ЖҰмыс бағдарламасы пәні: «Тіршілік қауіпсіздік негіздері» Пән коды: tkn мамандық : «Дәрігерлік емдеу ісі»

Тапсырманы тапсыру уақыты;

Реферат материалдарын дайындау мұқиятылығы;

Өз ойының нақты тұжырымдалуы және анық мәнері;

Ұсыныстар мен тұжырымдардың дәлелділігі;

Реферат құрылымының қатаң бақылануы.

1. Вандышев А. Р. Тіршілік қауіпсіздігі және апат медицинасы оқу құрал Ростов н/Д, 2006.-1нұсқа.

2. Жоғарғы орны студенттеріне арналған «Тіршілік қаціпсіздігі» курсы бойынша оқу құралы. 1 ші оқу құралы /құрастырған А.А. Суровцев. – А., 2005-1 нұсқа.

3. Жоғарғы орны студенттеріне арналған «Тіршілік қаціпсіздігі» курсы бойынша оқу құралы. 1 ші оқу құралы /құрастырған А.А. Суровцев. – А., 2005-2 нұсқа.

4. Бигли Джозеф.Аборигенның төтенше жағдайларда құт аюға арналған тәжірбиелік басшылық және өз-өзіне ептілігіне сенімділігі– Ростов н/Д, - 2 нұсқа

Қосымша:

1. Төтенше жағдай бойынша сабақтарға арналған оқу құралы және ұйымдардағы азаматтық қорғаныс; оқу құралы құрастырған. А.А. Суровцев. – А., 2006 – 1 нұсқа.

2.Жастардың алғашқы әскери дайындық бағдарламасы және тіршілік қауіпсіздігі негіздері: Бұйрық - А., 1998. – 1 нұсқа.

Бақылау сұрақтары:

1. Стихиялық апаттарды, ірі өнеркәсіптік аварияларды және катастрофаларды жою жолдары.

2. Құтқару жұмыстарына не жатады?

3. Қаурыт жұмыстарға не жатады?

4. Құтқару жұмыстарын жүргізу кезіндегі қауіпсіздік шаралар.

Тесттер.

~ Авариялық - құтқару жұмыстары шараларына жатады ...

~ Төтенше жағдай пайда болу көзіне байланысты бөлінеді...

~ Жіктелуі бойынша жер сілкініс - бұл... ТЖ

~ Жіктелуі бойынша трансфорттық апат - бұл... ТЖ

|табиғи.

метеорологиялық.

~ Соғыс жіктелуі бойынша – бұл... ТЖ

|әлеуметтік+

|табиғи.

|техногенді.

|экологиялық

|метеорологиялық

~ Жіктелуі бойынша өсімдіктердің жоюлуы - бұл... ТЖ

~ Жіктелуі бойынша жанартаудың атқылауы – бұл... ТЖ

ӘСКЕРИ КАФЕДРА

№____хаттама, _____________20__ж

ОҚМФА әскери кафедра бастығының орынбасары – оқу бөлім бастығы

майор А. Касымбеков

«___»___________20__ж.

- паналау ғимараттарын тағайындау және оны қолдана білу;

- паналау ғимараттарын пайдалана білу және орналасу тәртібін білу, жеке қорғаныс құралдарын және газқағарларды пайдалана білу.
Тәрбиелік мақсаты: төтенше жағдайлар кезінде өзін-өзі қорғау тәртібін үйрену, соған атсалысу.
Сабақ түрі: тәжірибелік

Уақыт: 1 сағат (50 мин)

Орын: әскери кафедра территориясы

Сабақ тәсілі: түсіндіру, оқу, жаттығулар.
Жалпы ұйымдастыру-әдістемелік нұсқамасы

Сабақ әскери кафедра территориясында өткізіледі. Сабақ алдында - сабақ өтетін орынды дайындау, керекті оқу-материалды заттарды түгендейді.

Сабақ ұйымдастыру бөлімінде оқытушы студенттердің санын және сабаққа дайындығын тексереді. Одан кейін өтетін тақырыпты, оқу сұрақтарын, сабақтың мақсатын түсіндіреді.

Бірінші сұрақ бойынша паналау ғимараттарының орналасуын, құрылымын, тиісті тәртіппен таныстыру.

Екінші сұрақ бақылау және нормативтерді орындау түрінде өткізіледі.

Сабақтың соңында өткен сұрақтардың маңызын атап өтіп, қысқаша қорытынды жасайды.

- паналау ғимараттарының тағайындалуын және оны керек кезінде пайдалана білу;

- «Әуе дабыл» сигналы кезінде әрекеттер.

а) Әдебиеттер

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 30 тамыз 1995 ж.

2. Қазақстан Респуликасының«Еңбек қауіпсіздігі және қорғау туралы» Заңы, Астана, 28 ақпан 2004 ж.

3. Қазақстан Республикасының «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» Заңы, Астана 3 сәіур 2002ж.

4. Қазақстан Республикасының «Өрт қауіпсіздігі туралы» Заңы, Астана, 22 қараша 1996ж.

5. Қазақстан Республикасының еңбек қорғау бойыша нормативтік актілерінің жинағы / Н.Д. Спатаевтің, К.А. Абдабаеваның ред. – Қарағанды,- 356 б.

6.Тіршілік уіпсіздік негіздері А.С. Гинин., В.Н. Новиков. Москва-2002 ж. ФАИР-ПРЕСС, 2002 – 228 б.

7. Қазақстан Республикасындағы өрт қауіпсіздігі ережелері. Негізгі талаптар (ҚР ӨҚЕ 08-97), Алматы, 1999ж.

1. 
   Сабақты ұйымдастыру және оқытушының кіріспе сөзі
   

Химиялық қауіпті объектілерде, АЭС апаттарында, аэрозолды химиялық уландырғыш заттар әсер етеді, табиғи және техногенді, жарылыс сипаты төтенше жағдайлар кезінде, жаппай қырып жою қаруын қолданған кезде халықты қорғайтын орындардың бірі болып инженерлік комплекстер – панаханалар болып табылады.

Ондай ғимараттарға панаханалар мен радиациядан қорғану ғимараттары жатады.

Жарықтан қорғау (светамаскировка) – бұл халықты және территорияны қорғаудың бір түрі.

Жарықтан қорғау қараңғы кезде экономика объектілерін, елді мекендерді биіктен немесе оптикалық приборлар арқылы көруді қиындату үшін жасалады (мысалы: қараңғы кезде үйлердің терезелердің жарығы 10 км, экономика объектілерінің жарығы 40 км, қалалардың жарығы 80 км байқалады).
Паналау ғимараттары (убежище)

Паналау ғимараттарының қабырғалары, конструкциясы герметикалық және филтрлі желдеткішпен жабдықталған болуы керек, өйткені бұл ғимараттарда адамдар бірнеше тәулікке дейін болуы мүмкін. Ғимараттарды проектілеу және құрлысты жүргізу кезінде келесі нәрселерге көңіл бөлу керек:

- ғимараттар су басу қаупі бар аймақтарда тұрғызылмауы керек;

- кіретін және шығатын қосалқы есіктер болу керек;

- ғимараттарға келу еркін болу керек және тез өртенгіш материалдар жақын жерде сақталмауы керек.

Паналау ғимараттары адамдарды ядролық жарылыс кезіндегі соққы толқынынан, өтпелі радиациядан, радияциялық шаңнан аэрозолды химиялық уландырғыш заттардан, бактериялық заттардан, көмірқышқыл газынан, дауылдардан, құлаған ғимараттардан сақтайды. Сол үшін паналау ғимараты герметикалы, филтрлі желдеткіші болу қажет. Филтр даладан келетін ауаны тазалап өткізеді.

Паналау ғимараттары адамдардың екі тәулік өмір сүруін қамтамасыз ете алу керек, ал егер атом станциясында апат болса онда бес тәулікке қамтамасыз ете алатындай болу керек.

Паналау ғимараттар екі топқа бөлінеді: негізгі және қосалқы.

- қорғану бөлмелері;

- басқару пункті;

- медицина пункті.

- тамбур – шлюз;

- филтрвентиляция бөлмесі;

- дәретхана;

- жуыну бөлмесі;

- ДЭС;

- тағам жасайтын бөлме, су қоры, жеке қорғану заттары;

- аккумулятор бөлмесі.
Халықтың паналау ғимараттарында ұзақ болуы ондағы электрмен жабдықталуына, сумен қамтамасыз етілуіне, радио және телефон байланысына, су мен тағам, дәрі – дәрмектер қорларына байланысты. Тағам қоры ондағы адамдарға 2 тәулікке есептелінеді. Медициналық қамтамасыз етуді санитарлық посттар атқарады.
Паналау ғимараттарының ішінде болу керек:

• 
  дозиметр аспаптары;
  

• 
  химиялық барлау аспаптары;
  

• 
  қорғану киімдері мен жеке қорғану заттары;
  
• 
  өрт сөндіру құралдары;
  
• 
  құрал- жабдықтар (инструменттер) қоры;
  
• 
  апатты жарық беру құралдары;
  
• 
  санитарлық заттар;
  
• 
  паналау ғимараттарының құжаттары.
  

Паналау ғимараттарының ішіндегі жұмыстарды жүргізу сол ғимарат қызметкерлеріне жүктеледі. Әр паналау ғимаратына басшысы бар 1 звенодан бөлінеді, звено басшысы әрі ғимарат коменданты болып табылады.

Әрбір паналау ғимараты арнайы белгілермен белгіленеді, ол белгі кіре берісте орнатылады, размері 0,5 х 0,6 м. Қозғалу маршруттары көрсеткіштермен белгіленеді. Белгілер мен көрсеткіштер ақ түсті, ал жазулары қара түспен жазылады.

Бейбіт уақыттарда паналау ғимараттарын басқа да керектіліктер үшін қолдануға болады ( мысалы сыныптар, спорт алаңы ретінде, секциялар).

Тез тұрғызылатын паналау ғимараттары дайын ғимараттар жоқ жағдайларда аз уақыт ішінде ( бірнеше тәулік) дайын темір-бетонды конструкциялардан немесе ағаштардан құралады.Олардың сыйымдылығы көп болмайды 20- 200 адам шамасында.

Радиацияға қарсы паналау ғимараттары халықты радиоактивті уланудан қорғау үшін ауылды жерлерде және кіші қалаларда салынады. Бұл ғимараттардың негізгі бөлігі бейбіт уақытта салынады, қалған бөлігі төтенше жағдайдың алдында, қарулы қақтығыстың алдында салыднады. Бұл үшін үйдің бірінші қабаттары және үй асты құрылыстары қолданылады.

Қарапайым паналау ғимараттарына саңылаулар, траншея, окоп, жертөлелер жатады. Саңылау дегеніміз – 10 адам сиятын, тереңдігі 1,8-2метр болатын, ені 1,0-1,2 метр болатын, төменгі бөлігі 0,8 метр болатын паналау алаңын айтамыз.

Ашық саңылаулар ядролық жарылыс кезінде соққы толқынын 1,5-2 есеге азайтады және иондық жарық сәулелерін 3-4 есеге әлсіретеді.

Жабық саңылау сәулеленуден толық қорғайды, соққы толқынының күшін 2-3 есеге азайтады, иондаушы сәулелердің күшін 20-40 рет азайтады және уландырғыш, бактериалогиялық, радиоактивті заттардың адам денесіне түсуінен толық қорғайды.

Саңылауларда 7 орын отыру үшін, 3 орын жатуға арналады.
Паналау ғимараттарының ішіне орналасу тәртібі.

Төтенше жағдай, атом электр станциялары апаты, соғыс жағдайында паналау ғимаратрының қолданатын жағдайда ішіне орналасу тәртібін әрбір адам жақсы білуі керек.

Паналау ғимаратына жететін жолдарды көрінетін жерде тұратын көрсеткіштер мен белгілер арқылы белгіленеді. Өндіріс және кәсіпорындардағы паналау ғимараттарын алдын-ала цехтарға, бригадаларға бөліп, өздеріне жеке жүру маршруты белгіленеді, адамдарды цехтарнына қарап алдын-ала топтастырып, топ басшысы тағайындалады. Жас балаларды жасы үлкен кісілерді ауамен желдетілетін жерлерге жақын орналастырады.

Паналау ғимараттарына адамдар жеке қорғаныс құралдарымен, құжаттарымен және азық-түліктерімен келеді. Паналау ғимаратында бос жүруге, шулауға, темекі тартуға, коменданттың рұқстанысыз сыртқа шығуға, өз бетінше электр жарығын, инженерлік агрегаттарды қосып, сөндіруге, есктерді ашып-жабуға, май шамдарын, фонарды жағуға болмайды. Апаттық жарық бергіш құралдар тек коменданттың рұқсатымен қосылады. Паналау ғимаратында кітап оқуға, радио тыңдауға, әңгімелесуге болады.

Ғимарат ішіндегілер ішкі тәртіпті сақтап, жас балаларға, ауруларға, мүгедек адамдарға көмек беруі керек.

Паналау ғимараттарында тамақтану үшін қағаз немесе целлофан ыдыстардағы тағамдар қолданылады (ет, балық консервілері, галета, конфет, қант). Жас балаларға және ауру адапмдарға қосалқы тамақтар беріледі (сүт, жеміс-жидек, жеміс шырындары). Тамақтану тәртібі тәулігіне 2-3 рет.

Медициналық көмек көрсету санитарлық посттар мен медициналық пункттердің көмегімен жүргізіледі. Бұл кездерде өзіне және өзінара көмек көрсетуде қолданылады.

Техника қауіпсіздігіне байланысты электр қондырғыларын, газ балондарын өз бетінше қолдануға болмайды. Дизелді электр станциясы, фильтрлі – желдеткіш бөлмелеріне кіруге болмайды. Паналау ғимараты ішіндегі барлық іс-шаралар тек ғимарат комендентының рұқсатымен іске асырылады.

Паналау ғимараты ішінде белгілі деңгейде температурамен ылғалыдылықты ұстау керек. Қыс айларында температура 10-15 градус, жаз айларында 25-30 градустан аспау керек. Ғимараттарда температураны еденнен 1 метр биіктікте, қабырғадан 2 метр қашықтықта өлшейді. Температураны әр 2-4 сағат сайын өлшейді. Ауа ылғалдылығы 65-70% - тен аспауы керек, ылғалдылықты өлшеу 4 сағат сайын жүргізіледі.

Егерде адамдар паналау ғимараттарында ұзақ уақыт болатын болса оларға демалатын жағдай жасалынылады.

Адамдар отырған бөлмелерді тазалау тәулігіне 2 рет жүргізіледі. Дәретханаларды тазалау 5 % -ті ДТСГК сұйықтығы көмегімен жүргізіледі. Техникалық бөлмелерді тазалау звеногның жеке құрамы көмегімен жүргізіледі.

Паналау ғимаратының ішіне ауамен бірге улы немесе уландырғыш заттар енетін болса, адамдар жеке қорғаныс киімдерін киіп, ғимарат фильтровентиляциялы жағдайға көшіріледі.

Паналау ғимаратына жақын маңда өрт шыққан жағдайда немесе аэрозольді-химиялық уландырғыш заттар концентрациясы анықталса, ғимарат толық изоляция режиміне ауысып, ауаны регенерация жасайтын қондырғы іске қосылады. Халықтың ғимарат ішінде болу уақытын АҚ штабы анықтайды.
Алған білімді тексеруге арналған сұрақтар

1. 
   Паналау ғимараттары не үшін керек
   
2. 
   Паналау ғимаратының қауіпсіздігінің мағынасы
   
3. 
   Паналау ғимараты ішінде рұхсат етілмейтін әрекеттер
   

Дайындық этаптары кезінде « Әуе дабылы » сигналы бойынша теоретикалық және тәжірибелік дайындықтар жүргізген кезде тыңдаушылар жарамсыз газқағарды пайдалануды үйренеді. Газқағарда келесідей ақаулар болуы мүмкін Шлем-масканың жыртылуы немесе тесілуі, көру шыныларының сынуы, тыныс шығару клапанында ақау болуы. Уланған ауа жағдайында газқағарды алмастыру тәртібімен танысу.

Бақылау жұмысының сұрақтары

1. Паналау ғимараттарының тағайындалуы және қаіпсіздігі.

2. Адамдар үйде болғанда «Әуе дабылы» сигналы кезінде ауыл және қала халқының іс-әрекеті.

3. Газқағардың беткі бөлігінде ақау болса, оны қалай пайдаланамыз.

1. Паналау ғимараттарының ішіндегі тәртіпті сақтау негіздері.

2. «Әуе дабылы» сигналы кезінде көшеде немесе автотранспортта болған кездегі сіздің іс- әрекетіңіз.

3. Газқағардың қорабында тесік болса , оны қалай пайдаланасыз.

• 
  халыққа хабар беру үшін қолданылатын сигналдар түрімен танысу;
  
• 
  паналау ғимаратына баратын жақын жолдармен танысу;
  
• 
  тағам,су қорларын, медикаменттерді, құжаттарды, ақшаны дайындау;
  
• 
  жеке қорғаныс құралдарын, газқағарды, респираторды дайындау;
  
• 
  өрт сөндіру құралдарын дайындау.
  

Оқытушы орындалған нормативтерге қысқаша талдау жасайды. Сабақтың тақырыбын, сабақтың мағанасын еске салады. Студенттер сұрақтарына жауап береді. Өз бетінше дайындыққа тапсырма береді.

-төтенше жағдай кезінде пайда болатын зақымдану ошағының мінездемесін оқып-үйрену;

- үйренушілерді АҚ ұйымдастыру және төтенше жағдай шараларына қатысу кезіндегі азаматтық позиция мен ұмтылысқа тәрбиелеу.

Сабақ түрі: тәжірибелік

Уақыт: 2 сағат (200 мин)

Орын: әскери кафедра территориясы

Сабақ тәсілі: түсіндіру, оқу, жаттығулар.

Жалпы ұйымдастыру-әдістемелік нұсқамасы

Сабақ әскери кафедра территориясында өткізіледі. Сабақ алдында - сабақ өтетін орынды дайындау, керекті оқу-материалды заттарды түгендейді.

Сабақ ұйымдастыру бөлімінде оқытушы студенттердің санын және сабаққа дайындығын тексереді. Одан кейін өтетін тақырыпты, оқу сұрақтарын, сабақтың мақсатын түсіндіреді. Кіріспеде негізгі сұрақтарды қарастырады және өткен материалдар бойынша білімдерін тексереді.

Ядролық (радиациялық) химиялық, бактериологиялық зақымдануды тәжірбиелік сабақ кезінде талданады.

Сабақтың соңында өткен сұрақтардың маңызын атап өтіп, тақырыпты, оқу мақсатын еске түсіреді, қысқаша қорытынды жасайды.
Тақырыпты оқыған кезде студенттер білу тиіс:

- төтенше жағдай кезінде пайда болатын зақымдану ошағының мінездемесі;

- ядролық зақымдану ошағының радиус аймағын анықтау.
Әдебиеттер

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 30 тамыз 1995 ж.

2. Қазақстан Респуликасының«Еңбек қауіпсіздігі және қорғау туралы» Заңы, Астана, 28 ақпан 2004 ж.

3. Қазақстан Республикасының «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» Заңы, Астана 3 сәіур 2002ж.

4. Қазақстан Республикасының «Өрт қауіпсіздігі туралы» Заңы, Астана, 22 қараша 1996ж.
Оқу сұрақтары және уақыты

№ п/п	Сұрақтар	Уақыты
I	Кіріспе	5 мин
II	Негізгі бөлім	90 мин
	1. Ядролық (радиациалы) зақымдану ошақтарының сипаттамасы	60 мин
	2. Химиялық зақымдану ошақтарының сипаттамасы	15 мин
	3. Бактериологиялық зақымдану ошақтарының сипаттамасы.	15 мин
III	Қорытынды	5 мин

2. 
   Сабақты ұйымдастыру және оқытушының кіріспе сөзі – 5 мин
   

1-сұрақ:«Ядролы (радиациялы) зақымдану ошағының сипаттамасы » - 60 мин

Ядролы (радиациялы) зақымдану ошағы деп ядролы қару, техногенді (өндірістік) апат (атом станциясы) әсерінен болған ауылшаруашылық жануарлары, өсімдіктер жаппай адамдар мен тұрғын үйлер зақымданған территорияны айтамыз. ҚР аумағына әртүрлі заттарды құрал жабдықтарды тамақтану заттары мен тағы басқа диверсиялы және бақылаусыз кіргізу (кеден қызметінің салғырттығы) фактісі радиоактивті зақымдану ошағының (зонасы) таралуына байланысты қарапайым немесе күрделілігіне алып келеді.

Ядролық қаруды бірнеше мемлекеттер арасында қақтығыстар болған жағдайда қолдануы мүмкін. Ядролы оқ-дәрі жарылған кездегі пайда болған ошақты талқылайық. Ядролы зақымдану ошағы сипатталды: жарақаттанғандар сонымен зақымдану ошағының мөлшері мен әртүрлі радиациялы зақымданған аймақтар мен су алумен өртенген аймақтар мен тұрғын үйлер мен басқа ғимараттардың бұзылуымен ошақ мөлшері жарылыс түріне, күшіне, метрологиялық жағдайға, құрылыс сипаты мен аумақтың релефіне байланысты.

Ядролы қарудың зақымдалу әсері, соққы толқынының механикалық әсері, сәулелендіру, радиациялы әсермен және радиоактивті зақымдануымен анықталады.

Объектілердің кейбір элементтеріне электромагнитті сәуле (электромагнитті импульс) зақымдауыш факторы болып есептеледі. Ядро жаралыстың зақымдаушы факторлардың арасындағы энергияның таралуы жарылыс түрі мен шартына байланысты.

Ядролы оқ дәрі жарылған кезде атмосфераға энергиясы таралатын 5 зақымдауыш фактор бөлінеді:

• 
  соққы толқыны – 50%
  
• 
  жарық сәулесі – 30-40% (орташа 35%)
  
• 
  радияциялы – 4-5%
  
• 
  аймақтық радиоактивті зақымдануы – 10-15% (көбіне 10%)
  
• 
  электромагнитті импульс – 1%
  

Орташа күштіліктегі ядролы жарылыста ауа соққы толқыны 1000м – 1,4с, 2000м – 4с, 3000м – 7с, 5000м – 12с өтеді. Соққы толқынының таралу уақытын есепке ала отырып, адам ядролы жарылысты көргеннен кейін, соққы толқыны келгенше жақын жерді паналауға (аймақ қатпары, арық және т.б.) сонымен, соққы толқынын зақымдауын азайтады. Соққы толқыны ядролы жаралудың негізгі зақымдағыш факторы болып есептелінеді.

Ауа соққы толқыны өткендегі кеңістік нүктесінде қысымның өзгеруі.

Ауа соққы толқыны жарылыс ортасынан жан-жаққа таралатын сығылған қатты ауа аймағы. Соққы толқынының алдыңғы шекарасы фронт деп аталады. Зақымдану әсерін анықтайтын соққы толқынының негізгі параметрі, артық қысым ∆Р_ф,жылдамдық қысымы ∆Р_ск және соққы толқынының әсер ету уақыты.

Фронттағы соққы толқынының артық қысымы – ∆Р_ф – бұл фронттағы Р_ф максималды ауа қысымы мен атмосфералық қысым Р₀ арасындағы айырмашылығы. Физикалық шама бірлігі ∆Р_ф – паскаль (Па) немесе кгс/см² (1кгс/см²≈10⁵Па).

Жылдамдық қысымы ∆Р_ск - ауа ағынынан құралған динамикалық қысым. Жылдамдық қысымы ауа массасының тығыздығына тәуелді және соққы толқының артық қысымымен байланысты. Жылдамдық қысымының зақымдаушы әсері, ауа алмасуының жылдамдығы 100 м/с, ал артық қысымы 50 кПа жоғары аймақтарда көрінеді.

Ауа соққысының уақыты t_ув – бұл артық қысымның әсер ету уақыты, жарылыс күштілігіне тәуелді шама, секундпен өлшенеді.

Жарық сәулесінің зақымдану әсерін сипаттайтын негізгі параметр – жарықтық импульс – жарықтанған кеңістіктің 1 см² түсетін, жарық энергиясының саны. Жарық импульсі Дж/м² өлшенеді. Жарық импульсінің ұзақтығы t_с(секундпен) оқ-дәрі күштілігіне тәуелді және келесі формула арқылы анықталады:

t_с= q^1/3

q =оқ-дәрі күштілігі, кг.

Жарық сәулелендіру энергиясы жарық түскен дене кеңістігімен сіңеді және қызады. Сондықтан жарық сәулемен зақымданған адамдардың жарақаттануы әртүрлі күйік деңгейімен және көздерінің зақымдалуымен сипатталады. Күйіктер жарықтану сәулесінен немесе әртүрлі материалдардың жануынан болуы мүмкін.

Ғимараттар, тұрғын үйлер мен техникаға әсері олардың құрылыс материалдарына байланысты және балқу, жану немесе көмірленуімен сипатталады. Ядролы жарылыстың кіру радиациясы – гамма сәулелер мен нейтрондар ағыны.

Гамма сәулелер мен нейтронды сәулелер физикалық қасиеттері бойынша әртүрлі бірақ ауада таралуы бірдей – барлық жаққа 2,5-3 км қашықтықта.

Радиацияның көзі – жарылыс кезіндегі оқ-дәрідегі жүріп жатқан реакцияның бөлінуі мен синтезі және бөліну жарқыншақтарының радиоактивті ыдырауы. Дегенмен, радиация әсерінің уақыты бірнеше секундтан аспайды.

Радиацияның зақымдауыш әсері сәуле мөлшерімен сипатталады, немесе иондалған сәуле энергиясының саны. Экспозияциялық мөлшер мен сіңу мөлшері болып бөлінеді. Сондықтан сіңу шамасы ағзаның биологиялық тіндеріне иондалған сәуле әсерімен анықталады. Ол рад-пен өлшенеді. (1рад=0,001Дж/кг=100эрг/г тіндерінің сіңу энергиясы). СИ жүйесінде сіңу шамасының өлшем бірлігі Грей (1Гр=1Дж/кг=100рад).

Адамдарға ену сәулесінің зақымдаушы әсері сәуле шамасы мен жарылыс өткеннен кейінгі уақытқа тәуелді.Сәулелену шамасына байланысты сәулелі ауру 4 деңгейге бөлінеді. І деңгей (жеңіл) – соммаланған сәуле шамасы 150-200рад; ІІ деңгей - (орташа) 250-400рад; ІІІ деңгей (ауыр) – 400-700рад; ІV деңгей – 700рад жоғары

Аймақтың радиоактивті зақымдануы – жергілікті атмосфера қабаты, ауа кеңістігі мен басқа объектілердің зақымдануы – ядролы жарылыс бұлтынан радиоактивті заттардың түсуі нәтижесінде болады.

Зақымдану факторы ретінде радиоактивті зақымдану ерекшелігі – жарылыс орнынан жақын жердегі радиация деңгейінің жоғарылығы және жарылыс болғаннан кейін бірнеше тәулік немесе апта бойында радиоактивті зақымдану қауіптілігімен анықталады.

Аймақтың зақымдануының себебі – бөліну жарқынщақтарының шөгуі мен бағытталған белсенділік болып табылады. Жарылу бултының ізі бойынша аймақтың радиоактивті зақымдану шекарасын қауіптілігі бойынша 4-ке бөледі.

Бұлт қозғалысы бойынша жарылыс болған аймақтағы радиоактивті жараланудың сызбасы.

А аймағы – орташа зақымдану, аймақтың сыртқы шекарасында Д_∞ = 40 рад және Д_∞ = 1200 рад тең.

Б аймағы – қатты зақымдану сәулелену шамасы шекарада сәйкесінше Д_∞ = 1200 рад және Д_∞ = 1200 рад тең

В аймағы – қауіпті зақымдану, шекарадағысәулелену шамасы Д_∞ = 1200рад және Д_∞= 4000рад сипатталады.

Г аймағы – аса қауіпті Д_∞ = 4000рад және Д_∞ = 7000рад.

Атмосферадағы және жоғары қабаттағы ядролы жарылыстар, 1-ден 1000м дейін электромагнитті алаңдардың пайда болуына әкеледі. Бұл алаңдар қысқа мерзімді болғандықтан электромагнитті импульс деп аталады.

ЭМИ зақымдану әсері ауада, жерде, техника және тағы басқа объектілерде орналасқан әртүрлі өткізгіштегі пайда болған тоқ пен қысыммен сипатталады. ЭМИ зақымдаушы әсері бәрінен бұрын нысанада орналасқан радиоэлектронды және радиотехникалық қондырғыларға әсер етеді. Егер ядролы жарылыс энергиямен қамтамасыз ету жолдары мен байланыс жолдар маңында болса, бағытталған қысым үлкен қашықтыққа таралып, радиоаппаратуралар мен жақын маңда тұрған адамдарға әсер етеді.

Студенттердің есіне түсіреміз, ядролық жарылыс аймағында ядролық зақымдану ошағы пайда болады, бұл адамдар мен ауылшаруашылық жануарлар мен өсімдіктер зақымданған, ғимараттар мен тұрғын үйлері бұзылған территория аумағы.

Бұзылулар мен өрттер адамдар зақымданулары, соққы толқыны, жарықтық сәуле, сіңу радияциясы, аймақты радиоактивті зақымдану мен электромагниттену импульс әсерінен болады.

Ядролы зақымдану шекарасы шартты сызық, сыртында аса қауіпті емес өрттер мен ғимараттар бұзылулары бар. Бұндай зақымданулар фронтта соққы толқыны 10 кПа артық қысым кезінде болады.

Ядролы зақымдану ошағының радиусы ережеге сай жарылыс күштілігіне (q), түріне, құрылыс сипаты мен аймақ рельефіне байланысты. Ядролы жарылыстың ауданы жазық аймақта дөңгелектің ауданына сәйкестендіріп, келесі формула бойынша есептелінеді:

Ары қарай жалғастыру үшін пән оқытушысы студенттерге №1 кестені ұсынады. «объекттің тұрақтылығын бағалау» жинағы, ядролы зақымдану ошағының радиусын анықтау үшін. Мысалы: ауа ядролы жарылысы үшін қуаттылығы q=500кт, сыртқы шекарасы ОЯП (R₄) 11,5 км құрайды, бұл ірі қаланың территориясына сәйкес.

ٕ

І, ІІ, ІІІ, ІV – сәйкесінше әлсіз, орташа, күшті және толық бұзылыстар, 1-радиоактивті зақымдану аумағы (А, Б, В, және Г- сәйкесінше әлсіз, күшті, қауіпті және аса қауіпті аумақтар) 2 – жел бағыты, R-ядролы жарылыс ошағының радиусы.

Күшті бұзылу аумағы фронтта 50-ден 30 кПа дейінгі ауа соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бұл аумақта өндіріс және тұрғын-үй ғимараттары толығымен қирайды. Қираған ғимараттар орнына жаппай және жергілікті үйінділер пайда болады. Жарық сәулесінен жаппай өртенулер туындайды.

Орташа бұзылу аумағы – фронтта 30-дан 20 кПа дейінгі ауа соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бұл аумақта ғимараттар орташа бұзылысқа ұшырайды, ағаштан жасалған құрылыстар толығымен қирайды, бөлек орналасқан үйінділер мен жаппай өртену пайда болады.

Әлсіз қирау аумағы – фронтта 20-дан 10 кПа дейінгі ауа соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бұл аумақта ғимараттар толығымен бұзылмайды, бөлек орналасқан өртенулер пайда болады. Адамдардың зақымдануы соққы толқынынан басқа, қосалқы әсерден (ғимараттардың ұшқан бөліктері, ағаштар және т.б.) болады.

Адамдар жарақаттануының деңгейі келген толқынның артық қысымына, адамның орналасуына және қорғаныс деңгейіне байланысты. Алған жарақаттар келесідей бөлінеді: әлсіз (∆Р_ф=0,2-0,4 кгс/см²), орташа (∆Р_ф=0,5 кгс/см²), және ауыр (∆Р_ф>0,5 кгс/см²). Егер қысымы 1кгс/см²- ден жоғары болса жарақаттар аса қауіпті және адам өліміне әкеледі.

Ядролы зақымдану ошағы күрделі өртену жағдайымен сипатталады.