анасының жүрегiнде өлгiсi келмейдi! Ең болмаса, артында жақсы аты, жарқын бейнесi қалсын... Жауап күтiп қаңтарылған анасына толқулы жүзбен жаутаңдай қарап, аз-кем кiдiрiп барып тiл қатты: – Әлдекiмнiң жаласын маған жауып отыр, апа. Менiң оған түк қатысым жоқ. – Уh, жүрегiм ендi орнына түстi ғой! – Пыс етiп желi шыққан доптай денесi мыжырайып, столдың шетiн шынтақтай кеттi. – Ашу үстiнде оқыс болды ма деп шошып едiм. Әйтеуiр, қолың таза болса болды да, жарығым. Аққа құдай жақ, бiр бұйыртқаны болар... Алдындағы неғайбыл тайғақ тағдырынан гөрi дәл қазiр анасының тарығып, қасыретпен қиналған жүзiн көру қабырғасына қаттырақ батып тұрған. Анасы қашан да жақсылыққа ұмтылатын қайран көңiлмен әлсiз үмiттi қармалап, өз бойынан қайрат тапқанына қуанып кеттi. Шылбыр ұшынан iлiп алып, көңiл аңсаған көкжиекке қарай жетелей жөнелдi: – Мен туғанда ұл таптым деп қалжа жедiң емес пе, апа. Бұлардың жапсырып отырған жалған жаласын өлсем мойындамаймын. Адвокатым арқылы жоғарыға арызданып жатырмын. Советтiң әдiл соты бар, нахақ шырылдатпас. Түбi бiр ақихаттың жарып шығатынына сенем. Көп ойлап жүдей бермеңдер... Айдауыл уақыт бiттi, бол-бол деп дiгiрлегенде де, ұлының бетiнен қайта-қайта сүйгенi болмаса, жақсы үмiтке сенгеннен көзiне жас алмай қоштасып едi. Мiне, ендi үмiт-тiлегi оталып, төбесiнен жай түскендей жайрап қалды... 3 Қараңғы түн iшiн тартып ұлып тұр. Белi кеткен темiр кереуеттiң шетiнде бүк түсiп өксiкке булыққан ана көкiрегi одан да қараңғы, одан да ызғарлы. Қаралы көңiлмен үндесiп мұңын шаққандай сыртта қара дауыл терезеге бетiн басып, зар илейдi. Дөдегедегi сылағы түсiп саудыраған қамыс жарыса сыбызғы шалып ол ызыңдайды; суыққа шыдай алмай дiрдектеген аш ит анда-санда қаңқ-қаңқ етiп, өз құйрығын өзi тiстеп шыр айналады. Сырт та жылау, iш те жылау. Жанды-жансыздың бәрi зарлап, аспан асты күңiренiп тұр. Қора жақтан сиыр мөңiредi. Өзегi талып ышқынған хайуанның дауысы бәрiнен ащы, бәрiнен зарлы. Жазғытұрым бұзаулап, аузымызды аққа тигiзер ме деп отырған жалғыз сиыр едi, тiске басар қылтанақ қалмай ағаш кемiрiп аш тұр. Көзi алайып, сүйектерi сыртынан санап алғандай ырсиып, соңғы екi күнде құйрығынан көтермесең, өздiгiнен тұра алмайтын көтерем халге жеткен. Көрген сайын жан-жақтан қысып, жаналқымнан алып жатқан жоқ-жiтiк бақытсыз тiрлiктiң ербиген көлеңкесi көз алдына елестейтiн. Онсыз да қайғыдан қан жұтып отырған ана одан сайын ышқынып, азынаған дауысты естiгiсi келмей екi құлағын алақанымен тас басып алды. Бiрақ жан тырнаған жексұрын үн қыр соңынан қалар емес, миының қатпарында жаңғыра ызыңдап тұрып алды. «Ұлыған қарасан-ай! – дедi қылқына сыбырлап. – Қашан жағың қарысып тыныш табар екенсiң. Басқа қасыретiм аздай, сен де бiр жағынан жанды мүжiп болмадың ғой! Жоқ шөптi қайдан табам, менi жейсiң бе. Же менi, жалмауыз! Жан-жақтан түтiп жеп, қанымды iшiңдер бәрiң!» Өз-өзiнен өшпендiлiгi қозып, булыққаны сонша, жазықсыз хайуанды қорқыратып бауыздап салуға бiр оқталды. «Бәрi бiр мал болып жарытпайды, одан да құлағы ертерек тыныш тапсын!» Шынтуайтында, бұл әрекетi – «таз өшiн тырнадан аладының» кебi, әйтпесе, аш сиырға неге мөңiрейсiң деп ашулана ма! Осы қарасанға бола кiсi емес иттердiң алдында жетi насыры жерге кiрдi ғой. Қыстай тышқаншылап тасып жүрген аңыз шетiндегi сабанды әлдекiмдер өртеп жiберiп, аяқ жетер төңiректен қалған-құтқан басқа ештеңе көзге iлiкпей, қора түкпiрiндегi шөмеле арық тоқтының құйрығындай шөмиiп бара жатқан соң сасқалақтап бiраз күн бұрын совхоз кеңсесiне барған. О, келдiң бе деп сағынып отырған ешкiм жоқ екенiн бiледi, сонда да үмiтсiз шайтанбысың деген. Кеше «жеңеше», «апай» деп сызылып тұратын совхоздың игi жақсыларына деген өкпесi қара қазандай. Көрпе-жастығы таза, тамағы дәмдi деп, берiсi – аудан, арысы Алматыдан келген сыйлы қонақтарын топ-тобымен әкеп, арақ iшiп, карта ойнап, аң аулап апталап сейiл құратын. Соның бәрiн бiр-ақ күнде ұмытты. Отағасы науқастанып, төсекке құлаған соң бұлардың көк тиынға керегi болмай қалды. Оларға мал соңында салпаңдайтын малай, қойын сойып, қуырдағын қуырып, құрақ ұшып тұратын құл ғана керек екен. Кiсiлiк көңiлiң, сыйластығың, сiңiрген еңбегiң – бәрi пiшту. Алдарындағы малын айдап алды да, ауру шал, жаман қатын- жас баланы күздiң қара суығында айдаладағы қабырғасы қаусап қаңыраған иен қыстауға тастап жүре бердi. Қайта-қайта барып жүрiп, қар бiр жауғанда бiр тiркеме шөптi әзер түсiртiп алған. Содан берi өлiмiсiң-тiрiмiсiң деп ат iзiн салған ешкiм жоқ. Отыз жыл қой соңында ұшарын жел, қонарын сай бiлiп жүре берiптi ғой. Неткен бейқамдық! Ең болмаса, өз үйiм – өлең төсегiм дейтiндей, ауылдың шетiнен бiр дүңгiршек салып алсайшы. Үкiмет өлтiрмейдi дейтiн қолды бiр сiлтеп. Өлтiрмейтiн үкiметi қайда қазiр? Директорды ұстай алмады күнi бойы есiгiн күзетiп. Кәсiподақ комитетiнiң бастығына барып едi, иiс майы бұрқырап, бетi жылтыраған шартық қарын сөйлескен он минуттың iшiнде жидiген бес тал жирен шашын он рет тарап, айнадай жалтыраған күрең үстелдiң бетiн жиырма рет үрлеп бейпазданғанымен пәтуәлi ештеңе айтпай, арқасына ер батқан жауыр аттай ары-берi қипақтап, ақыры парторгқа жiберген. Бұл бiр құдай саған iсiмдi түсiрмесiн дейтiн сүйкiмсiздiң өзi. Имиген сырық қара. Қусырылған тәмпiш танауының дәл ұшына мiнбелеген көзiлдiрiгi түсiп кетпесiн дей ме, иегiн кекжитiп кiсiге шалқалап қарайды. Томпақ, қалың шынының арғы жағынан жанары лайланып, жылым судай iшiне не бүккенiн аңғару қиын. Әзиз-Сұлтанның жаманат-қа ұшырағанын естiгенде елден бұрын кеп, көр-жердi сұрап тұқыжыңдап, күнi бойы жүрiп алған. Шымшып-шұқып шалының ұлы әкесi, яғни атасы, кезiнде мына Қайыңдыда мешiт ұстаған ишан болғанын, кейiн ашаршылықта темiр жол бойын қаңғып жүрiп аштан өлгенiн бiлгенде, әлдебiр суық кекесiн езуiнде жыландай ирең ете қалған. Дереу қойын дәптерiн алып, әлдененi сүйкектетiп жаза бастады. «Бәсе, қасқырдың күшiгi қанша асырасаң да, тауға қарап ұлиды» дей ме, не болса да дымы iшiнде. Жар астынан жау тауып, у қосып беретiндей қорықты ма, жаюлы тұрған дастарқаннан дәм татпай қарысып отырып алған. – А-а, жолдас Ахметжанова, келiңiз! – дедi бұл рұқсат сұрап есiктен сығалай бергенде сiресе ресмиленiп. Берген сәлемiне ықылас-ишара бiлдiрместен бiрден сұрақпен төпеп тарпа бас салды. – Иә, әлгi бұзық балаңыздан не хабар? Соты болды ма? – Жауап күтпестен, – Бүкiл ауылға, қала бердi бүкiл ауданның бетiне қара таңба болды ғой! – дедi басын үстi-үстiне шайқап. – Бiзге әлек тауып бердi, идеологиялық тәрбие жұмысын босаңсытып жiбергенсiңдер деп жоғарғы жақ екi аяғымызды бiр етiкке тығып жатыр! Бұл маңдайдан ұрғандай есеңгiреп қалды. Кең ашылған көздерi жыпылықтап, қапелiмде не дерiн бiлмей селтиiп тұр. Кеше ғана қолынан талай дәм татқан кiсi қайғысына ортақтаспағанмен, мың жерден кәпiр боп кетсе де, бұлай көзге шұқыр деп күтпеген. Алқымына кептелген ашудың арынын әзер тежеп, қылғына жұтынды: – Қалқам-ай, арық атқа қамшы ауыр боп тұрғанда, табалағандай болдың ғой. Не жазып ем саған? Онсыз да жасып, жүдеген жанымды күйреткенiң не еткенiң! Әзиз-Сұлтаным естi-ақ бала секiлдi едi, неден ұшынғанын бiлмеймiн. Ақ-қарасы анықталар, әлi соты болған жоқ қой. – Сотталмаса сотталады. Алаңға шыққанның өзi – қылмыс, совет үкiметiне қол көтеру! – Қарағым-ай, қандай қаталсың! Жаудың сөзiн айтып тұрсың ғой. Кешегi көз алдыңда өскен бауырың емес пе едi, жамандық тiлеме! Өзiң де ұл-қыз өсiрiп отырсың... – Менiң балаларым ондай болмайды! – Оны қайдан бiлдiң? – Бiлем. Бiз сiздер сияқты қожа-молла, байдың тұқымы емеспiз. Кедейден шыққанбыз! – Мейлi ғой, кiм болса да ата-бабаның жаманы бар ма! – Неге болмасын? Қасқырды қанша асырасаң да тауға қарап ұлиды деген осы. Үйде қайдағы-жайдағыны күңкiлдейсiздер де, мiне, нәтижесi. – Бiлгенiң осы болса, сөзiм шығын, қойдым, шырағым. Айтысайын деп келгем жоқ, директор орнында болмаған соң, ауылдың бiр ағасы ғой деп кiрдiм. – Нендей шаруа? – дедi мүйiздесу ендi қыза бергенде қарсыласының сытылып кеткенiне айызы қанбай кiржиген парторг тәмпiш танауының ұшынан ендi болмаса сырғып кетердей мiнбелеген көзiлдiрiгiн сұқ саусағымен жоғары итерiп қойып. – Шөп сұрап келдiм. Малымыз аш тұр. – Сiзге беретiн шөбiмiз жоқ, совхоздың малына жеткiзе алмай жатырмыз. – Ең болмаса сабан берiңдер, онсыз да босқа өртеп жатырсыңдар ғой! – Оны кiм айтты? – Ешкiм айтқан жоқ. Көрдiм. Екi күн бұрын Аққұдықтағы былтырдан қалған бiр мая сабанды өртеп жiбердi. – Ондай қасқандық актасын естiгем жоқ. Тексеремiз! – Отыз жыл қой баққанда бiр шана сабандық еңбегiмiз сiңген шығар? – Бiр шана түгiлi, бiр уыс шөп жоқ. Айттым ғой, сiзге жаңа. Әупiрiм деп осы қыстан совхоздың малын аман алып шыға алсақ, тәуба. – Совхоздың малы-малы дейсiң, алдымыздағы жалғыз сиырмен жан бағып отырған бiздi неге ойламайсың? Бiз де совхоздың адамымыз. Қорғайды, жоқ-жiтiкке қарасады дейтiн үкiмет қайда? – Сiз не, үкiметке риза емессiз бе? – Қай жарылқағанын көрiп риза болам? Өмiр бойы мал бағып кеп бiр күн ауырып едiк, керегiмiз болмай, қаңғыртып айдалаға тастадыңдар. Бiр шана шөп сұрасақ – жауабың мынау. – Жоғарыға арызданыңыз! – Бiр шана шөп үшiн жоғарыға баруым керек пе ендi? Қажет болса барамын. – Барыңыз, барыңыз. Өзiңiз үкiметке қарсы сөз айтасыз. Балаңыз үкiметке қол көтередi. Сөйткен үкiмет сiздi бағып-қағу керек, ә! Жо-жоқ, бiз бүйтiп жат пиғылды жаудың семьясына қамқорлық жасауға мiндеттi емеспiз!.. Кеңседен қорланып шықты, көкiрегi өксiкке толып. Көз алды бұлдырап кеттi. Үйге жеткенше көз жасы тиылған жоқ, ызғырық аяздан тамшылаған жасы пальтосының омырауына маржандай боп саудырап қатып қалды. Азан-қазан мөңiреген қара сиырды қайқайтып тұрып бастан бiр тептi. Бар өшiн содан алды. «Өл, қарасан! Арам қат! Сен болмасаң, осы сөздi естiр ме едiм! Бүйтiп қорланар ма едiм!» Қорлығы мен қиянатын көз алдынан өткiзiп ашынған ана одан сайын көкiрегi тiлiнiп, қыстыға өксiдi. Құдай-ау, қайтсе құтылмақ бұл азаптан? Не керегi бар бүйткен өмiрдiң. Қызығатын, қимайтын не қалды? Көз алды қалың тұман, жылт жоқ. Мойнына масыл анау ауру шал мен шырылдап далада қалатын мына жұдырықтай екi ұл болмаса, асылып өле салғысы-ақ келiп тұр. Қылғынып, бауыздалып... кейбiреулер неге өлiп жатады десең, өстiп тығырыққа тiрелгенде, өмiрдiң түк мәнi қалмайды екен ғой. Екi күн бойы жылап, қайғыдан жаншылып, талықсып барып көзi iлiнiп кеткен. Ұйықтады ма, есеңгiреп жатты ма – қанша уақыт өткенi белгiсiз, селк етiп басын көтерсе, қырау басып, шелденген терезеден бозарып таң кiрiп келедi екен. Жо-оқ, ұзын көйлек-ыштаны ағараңдап таң бозымен құшақтасып бiреу тұр сорайып. Кереуеттiң арқалығынан ұстап, құлап қалардай қалт-құлт теңселедi. Аң-таң. Өз көзiне сенсiн бе, жоқ па. Жаңа ғана ес-түссiз, тiршiлiктен үмiтсiз жатқан шалы!.. – Әй, Нұрғайша! Нұрғайша! – дедi дауысы қалтырап. – Ұйықтап жатырсың ба?.. Иә, қиналдың ғой, бейшара! – Ояумын, – дедi бұл жүрексiне үн қатып. – Мен, мiне, түрегелдiм! Көрiп тұрсың ба, түрегелдiм. Аяғым қимылдайды, жүре алам! Мiне, мiне! – Кереуеттiң басына бiр қолымен таянған күйi арлы-берлi қалтақтап жүре бастап едi, не iстерiн бiлмей бүрiсiп бiр орында шегеленiп қалған Нұрғайша ұшып тұрып, жанына жетiп барды да, құласа қағып алардай қанатын жая шыркөбелек айналып: – Байқа, ақырын-ақырын... О, тәңiрiм, ақсарбас, ақсарбас! – дедi күбiрлеп. Өңi ме, елес пе – әлi сенер емес. Ағараңдаған көйлектiң сыртынан ұстауға батылы бармай, қолын соза берiп тартып алды. Күдiгiн күшейте түскендей, алдындағы ақ киiмдi: «Шегiр атам қасымда тұр едi ғой, қайда кеттi?» деп жан-жағына қарағыштап едi, «Ойбай, құдай, не дейдi!» деп баж етiп, ыршып түскен. – Қорықпа, бәйбiше! – Орнықты дауыс қолын созып, күдiктiң шырмауынан суырып алды. – Жаңа қасыма Шегiр атам келдi. Ол кiсi әулие болған ғой жарықтық. Көкбастаудағы зиратына бала кезiмде ауру-ғарiп, құрсақ көтермеген әйелдер шырақ жағып түнеп жататын. Кейiн Хрущевтiң тұсында жаппай жүгерi егу науқаны басталғанда Көкбастауды да жыртып, шаңын аспанға шығарды емес пе. Арақ iшiп ап, зиратты таптап өткен екi трактористiң бiрi жынданып суға кетiп өлдi, екiншiсi тiл-аузынан айрылып, мүгедек боп қалды. Қазiр де сүйек жатқан жердiң үстiне келгенде трактор өзiнен өзi сөнiп, тоқтап қалады екен. Естiгенiм болмаса, ол кiсiнi көрген жоқпын ғой. Ақ сақалының ұшы екi айрылып, өңiрiн жапқан, сұсты, ұзын сары кiсi екен. Қолында екi бүктеп ұстаған сары ала қамшысы бар. «Неғып жатырсың, тұр!» дедi бұйырып. «Тұра алмаймын, ата. Жарты денемде жан жоқ» дедiм тiлiм күрмеле. Үстiме төнiп келiп, әлдебiр дұғаны үш қайталап, бетiме үшкiрiп едi, жансыз сiрескен сол жақ жарты денем шымырлап ыси жөнелгенi. «Әзиз-Сұлтанның кеудесiн қара тас басып жатыр. Жалғыз әлiм келетiн емес, жүр, екеуiмiз барып көтерейiк. Бол, тез!» деп жағымнан шапалақпен тартып қалғанда, ұшып түрегелдiм. Сенейiн бе, сенбейiн бе?.. Көз алдындағы болып жатқан кереметтi санасына сiңiре алмай таң-тамаша боп отырған Нұрғайша Әзиз-Сұлтанның есiмiн естiгенде, селк етiп оянғандай зор қайғысы есiне түсiп, көкiрегiн қара түнек қайта басты. Осы сәтке дейiн көңiлi қос қасыреттiң ортасында шөре-шөре шырылдап бөлiнiп-жарылып келген. Ендi отағасының бетi берi қарағандай рай танытқан соң, ықылас-назары тұтастай Әзиз-Сұлтанға ауысты. Баласының басына үйiрiлген бақытсыздықтың шын мәнiн жан-жүрегiмен жаңа сезiнгендей, бiржолата жаншылып, күйреп қалды. Тереңнен лықсып шыққан ащы зар тар көкiрекке сыймай, тұрған жерiнде шөкелей кетiп, өксiп-өксiп жiберген. Жар басындағы жалғыз үйде жаңа бiр таң жылап атып келедi. Шел көз терезеден сыздықтаған бозамық сәуле бөлме iшiндегi қараңғы түндi болат бұрғыдай үңгiп, қас қағымда көзге шалынбас буалдыр тозаңға айналдырса да, Ана көкiрегiндегi түнекке жылт еткен сызат түсiре алар емес. Сорлы ана қаншама күннен бергi қыстыққан жасын тоқтата алған жоқ, әппақ шашы жерге төгiлiп еңкейiп, сыртта есiк тырнап өксiген желге қосыла, сыбырлай сыңсыды: – О, жаратқан Аллам-ау, бүйтiп зарлататындай не жаздым, не күнәм бар алдыңда? Қайғысыз iшкен қара суды қанағат қып келдiм. Көп нәрсе сұрадым ба сенен? Байлық бер дедiм бе? Абырой-атақ үшiн жалбарынып мiнәжат қылдым ба? Соңымнан ерген құлындарымның амандығынан басқа не сұрадым? Соны көпсiндiң бе менен? Неге тарылдың сонша, не пиғылымнан таптым? Ең болмаса, қара нан, қатықсыз көжемдi алаңсыз iшуге хақым жоқ па едi, бұл не жазаң! Он сегiз мың ғаламның иесi пәруардигарым, қайда сенiң ғадiлдiгiң?!! – Тоқтат, сұңқылдамай! – отағасының ентiккен, әлсiз дауысы әмiрлi естiлдi.– Адамның қиянатын Аллаға жаппа! Болды, сабыр қыл ендi! – Әлгiндегiдей емес, буыны бекiгендей, кереуеттiң арқалығынан қолын ажыратып, жаңа аяғы шыққан баладай қалт-құлт бiр басып-екi басып кеп бөлменiң ортасында қалқайып тұрды. – Жарадың, құлыным! Атаның күшiн, ананың сүтiн ақтады деген осы. Бiз iстеуге тиiстi, бiзден iлгерiндi-кейiнгi ұрпақ атқаруға тиiстi ұлы ерлiктi сен жасадың. Бiз еңсе көтере алмадық, серiппемiз басылып, iштей булықтық; қарсылығымызды қанжардай жұтып, қорлық пен тепкiге үнсiз көндiктiк. Ал, сен құлыным, тәңiрдiң таңдауына iлiктiң. Ерекше нұры түсiп, аруақ қонды... Сораңды ағызбай, тоқтат ендi, бәйбiше! Қазақтың қай баласының қолынан мұндай ерлiк келiп едi. Осындай ұл тапқаныңа мақтанбайсың ба!.. Бұл неге көндiкпеген бас. Қатыбас тiрлiктiң небiр қыспағынан өтiп, қайғының өзiнен қуаныш жасап үйренген бейбақтың болымсызға емексiп, дәтке қуат қып тұрғанын санасы сансыраған шерлi ана қайдан түсiнсiн. – Ой, алжыған байқұс, не сандырақтап тұрсың! – дедi басын екi жағына кезек шайқап. – Неме жетiсiп мақтанамын! Бұл бақытсыздықты көргенше, өлсем-еттi! – Сабыр етейiк, бәйбiше. Белiңдi бу, беркiн. Тумақ бар да өлмек бар, бiреу ерте, бiреу кеш. Дәм татары солай боп, абыроймен озса, оған да көну керек. Әзиз-Сұлтанның орнын жоқтатпасын дедi ме, аруақ қолдап, мiне, мен сал боп сүйретiлiп жатқан жерiмнен тұрдым. Бұл да құдайдың кеңшiлiгi шығар. Ақ пейiлден жаралып, ақ сүт емген жарығымның әдiл iсiн, абыройлы есiмiн медет тұтайық көңiлге!.. Таң бозында бөлме ортасында көйлек-дамбалы ағараңдап, сабырлы, қоңыр дауыспен күмбiрлеп уағыз айтқан абыздың ақ сақалының ұшынан ыстық жас тамшылап тұрды. Көз алды бұлдырап өксiкке булыққан шерлi ана оны бiрақ ала көлеңкеде байқар емес. жүктеу/скачать 5,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|