Жертөледегі жазу

Сол жолы Айтуаров Бас хатшының алдынан қатты ширығып шыққан. Жаны ышқынбай қайтсiн, бар еңбегi зая кетсе. Өмiрi мұндай күйiнбес. Көзiрiн сайлап, ненi жүрiп, қалай басуды бүге-шiгесiне дейiн ойластырып, екi алақанын ысқылап отырғанда, картасын араластырып жiберген – ана ұзын шал! Алақанына қонғалы тұрған бақыт құсы, мiне пыр етiп көзiнен бұл-бұл ұшты. Бұл қысастығын өлсе кешiре ме! Бұлтиған екi бетi күйген бауырдай қоқ болып түтеп кеттi. Ерiндерi дүрдиiп, дiр-дiр етiп икемге келер емес. Іштей қарысып, айналасына сыр бермеуге тырысқанмен ұзын дәлiздiң екiншi басындағы өкiлдiк бөлмесiне жеткенше шайқалақтап, екi-үш рет құлай жаздап, қабырғаға сүйенiп әзер еңсе тiктеген.

Осы ертең өседi-ау, күнiм түсуi мүмкiн-ау деген адамдармен ерте бастан жақындасып, әмпей болып алу Айтуаровтың ежелден бергi әдетi болатын. Бұл – оның әбден меңгерген ғылымы. Ішкi түйсiгiнiң қалт жiбермей дөп басатын сезiмталдығында дау жоқ. Михаил Сергеевич сонау Ставрополь өлкесiнен ауылшаруашылық жөнiндегi хатшы боп топ ете түскенде-ақ, бұл жiгiттiң алысқа шабатынын сезе қойған. Қылыштың жүзiндей қылпып тұрған жас, экономика мен саясатқа бiрдей жетiк эрудит. Жан-жақты бiлiмдар. Маргарэт Тэдчермен ағылшынша сөйлесiп, ағылшынша интервью бергенiнiң өзi неге тұрады. Совет басшыларын қашан да iлiп-шалып, қағытуға құмар Батыс баспасөзi бұған келгенде аузына құм құйылды, “жаңа тұрпатты басшы” деп әндерiн өзгерте бастады. Михаил Сергеевичтiң бiрер мәрте сөзiн тыңдап, өзi де тәнтi болған. Қағазға қарамай-ақ сағат бойы сiлтей бередi екен сабазың. Кейбiреулер мылжың, демагог дейдi мұрынын шүйiрiп. Өзiне ұнайды. Бiлген соң айтады ғой. Ар жағынан лақылдап ағыл-тегiл келiп тұрса, сайрамағанда ше!

Жаңа шыққан жас перiмен көп ұзатпай Москваға бiр барғанында әдейiлеп танысып, жүз жылытып алған. Содан кейiн орайын келтiрiп жиi кездесiп тұруға тырысатын. Жайдары, ашық мiнез. Бетiн қайтарып көрген емес. Бұл да буынға түсiп, қалай сөйлеудi бiледi ғой. Екеуi тез тiл табысып кеткен.

Ақыры айтқаны айдай келiп, жыл өтпей Сяси Бюроға мүше болды. Брежнев қайтыс болған соң Бас хатшылыққа кандидатурасы алғашқылардың бiрi болып аталды. Екi мәрте кәрi қақсалдар айласын асырып, алдын орап кеттi. Үшiншiсiнде әйтеуiр атқа қонды ғой. Жастың аты жас. Жылдар бойы қалғып-шұлғыған Кремльдi ұйқысынан дүр сiлкiп оятты. Басы толған идея екен. Жеделдету, қайта құру, демократияландыру... деп, күн сайын ұрандатып жаңа бастама көтередi. Байтақ елдiң сал болып сiресiп қалған денесiне жан бiтiп, қан тамыры бүлкiлдеп соға бастады.

Бас хатшы Қайта құру машинасының жедел жүрiсiне iлесе алмағандардың ешқайсысын аяп жатқан жоқ. “Іс түйiнiн кадр шешедi” деп, Кремльдi тез арада тiрi өлiктерден тазартты. Саяси Бюродағы кәрi-құртаңдардың да бiртiндеп мүйiзiн қағып жатыр. Демек, Қонаевтың да күнi таяу деген сөз. Сонда Бiрiншi кiм болмақ? Осыны ойлағанда Айтуаровтың түн ұйқысы төрт бөлiнедi. Көңiл алабұртып, қиял шiркiн тұрақ таппай шалықтап аласұрады. Бас хатшының ұзын шалды қырына алғаны анық. Мың жерден көсем, гуманист, данышпан дегенмен, ол да кеудесiне бiр аяқ ас сиятын пенде. Тақ тартысында қаншама саяси интригаларды бастан кешкенiн қалай ұмытсын. Екi рет бақ сынап бәйгеге түскенде аяқтан шалып, омақастырғандардың жуан ортасында жүрген адамды аясын ба. Демек, Қонаевтан iргенi аулақ алған абзал. Саясатта дос, жолдас жоқ. Одақтас қана бар. Оның өзi уақытша. Түпкi мақсатқа жету үшiн қандай айла қолдансаң да айып емес. Қонаев – күнi өткен адам. Осы өмiрiндегi көрген қызығы да бойына құт. Ендi оның атына кiр келедi-ау деп абройына қарайлаудың қажетi жоқ. Өз болашағын ойлап алға ұмтылу керек, алға!

– Мен сенi бағалаймын. Бұл ғайбаттың көбiн өшпендiлiкпен айтып жатқанын да бiлемiн, – дедi Бас хатшы өзiмсiген жылы дауыспен. – Оның пiкiрi шешушi роль атқармайды, әлбетте. Әйткенмен, әзiрге Саяси Бюроның мүшесi деген аты бар ғой. Әрi республика басшыларының көбiнiң көзқарасы саған онша емес екен. Бұл факторды ескермесе болмайды. Сондықтан бұл жолы Бiрiншiлiктен дәметпей-ақ қой. Кейiн бiр ретi келе жатар.

Айтуаров Бас хатшының алдынан есеңгiреп шықты. Басқан жерi опырылып құрдымға құлап бара жатқандай көзi қарауытты. Шайқалақтап дәлiз бойымен қабырғаны сипалақтап әзер жүрiп келедi. Қонаевқа деген өшпендiлiгiнде шек жоқ. Жүрегiне қан қатып, аямасқа бекiнген. Ендiгi iсiм сенiмен болсын, қақпас, дедi түнерiп. Кеше ғана соның жолында ақсарбас боп шалынуға мақұл екенiн тарс ұмытты. “Ол кiсi бiрдеңе бiлетiн шығар, расында ондай лауазымға лайықты емес болармын” деп ойлаған жоқ. Қайта менiң алдыма түсер кiм бар деп ызаға булықты. Олай деп өзеурейтiн жөнi де бар. Осы өмiрi оның қалықтап қыран шыққан заңғар шыңға жорғалап жылан да шығатынын дәлелдеп келедi. Тек тыным таппа, қиялап, қисынын тауып, ирелеңдеп өрмелей Бер, өрмелейбер. Өзi де, мiне, бас айналар мұндай биiкке қалай шыққанын бiлмей қалды. Бұрын биiк мансапқа жету үшiн айрықша бiлiк-қабылет керек шығар деп жүрексiнушi едi. Бiрте-бiрте дәнiгiп, мансап баспалдағымен өрмелеген сайын ұлы Лениннiң: “Каждая кухарька может управлять государством – кез келген ошақ басындағы қатын мемлекет басқара алады” деген даналық сөзiне имандай ұйыды. Данышпан адам қате айта ма?

Айтуаров бiлiм-парасаты, қарым-қабылетiмен мойыны озып, ешқашан жарқырап көрiнген емес. Бұл жағынан қоңыртөбел. Тек пысықтыққа келгенде алдына жан салмайтын. Жақсы атағы шығатын, көрiнiп қалатын жердi құр жiбермейдi. Ондайда ештеңеден қымсынбайды, ұят-намысты белден басып жүре бередi.

Мектепте жүргенде сабақ онша миына қонған жоқ. Әсiресе математикалық формула, теңдеулерге келгенде, төбеден ұрғандай не iстерiн бiлмей меңiрейiп тұрып қалатын. Есесiне қоғамдық жұмыс десе екi бiлегiн сыбанып белсенiп тұрады. Елгезек, тiлалғыш, бiр нәрсеге ұмтылса, тiс-тырнағымен жабысып айрылмайтын өлермен. Класком – сол, отряд жетекшiсi де – сол. Басқалар қашқалақтаса, бұл: “апай, ағай, мен болайыншы, мен, мен!..” деп, қолын мұғалiмнiң көзiне тығып алардай ентелетiп жаны шығып кете жаздайды. Хорға қатысады, биге қатысады, мектепаралық жарыстан қалмайды... тыным таппайды. Нендей iске болса да құлдыраңдап кiрiсiп кететiн осынау сүйкiмдi қара баланы ұстаздар да жақсы көретiн. Сабақ сұрағанда көп қинамай бағаны көтере қоятын. Сөйтiп мектептi тәп-тәуiр бағамен бiтiрген. Бiрақ ары қарай жолы болмады. “Шiркiн, бiр совхоздың агрономы болсам, бұл дүниеде одан артық арманым болмас едi!” дейтiн қиялға берiлiп. Ауылшаруашылығы институтына емтихан тапсырып едi, екiншi сабақтан-ақ ұшып кеттi. Не iстеу керек? Құдай оңдап, дәл сол кезде шығыстағы алып комбинаттың құрылысы басталсын. Көп ойланбастан комсомолдық жолдамамен сонда тартып отырған. “Бiр жаманның бiр жақсылығы бар” деген осы шығар. Егер оқуға түсiп кетсе, бәлки өмiр жолы басқаша жалғасар ма едi, кiм бiлсiн? Бүкiлодақтық екпiндi құрылыс атанған соң, оған деген партияның ықыласы да ерек-тiн. Баспасөздiң ұдайы назарында болды. Бағына орай мұнда келген қазақтар саусақпен санарлықтай-ақ екен. Сол бiрен-саранның iшiндегi бас көтерерi өзi ғана. Қаптаған орыс, белорусь, молдаван... Көпшiлiгi түрмеден шыққан, қағылған-соғылған, арақкеш, ештеңеге ұмтыла қоймайтын можантопай. Солардың жанында бұл адам болып көрiнетiн. Сауатты, жiгерлi. Жиналысты құр жiбермей сөйлейдi. Кемшiлiктi батыл сынап, әртүрлi науқандарға орай ұсыныс жасап, ұран көтере қоюға шебер. Көп өтпей комбинат басшыларының көзiне iлiктi. Мынау бiр көкiрегiнде оты бар, болайын деп тұрған бала екен деп ықыластары ауды. Газет, радиодан тiлшiлер келе қалса, етi тiрi әрi жергiлiктi ұлт өкiлi деп, галстук таққызып, шашын таратқызып осыны итермелейтiн. Мұнда бас тарту, шегiншектеу жоқ. Өзiнiң де iздегенi сол. Айналасына аты шығып, қадыры арта түстi. Газеттен суретiн көрiп, радиодан сөзiн естiген жұрт “мына бiздiң пәленше-екең молодец екен ғой!” дестi. Айналайын партияның еңбек адамына деген ықылас-пейiлi ерекше ғой. Жүрегiңде жылт еткен ұшқын болса, қамқорлығын аямайды. Әлпештеп-аялап төбесiне көтередi. Қаншама жоғары лауазымды басшы, ғалымдар мен өнер қайраткерлерi еңбек жолын қарапайым жұмысшы болудан бастаған. Өзгенi қойып, кешегi Хрущевтiң өзi де шошқа бағып, шахтер болды емес пе!

Бұл әуелi цехтiң комсоргi болды. Одан комбинат комсомол комитетiнiң мүшелiгiне сайланды. Сөйтiп, бiрте-бiрте сатылай көтерiлiп өсе бердi, өрлей бердi. Бiраз жылда қалай комбинат парткомының хатшысы болып шыға келгенiн өзi де бiлмей қалды. Бұл дегенiң аудандық партия комитетiнiң идеологиялық хатшысымен пара-пар лауазым едi. Бұған дейiн ол, әрине завод жанындағы текникалық институттың кешкi бөлiмiн бiтiрiп алды. Ысылды. Аудиторияда сөйлеуге бейiмделiп, өзiн өзi үздiксiз жетiлдiрдi. “Правданың”, тағы басқа газеттердiң бас мақаласын жаттап, сағаттар бойы айна алдында жаттықты. Мимикасын, дауыс ырғағын түзедi. Тек көзi жан-жаққа жүгiрiп ойнақшып тұратын әдетiн жөндей алмай-ақ қойды. Үкiмет басшыларының баяндамасын қалт жiбермей оқиды, солардың ой ораламы, сөз саптасына елiктеп өзi де мақала жазып, баяндама жасады. “Елiмiздегi темiржолдың ұзындығы пәленше километр, бұл жер шарын үш рет орап шығуға жетедi деген сөз... Қазақстанда күнiне пәлен миллион тонна көмiр өндiрiледi...” деген сияқты цифр-деректердi көзiн жұмып жатқа соғады. Сөйтiп, сартылдап сайрап тұрған машинаға айналды. Ендi “шiркiн, бiр совхоздың агрономы болсам арманым болмас едi” дейтiн бұрынғы Айтуаров жоқ. Қолын аспандағы айға созады. Биiк-биiк креслоларда отырсам дейдi. Былай қараса, ол дәмесi орындалмайтын нәрсе емес сияқты. Ортаң қолдай басшы болып жүргендердiң бұдан қай жерi асып тұр? Тек қолдаушысы мықты демесең. Қырғызстанда әне Жоғарғы советтiң президиумiн Социалистiк Еңбек Ерi атағын алған қойшы басқарып отыр. Солғұрлым жоқ па? Бiлiмi де, бiлiгi де одан әлдеқайда жоғары. Комсомолдың мектебiнен өтiп, ысылған. Кез келген басшылықтың тiзгiнiн берсiншi, дөңгелек айналдырады.. Не керек, тыным таппады. Бастама көтередi, үндеу тастайды. Онысын газет пен телевидение iлiп әкетедi қанын жерге тамызбай: “Қала мектептерiне –

Өз ниетiне ақтау тапқан Айтуаров ештеңеден тартынған жоқ. Қонаевты үстi-үстiне сынап-мiнеуден алдына жан салмады. Әйтеуiр жамандасқан екен, неден тайынсын. Бiрде орталық журналда интервьюi шыққанда Қонаев шақырып алған, жанары шыныланып, зiлдi ызғармен бетiне тесiрейе қарады. Бұл да безерiп мiз баққан жоқ. Ұсынған қолын алар-алмасына күмәнданып, жәй бас изей амандасып, қарсы алдындағы креслоға жайғасты.

– “Пасквилiңдi оқыдым! – дедi столдың шетiнде жатқан журналды иегiмен нұсқап. – Жақпаған күйең қалмапты. Бiрақ сенiң өзiңдi аядым”.

– “Неге?”

– “Сенi дәл мұндай күйкi деп ойлаған жоқ едiм”

– “Тура айтқан туғанына жақпайды” демей ме қазекем. Шындық, әлбетте, кiмнiң де болса шымбайына батады ғой!” – дедi бұл нығарланып.

– “Қазақтан садаға кет. Сенiң қай сөзiң шындық? Басқасын былай қойғанда, “... Қонаев бюджеттiң қаржысын оңды-солды шашып, мектеп, балабақша салудың орнына, Алматыда қымбатқа түсетiн салтанатты ғимараттар, сәулеттi сарайлар, шығыс үлгiсiнде монша салғызумен әуестендi!..” дегенiң не сөз?”

– “Рас қой, – дедi бұл жайбарақат. Қарсыласының күйiп-пiскенiнiң өзiн жеңiс көрiп айызы қанып отыр. – Ана араптың мешiтiндей моншаның орнына жиырма мектеп салуға болар едi.”

– “Бiзде мектеп жетiспейдi деп кiм айтты? Оған жұмсалар қаржы көзi бөлек. Сарай мен сәулеттi ғимараттар көбейiп кеттi деп байбалам салғаның қай сасқаның? Айналдырған бес-алты бинә- ғимарат көзiңе сүйел боп тұр ма? Қайта, қаның болса, неге аз деп қиналмайсың ба? Отанымыздың, астанамыздың ажар-көркiн сен екеумiз ойламағанда кiм ойлайды? Қазақстанның архитектуралық пейзажы сенiңше малқора, элеватор, мұржасы түтiндеген заводтармен шектелуi тиiс пе? Мiне, менiң елiм дейтiндей мақтанышымыз болу керек қой. Анау Баку мен Ташкенттi, Бұхара мен Самарқандты қарашы, сән-салтанатына көзiң тойып, көңiлiң сүйсiнедi...”

– “Олардың тарихи дамуы басқаша қалыптасқан. Бiз сияқты көшпендi емес. Сiздiң хан-сұлтандарыңыз соңына, ең болмаса, дұрыстап мазар да қалдырмаған!”

– “Ол – тарихтың кiнәсi. Бiз қазiр көшпендi емеспiз ғой. Сәулеттi сарайды сен екеумiз тұрғызбағанда кiм салып бередi. Әркiм өз сарайын соқсын. Елiң мен жерiңнiң гүлденгенi – сол!”

– “Халықтың несiбесiн аузынан жырып салған ондай сарайдың кiмге керегi бар?”

– “Бүкiл халықтың әл-әухаты сол азын-аулақ құрлысқа тiрелiп қалған жоқ. Оны өзiң де жақсы бiлесiң. Саған керегi тек менi мұқату ғана. Орталық жыл сайын миллиард пұт астығымызды, миллиондаған тонна етiмiз бен сүтiмiздi сыпырып алады. Көмiр-темiрде есеп жоқ. Жiлiк майымызды қорқыратып сорып жатыр. Әдiлет iзiдесең, проблема көтергiш болсаң, соны неге айтпайсың?..”

Екеуi ұзақ ырғасты. Мұныкi – қыңыр адамның қиқарлығы. Дұрыс болса да, терiс болса да өзiнiкi жөн. Бел шешiп тiрескен соң жол ортадан “жаздым-жаңылдым” деп шегiншектесең не аброй, алып жықпасаң да шалып жық. Қарсыласының бұлтартпас уәжiне бетi бүлк етпей бедiрейiп отырып алған.

Айтуаров бүгiнгi пленумды асыға күтiп едi. Демократиялық кезеңнiң рухына сай, барды – бар, жоқты – жоқтай жалтақсыз сын айтылып, тартысты өтер деп ойлаған. Ескi басшылықтың былығы ымырасыз әшкереленуге тиiстi. Өзi де ұзын шалды тұрмастай ғып сұлатып салуға мықтап дайындалған. Бiрақ пленум көңiлден шықпады. Баяғы ескi әуен: “Қонаев жолдас өз өтiнiшi бойынша пенсияға шығуына байланысты...” неге өз өтiнiшi бойынша? Республика партия ұйымын басқару барысындағы дөрекi қателiктерi үшiн... деп неге төтесiнен айтпайды? Тым бейбiт, азусыз. Бiреу бастасын, iлiп әкетем ғой деп қопаңдап отырғанда пленум ың-шыңсыз бiттi де қалды. Ел жапа-тармағай дүрлiгiп

...– Мына пленум қызық болды-ау! – дедi Айтуаров көкiрек кернеген қыжылын жасыра алмай дауысы дiрiлдеп. – Осылай қол қусырып отыра беремiз бе?

Сонда не iстеймiз дегендей Миронин үнсiз бетiне қарады.

– Бiрiншiнiң орнына әкелген адамдарын көрдiң бе? Жәй бiр обкомның хатшысы. Оны он орайтын азаматтар өз iшiмiзде жүрген жоқ па. Қазақ болмаса да, қазақстандық бiр орысты қоюға болатын едi ғой. Бәрi – Қонаевтың кесiрi, соның iштарлығы!

Айтуаровтың iшiнде қандай ит ұлып жатқанын бес саусағындай бiлетiн Миронин жымқырған ерiнiнің жігі бiлiнер-бiлiнбес бүлк етiп жымиып қойды да:

– Иә, сәтсiз вариант, – дедi хоштап.

– Саша, қалай ойлайсың? – Айтуаров досының қолтығынан ұстады. – Мынандай демократия заманында үндемей қалғанымыз ұят емес пе. Халыққа қозғау салайық. Қоғамдық пiкiр туғызайық. Жоғары жақ Қазақстан жұртшылығының Пленум шешiмiмен келiспейтiнiн бiлсiн!

– Мұнымыз елдi көтерiлiске шақыру болмай ма?

– Жоқ, көтерiлiс емес. Жәй бунтик! Ұзағанда жүз елу-екi жүз адам Алаңға шығып бейбiт митинг өткiзсе болды. Мiне, халық қарсы болып жатыр деп айтуымызға жақсы. Тiптi, Орталық шешiмiн өзгерте қоймаған күннiң өзiнде, мына жаңа бастық бiзбен санасуға мәжбүр, еркiнсiп басына алмайды. Әйтпесе қайдан бiлесiң, бәрiмiзге тықыр таянуы мүмкiн.

Бұл ұсыныс Миронинге майдай жақты. Бүлiгiп, былыға түскенi құба-құп. Мiне, бiз, чекистер, былай жұмыс iстеп жатырмыз деуге жақсы. Шенiң өседi, қызметiң жоғарылайды. Әйтпесе, қаншама жыл қолдан проблема жасап шаршады.

– Жарайды, келiстiк, – дедi басын изеп.

– Ендеше iске сәт. Тек мұны екеумiзден басқа тiрi жан бiлмесiн!..

Миронин өзiнiң сыннан өткен, өлсе, сыры iшiнде кететiн чекистерiне шұғыл тапсырма бердi. Төрт қазақ жiгiтi. Сыртқы түрлерi елеусiз. Құндыз құлақшындарын көздерiне түсiре, баса киген. Нөмiрсiз екi ақ “Волга” сылаңдай зулап, қаладағы қазақ жастары басым көпшiлiгiн құрайтын институттардың жатақханасын бiрер сағттың iшiнде аралап шықты. Жiгiттердiң сөздерi қысқа. Бөлмелерге жағалай кiрiп, болмаса, дәлiзде жүрген студенттердi тоқтатып алып, айтар сөздерiн айтады да, аналар көздерi жыпылықтап ес жиям дегенше, жалт бұрылып тайып тұрады.

– Жiгiттер, өздерiң де радиодан естiген шығарсыңдар, бүгiн Қонаевты орнынан алып тастады! – дейдi қаралы хабар естiрткендей қамығып. – Орнына қайдағы бiр орысты қойды. Қазақ табылмағандай бұл не қорлағаны. Басқа республикалардың бәрiнде Бiрiншi басшы – жергiлiктi ұлт өкiлi. Бiздi басынып отыр. Өстiп кеудемiздi басқызып қоямыз ба, намысымыз қайда? Ел екенiмiздi бiлдiрейiк Алаңға шығып, пленум шешiмiне қарсымыз дейiк. Қазiр жариялылық пен демократия заманы, неге конституциялық правомызды пайдаланбасқа. Бiздi Димекеңнiң адамдары жiберiп отыр. Басқа қазақ басшылары да наразы. Қорықпаңдар. Қазақ жастарының бәрiне айтыңдар, митингке шықсын!..

Күн кешкiрiп қалса да алды-артын ойламайтын қызба жастардың алды дүрлiгiп Алаңға барған. Екi жүз адам жиналды. Не iстерлерiн бiлмей гуiлдесiп тұрып-тұрып, сүйек сорған аязға шыдай алмай қараңғы түскен соң тарап кеткен. Есесiне бүкiл Алматы май құйған оттай гу ете түстi. “Қонаевты алып тастағанға қарсылық бiлдiрiп қазақтар демонстрацияға шыққан көрiнедi. Бiз де барайық, көрейiк!..” деп алқынып, таң қашан атар екен деп алабұртты.

Ертеңiнде күн шыға жұрт лек-легiмен Алаңға ағылып келе бастады. Ән айтып, ұрандап, плакаттар көтерiп, көше-көшенi бұрғылай жылжыған қара-құрым халықта есеп жоқ. Бiрер сағаттың iшiнде Алаң аузы-мұрнынан шықты.

Айтуаров не болар екен деп түнiмен тықыршып шала ұйқы болған, жұмысқа келгелi терезенiң алдында тұрып алып, Алаңнан көз алған жоқ. Сәт сайын лықси көтерiлiп кенерiнен асып бара жатқан сұрапыл тасқынның жағасында тұрғандай үрейi ұшып кеттi. Мұндайды күтпеген. Қып-қызыл отпен ойнаған екен. Шарық ұрып қалай тыпырласа да ақыл табылар емес. “Бiткен жерiм осы, құрыдым!” дедi алақ-жұлақ ойнақшыған көздерi төбесiне шығып. Жүрегi әлсiз едi, қатты толқыса, талмасы ұстап қалатын. Тiрсегi дiрiлдеп, бойын билей алмай шайқалақтап, тұрған жерiнде отыра кеттi. Басы салбырап, шалқайта қайырған сұйқылтым, ұзын шашы көзiне түстi жалбырап. Сол жақ қолтығының асты сiресiп мұздап бара жатқандай. Қиналып бойынан әл кетсе де санасы ояу. Сақтанып жанқалтасына нитроглицерин салып жүретiн, жалма-жан қарманып соны алды. Екi түйiрiн тiлiнiң астына басқан. Сәлден кейiн кеудесiнiң қысқаны тарап, жүрегiнiң соғысы қалпына келгендей болды. Орнынан тұрып үстi-басын қаққыштады. Галстугiн түзеп, шашын тарады. Терезе жаққа қарауға жүрексiнiп, креслосына келiп жайғасты. “Ендi қайттiм?” деген үрей бәрiбiр алқымын босатар емес. Қалай болғанда да басын арашаламаса қатер.
Кенет миының қиыр түкпiрiнен әлдебiр құтқарушы шырақ жылт ете қалды. Талай қыспақтан сүйреп алып шыққан жырындылығы бұл жолы да қамшы салдырған жоқ. Дүр сiлкiнiп, тастүйiн бекемдiкпен жалма-жан Кремльге тiке шығатын вертушканың құлағына жармасқан. Бас хашының ширақ, қоңыр дауысы саңқ ете түстi:

– Тыңдап тұрмын?

Айтуаров сәлемiн қысқа қайырып, бiрден мұңын шағып сұңқылдай жөнелдi:

– Михаил Сергеевич, масқара болдық. Бүлiгiп жатырмыз!

– Ол не бүлiк?

– Өзiңiзге талай рет ескертiп едiм ғой, Қонаев республиканы әбден былықтырып бiттi деп. Мiне, соның нәтижесi. Ұлтшылдықпен уланған қазақ жастары ереуiлге шығып жатыр.

– Қанша адам?

– Көп. Алаңға сыймай тұр. Ұлтшылдық ұран көтерiп, Қонаевтың портретiн ұстап алған. “Қонаевты орнынан алғанына қарсымыз. Бiзге орыс басшысының керегi жоқ!” дейдi.

Бас хатшының көкейiнде: “Әй, найсап, өзiңнiң бықсытып жүрген пәлең емес пе бұл?” деген күдiк жылт ете түскен, бiрақ оны iндетуге құлқы болмады. Ең қызығы, жаман хабар естiп тұрса да ашуланып не қорқып-қобалжыған жоқ, қайта еркiнен тыс қуанып кеткендей болды. Өзi мойындағысы келмесе де, осындай бiр сойқан болса екен деген мысық тiлеу көкiрегiнiң тереңiнде бұғып жатқан секiлдi. “Өткенде сорайған қақпас аспандап төбесiнен қарап кетiп едi. Айтқан сынның бәрiне дәлел тауып, ақталып, шаң жуытпай қойған. Ендi қайтер екен? Абыройдан жұрдай ғып сiлкiлеп-сiлкiлеп Саяси Бюродан айдап шығудың сәтi түстi!..”

– Жарайды, бiр шарасын қарастырамыз, – дедi Бас хатшы сабырлы үнмен. – Сендер андағы жақта Геннадий Васильевич екеуiң абыржымай жағдайды қатаң бақылауға алыңдар!..

Айтуаров тұтқаны тұғырына қондырып, креслосына бар салмағымен маңғаздана шалқалады. Таудай жүк мойнынан түскендей. Бусанған бет-аузын қол орамалымен бiр сүйкеп өттi. Пәленiң бетiн Қонаевқа қарай бұрып жiбергенiне “қандай қумын, ә!” дегендей масайрап, мұртынан жымиып қойды.