Жоғарғы оку орнына арналған оку кұралы. Орал: М.Өтемісов атындағы БҚму бак, жэне баспа орталығы, 2007. 121 б
жүктеу/скачать 3,3 Mb.
|
Өсімдіктер систематикасы кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- Цезальпиниялар тукымдас ы - Caesalpiniaceae
- Бұршак түкымдасы - Fabaceae
- Тагамдық маңызы бар
- Үрмебуршак туысы - Phaseolus.
- Егістік асбүршак туысы - Pisum.
- Жержангақ туыеы - Arachis.
- Жембүршақ немесе атбұршак туысы - Faba.
- Жоцышқа туысы - Medicago.
- Сәндік турлері: Жалған акациялы шетен немесе ак караған туысы - Robinia.
- Сары ңараган туысы - Caragana arborescens.
- Шатыршагүлділер катары - Apiales, Umbeliferae
- Аралиялар тұкымдасы - Araliaceae
- Шатыргүлдер тукымдасы - Аріасеае
- Эфирмаіиіы өсімдіктер: Аскөк- Anethum graveolens
- Зере - Humulus lupulus.
Акация гуысы - Acacia 1200 түрі белгілі. Тропиктермен субтропиктерде (Австралия, Африка және Оңтүстік Америкада) кен таралған. Австралиялык акацияларға филодия тэн. Африкалык акацияларға шатырша тәрізді гүлшоғырының жэне шайыр - гуммидің болуы тэн. Қоңыржай белдеуде акациялар кездеспейді. Цезальпиниялар тукымдас ы - Caesalpiniaceae Ботаник Цезальпиннің К-ұрметіне түкымдаска цезалпиялар деген атау берілген. 1000-дай турі белгілі. Тек кана тропиктер мен субтропиктерде өседі. Көпшілігі агаштар мен бұталар. шөптесін формалары сирек кездеседі. Күлтесі зигоморфты, аталығы - 10, бірікпеген. Туысы Цератония (рожковое дерево). Етті, шырынды тэтті бұршақтары - патша бұршактары деп аталады. Тэтті тағам немесе кәмпит турінде пайдаланылған. Тұкымдарының пішіні жэне салмағы да бірдей (0,2 гр), таразының гер тастары ретінде колданған. Бұл тукымдаска гледичия туысыда кіреді Ағаштар мен бүталар. тікенді. Бір түрі - каспий карамаласы Шығыс Кавказ маңында кездеседі. кең колданыска ие, бүршактары ірі. Бұршак түкымдасы - Fabaceae Агаштар, бүталар, шөптесін формалар. Жер шарының барлык аймағында таралған (әсіресе. коңыржай белдеуде). Бұтапар мен шөптесін формалар - коңыржай белдеуде, агаштар - тропиктерде кездеседі. Гүлдері зигоморфты. сыртқы пішіні көбелекке ұксас. Тостаган жапырақшалары - 5, күлтежапыракшалары - 5, онын бір ірісі желкен, 2 бүйір, бірікпегені -ескек, 2 төменгі, бірігіп кеткен - кайықша. Аталыгы - 10 біріккен немесе (сирек жагдайда) бірікпеген күйде, көбінесе 9-ы бірігіп өсіп, ал біреуі дара орналасады. Аналык жатыны біреу, 2 жеміс жапыракшасынан түрады, жатыны жогары орналаскан. Жемісі - бұршаккап. Жапырактары күрделі (үшкұлакты. кауырсынды, бөбешік жапырактары болады). Гүлдері шашакгүл, сыгтырткыгүл. шоқпарбас гул шогырларына жинакталган. Көптеген бұршактүкымдастарына түйнекті бактериялармен селбесіп тіршілік ету тән, тамырларында түйнектер пайда болады, ал олар өз кезегінде топыракты N2-neH байытады. Сондыктанда бүршактүқымдастардың түкымьг. вегетативті мүшелері акуызга бай болып келеді. Бүршактүкымдастарынын арасында көптеген пайдалы өсімдіктер бар. Тагамдық маңызы бар: соя, үрмебүршак, асбуршак, жержаңгак. жем бұршақ. Соя туысы - Glycine. Бул элемдік манызы бар мэдени өсімдік. Біздін заманымызга дейін 3 мың жыл бүрын пайда болған. Негізгі өсіруші ел - Қытай, сонымен катар Вьетнам, Корея, Африка, Австралия, Онтүстік жэне Солтүстік Америкалардада таралган. ТМД елдерінде Молдавияда, Грузияда, Қиыр Шыгыста өсіріледі. Отаны - Қытай. Соя біржылдык шөптесін өсімдік. биіктігі 59  бір метрдей, жапырактары күрделі үшкұлакты, гулінің түсі күлгін-көк, алкызыл, бұршактары төменге еңкейіп орналаскан. Түкымында 40-44% акуыз, 17-26% май болады. Бұл күнды мәдени өсімдік. Майы тағамдык және техникалык максатта (сабын жасауда) жэне бояғыш заттар өнеркәсібінде кеңінен колданылады. Тұкымынан сүт, ірімшік, каймак, май, нан, тэтті нан жэне т.б. жасайды (100 тағам түріне дейін). Соя боткасы - ен кұнды азьщ.
Үрмебуршак туысы - Phaseolus. Ежелгі мэдени форма. Отаны Орталық немесе Онтүстік Америка. Бұл біржылдык, екіжылдык жэне көпжылдык шөптесін өсімдік, ұшкулакты жапырактары бар, өздігінен тозанданады, гүлдері мен тұкымының түстері эртүрлі болады. Тұкымындағы акуыздың мөлшері 11-29%. Піскен тұкымдары тағамға, ал элі піспеген жасыл бұршактары консервіленген күйінде пайдаланылады. Жасыл массасы малға азык. Кейбір түрлері сәндік максатта өсіріледі. Егістік асбүршак туысы - Pisum. Мэдени дақыл ретінде белгілі. Отаны Азия. Біржылдык, сабағы нэзік, мұртшалары бар, жапырактары күрделі жұп кауырсынды тарамдалған. Тұкымында 22-34% акуыз жэне 48%-ға дейін крахмал болады. Азыктык өсімдік. Жаксы азот жинактағыш. Картоптың касына отырғызады. Жасыл массасы малға азык болып табылады. Жержангақ туыеы - Arachis. Әлемдік маңызды өсімдік. Отаны Бразилия, бірак Онтүстік Шығыс Азияда өсіріледі. Біржылдык шөптесін өсімдік, биктігі 50-70 см-ге жетеді. Жапырактары күрделі, екі жұп жапыракшалары бар. Гүлдері тозанданып, ұрыктанғаннан кейін топыракка көміліп, жемісі буршак топыракта дамып жетіліп жержаңғакка айналады. Ең кұнды майлы (май-40-60%) өсімдіктердің бірі, оливка майына ұксас. Консервілеу өнеркэсібінде кең колданылады. Жембүршақ немесе атбұршак туысы - Faba. Біржылдық өсімдік, бүршактары мен түкымдары ірі түкті болып келеді, соған байланысты атбұршак деп аталған. Тұкымында 35%-ға дейін ақуыз болады. Азия елдерінде кен көлемде осіріледі. Қайнатылған, жас жасыл күйінде тағамға пайдаланылады. Жасыл массасы малға азык. Мал азық өсімдіктері: беде, жоңышка, егістік сиыржоңышка, түйежоңышка. Беде туысы - Trifolium. Акуыздык кұрамы бойынша беде пішені астык ту.кымдастар пішеніне қарағанда 1,5 есе бай. Түрі өте көп (T.pratensis, T.repens Шалғындық беде, Жатаған беде). Шалғындык, ылғалды аймактарда өсетін көпжылдык шөптесін өсімдіктер, кызыл гүлдері шокпарбас гүлшоғырына жиналған беденін түрлері кездеседі. Жапырактары үшкұлакты. Шабындык өсімдік ретінде белгілі. Көпжылдык жатаған беде, аласа, ылғалды жерлерде таралған, гүлдері ак, кішкентай шокпарбас гүлшоғырына жинақталған. Шабындык өсімдік. Жоцышқа туысы - Medicago. 100 -дей түрлері белгілі. Жер шарының екі ендігінде тропикалық аймактарда, жерорта теңізінің жағалауында кездеседі. Қазакстанда 18 түрі бар. Көпжылдық, біржылдык шөптесін өсімдіктер, сирек бұталар. Жапырактары үшқулакты. Егістік жоңышқасының кұрамында А, С, Д дәрумендері болады жэне өте жаксы азотжинақтағыш қасиеті бар. Мұны 60
 астыктұкымдастарынан бұрын себеді. Егістік сиыржонышка, туйежоңышка. эспарцет - өте жаксы балшырынды өсімдіктер. Бөрібұршак - жасыл тыңайыткыш ретінде белгілі.
Сәндік турлері: Жалған акациялы шетен немесе ак караған туысы - Robinia. Бұл солтүстік америкалык ағаш. оны Людовик XII Робин есімді бак күтушісі алып келген, сондыктан атауы осыдан шыккан. Өте жаксы балшырынды есімдік. Сары ңараган туысы - Caragana arborescens. Отаны Батыс Сібір (орман биоценозын кұраушы). Дала шілігі - бұта, орманды жэне далалы аймактарда өседі. Сыпырткы ретінде колданылады. Орманды дала, дала зоналарының бұтасы, үшкұлакты жапырактары бар. Сонымен катар сэндік түрлерге астрагал, тышкан бұршақ, түйнекті эйкен жатады. Емдік ңасиеті бар өсімдіктер: Кәдімгі мия (Glycyrhiza glabra). Өте жаксы какырық түсіргіш, жараны емдеу. ұйкы шакырғыш препарат, уды залалсыздандырады. адам өмірінін ұзактығына септігін тигізеді жэне кондитер өнеркәсібінде , сонымен катар өрт сөндіруде пайдаланады. Батыс Қазакстанда кэдімгі миядан баска миянын бірнеше түрлері кездеседі: Орал миясы, Коржин миясы, БҚО-да мия кең таралған, обылыстын ұлттык байлығы деп саналады. Боягыш өсімдіктер: Индиго (нілді өсімдік). Қызыл түсті гүлдері бар. Кұнды кызыл өсімдік. Әіресе Үндістанда кең колданады. Көк түсті бояу «индиго» алынады. Боягыш дрок - орман зонасының өсімдігі. Сары түсті бояу алынады. Батыс Қазакстан облысынын сирек кездесетін өсімдіктеріне мортык кекіре енген. Солтүстік Каспий маңы аймагында сирек кездесетін турлер: Hedysarum raroumoviamim, Astragus mugodsharicus, A. Subrcuatus. A. temirens. Oxytropis creracea. Шатыршагүлділер катары - Apiales, Umbeliferae Латынша умбелла - шатыр деген магынаны білдіреді. Көпшілігі шөптесін, сирек бүталар мен агаштар. Жер шарының барлык бөліктерінде. көбінесе коңыржай белдеулерде таралған. Гүлдері актиноморфты. шатырша гүлшоғырына жиналған, сирек зигоморфты. Гүлсерігі - 5. түйіні төмен орналаскан, жемісі - шырынды сүйекті жеміс, екітүкымды. Жапырактары жэй. бүтін. Шатыршагүлділер катарына Аралиялар - Агаііасеае жэне Шатыршагүлділер - Аріасеае тукымдастары жатады. Аралиялар тұкымдасы - Araliaceae 700 түрі белгілі, ірі ағаштар, бұталар, агаштанған лианалар, сирек шөптесін өсімдіктер. Гүлдері ұсак. шатыршаларында тостаган жапыракшалары 5, күлтежапыракшалары - 5, аталығы - 5, аналығы - 1, жатыны төмен орналаскан. Жапырактары саусак салалы, кауырсынды тарамдалған. кезектесіп орналасқан. Аралиялар тропиктер мен субтропиктерде таралған. 61  Ай ұрык - Hedera helix ағаштанған лиана, Батыс Еуропа, Қырым, Кавказ ормандарында жабайы түр ретінде таралған.
Адамтамыр (Рапах) - бұл көпжылдық шөптесін өсімдік, алкызыл гулдері, усак кызыл жемістері болады, жапырактары саусак салалы тарамдалған, ірі етті тамыры адам пішінді. Корея мен Қытайда таралган, ТМД-да Қиыр Шығыста кездеседі. Қунды емдік касиеті бар өсімдік. Тамыры 500 жылға дейін өмір сүреді. Ак тікен, Элеутерокок, Аралия - бағалы емдік касиеті бар өсімдіктер. Шатыргүлдер тукымдасы - Аріасеае Дуние жузінде 300 туысы, 3 мындай түрі белгілі. Қазақстанда 230 тур, Батыс Қазакстанда 34 туыс, 59 түр тіркелген. Негізінен көпжылдык, екіжылдык шөптесін өсімдіктер, сирек буталар да кездеседі. Жер шарының барлык бөлігінде, әсіресе коңыржай жэне құрғақ климатты аймактарында таралған. Шатыргүлділер сабағынын іші куыс, онда тукымдары тэрізді эфир майы мен смола заттар бөлетін безді каналдар болады. Жапырактары - жай, саусак салалы жэне кауырсынды тілімделген, кезектесіп орналасады. ¥сак, ак (сирек сары,көк) тусті гүлдері курделі немесе жэй шатыр, сирек шокпарбас гүлшоғырына жиналған. Күрделі шатыр гүлшоғырының бірінші, екінші ретті шатырларының негізінде орналаскан жапыракшалары жеке жэне жалпы көмкергіш орамдар түзеді. Шатыргүлділердің гүлдері негізінен актиноморфты, косжынысты, 5 мүшелі. Гүлсерігі кос кабатты. Тостағанша жапыракшалары нашар дамыған 5 тісшеден тұрады, култе жапыракшалары -5, аталығы - 5, аналығы -1 , жатыны томен орналаскан. Жемісі - тукымша, пісіп жетілген кезде какырамайтын, бір дэнді жартылай жеміске ажырайды. Жеміс кабырғалары арасында май жолдары болады. Шатыргүлділер тұкымдасына жататын өсімдіктердің эртүрлі мүшелерінде эфир майлары, смола ,алкалоидтар жэне т.б. органикалык заттар кездеседі. Сондыктан көптеген түрлері көкөніс, кош иісті, эфирлі-майлы, дэрілік өсімдік ретінде өсіріледі. Олардың арасында улы түрлері де бар. Сәбіз (Daucus carota) екіжылдык шөптесін өсімдік. Жабайы жэне мэдени түрлері бар. Отаны -Ж ерорта теңіз аймағында сәбіздің жабайы түрлері өседі. Мэдени түрлері көкөніс жэне мал -азы қ максатында өсіріледі. Тамыржемісінің сары, кызыл түсі, ол құрамындағы каротинге (провитамин А) байланысты. Көконісті сэбіз іріктемелері кантқа бай. Бірінші жылы тамыржемісі мен жертаған жапырактары пайда болады, ал екінші жылы отырғызылған тамыржемістен сабак, жапырак, гүлі жэне екітұқымшалы жемісі дамиды. Эфирмаіиіы өсімдіктер: Аскөк- Anethum graveolens Біржылдык шоптесін өсімдік. Мэдени түрлері кең көлемде өсіріледі, дегенмен көпшілік түрлері жабайы. Өсімдіктің барлык бөлігінде эфир майы болады. Консервілеу өнердірісінде дәмдегіш жэне емдік өсімдік (тэбетті жақсартады, тынықтырады, артериялық кысымды төмендетеді) ретінде кеңінен колданылады. 62  Зере - Humulus lupulus. Екіжылдық шөптесін есімдіктер. Тұкымында эфир майы болады. Нан пісіру жэне арақ өндірісінде шикізат ретінде колданылады.
жүктеу/скачать 3,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|