ЖОҒары сынып оқушыларына химия пәнінен«химия. Тамақтану. Денсаулық» элективті курсын ұйымдастыру жайы балжігітқызы А

2-ші жыл магистранты

«Химия. Тамақтану. Денсаулық» элективті курсын ұйымдастыру 10 сынып оқушылары үшін қажет. Ол бағдарламаға теориялық сұрақтар қарастыруға, практикалық сабақтар, экскурсия, семинар, конференция өткізу қарастырылған, барлығы 34 сағатқа.

Тамақ дегеніміз не, оның мәні, тамақ өнімдерін алудың жаңа әдістерін өз зертханасында ғалымдар қалай жүзеге асырады, тамаққа қойылатын гигиеналық талаптар, тамақтану режимі және денсаулық сақтау химия тұрғысынан оны қалай түсінеміз?

Арнайы курстар тақырыптары тамақ өнімдері, оның қуаттылығы(калориясы), тамақтық құндылығы, оның құрамындағы белок, майлар, көмірсу, витаминдер жайында мәліметтер береді. Бұл элективті курс оқушылар үшін химиялық элементтер, олардың ролі, біздің организмдегі олардың мәні жайында түсініктерін, білімін тереңдетуге көмектеседі. Бұл курстің бір жағы ғана. Екіншіден – оқушыға оның денсаулығы барлық байлығы екенін, денсаулықты аялап, өз организміне ерекше мән беруге, қазіргі тамақ өнімдері олардың неден дайындалғанына, құрамына көңіл бөлу көмектеседі. Элективтің бағдардламасы жоғары сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын, қазіргі қоғамдағы адамдардың адаптациясы мүмкіндігін арттыруға бағытталған медицина, психология, физиология, гигиена, санитария, химия, биология, экология және басқада салалар бойынша кейбір әлеуметтік мәселелер қанағаттандыруға мақсатталған.

• 
  Салауатты өмір салтын насихаттау;Оқушылардың денсаулығының жақсаруына әсер ететін факторлар жайында түсініктер қалыптастыру;Оқушыларды тамақ өнімдерін алу әдістері жайлы ақпараттандыру;
  
• 
  Жоғары сынып оқушыларын тамақ өнімдері, оларың құрамы мен тамақтық құндылығымен таныстыру;Оқушылардың макро- және микроэлементтер, олардың адам организміндегі мәні жайында білімдерін жетілдіру;
  
• 
  Тамақтық қоспалар жайлы, олардың адам организміне әсері жайлы түсініктер қалыптастыру;Химиялық эксперимент жүргізу кезінде танымдық қызығушылық пен интелектуалдық мүмкіншілігін дамыту, өмірлік туындаған қажеттіліктерге сәйкес өз бетінше білім алуға;
  
• 
  Оқу-коммуникативті дағды қалыптастыру; Мультимедиа құралдары мен әдебиеттермен жұмыс жасау дағдысын жетілдіру.
  

• 
  Органикалық қосылыстардың классификациясын; Тамақ өнімдерінің сапасына және оның тамақтық құндылығына қойылатын гигиеналық талаптар;
  
• 
  Тамақтық қоспалардың негізгі түрлері;Тамақтық қоспалардың адам организміне әсері;
  
• 
  Макро- және микроэлементтер, олардың адам организміндегі ролі жайында түсінік;Тамақтану мен тамақтың қортылуының физиологиялық табиғаты;
  
• 
  Тамақпен уланудың негізгі профилактика әдістері;Адам денсаулығы мен тамақтың сапасы арасында байланысты анықтай білу.
  

• 
  Зертханалық жұмыстар мен химиялық тәжірибелерді сауатты жүргізу;
  
• 
  Алынған мәліметтерді бақылау, анализ жасау және жалпылау;
  
• 
  Химиялық қондырғымен жұмыс жасауда қауіпсіздік техника ережелерін білу.
  

Тамақ деген не?

Біз не үшін тамақтанамыз?Алмастырылмайтын белок.

Майлар.

Көмірсулар.

Семинар «Тамақтың құрамы».Семірудің денсаулыққа зияны.

Дәмнің химиясы.

Макроэлементтер және олардың адам организміндегі мәні.

Микроэлементтер және олардың адам организміндегі мәні.

Тамақтану режимі.Алмастырылмайтын витаминдер.Диета қажет пе?

Тақырып 4. Дәмді. Хош иісті. Әдемі.- 5 сағат.

Дәмді және хош иісті химия.Аппетит.Әдемі столдың химиясы.

Тамақты сақтау және химия.Тамақпен улануды ескерту.

Тақырып 5. Тамақтану және денсаулық.- 7 сағат.

Тамақтанудың қазіргі жүйесі. Ауыз қуысының гигиенасы.Асқорыту жайында химик нені білуі керек? Ксилит пен карбамидпен «дирол».

Стресс және асқортылудың бұзылуы.

Химия. Тамақтану. Денсаулық.

Синтетикалық тамақ жайында түсінік. Бидайсыз нан. Тамақтық қоспалар.

Қортынды сабақ.
Осы элективті курста орындалатын кейбір практикалық жұмыстарға тоқталсақ:

Организм тканіндегі крахмал мен гликогенді анықтау.

Керекті құралдар: пивалық дрожжалар, қант, крахмал, картоп, 10%-тік үшхлорлы сірке қышқылының ертіндісі, жасыл алма, бидай тұқымы, мұз, кварц құмы, иодтың KI-дегі ертіндісі, кристаллизатор, стакандар, Бюхнер воронкасы (немесе жай воронка), фильтр, марля, колбалар 100 мл, пробиркалар, штатив, спирт шамы.

Тәжірибені даярлау және жасау. Алдын-ала дрожжадан бөліп алады. Ол үшін 10 г пивалық дрожжаларды сусладан айырып жуады, фильтрлейді, және 200 мл 20%-тік қант ертіндісімен араластырады. Қоспаны 25 °С 3 сағатқа қалдырады. Ашу процесі жақсы жүре бастайды, дрожжа клеткасында гликоген жиналады. Бюхнер воронкасында қоспаны сүзіп, қалдықты кварц құмын (5 г) қоса 25 мл 10%-тік үшхлорлы сірке қышқылының ертіндісімен 0°С түйеді (салқындатқыш камерада салқындату, онан соң мұзбен кристаллизаторда). Қоспаны тағы да сүзіп, фильтратты колбаға құяды. Үшхлорлы сірке қышқылы белоктың тұнбаға түсуіне мүмкіндік береді. Крахмалды клейстер даярлайды (қою емес), картоптың кесіндісінен, жасыл алма, бидай тұқымы.

Тәжірибені демонстрациялау үшін: екі пробиркаға әрқайсысына 10 мл гликоген мен крахмал ертіндісі құйылады. 2-3 тамшы иодтың KI-дегі ертіндісі қосылады. Гликоген бар пробирка қызыл-қоңырға боялса, ал крахмал-көк-фиолетовый түске ауысады.

Гликоген мен крахмал полисахаридтерге жатады және организмі қорындағы қоректік зат болып табылады.

Тәжірибені қортындылауға сұрақ: Пробиркадағы бояудың әртүрлігі неде? (Бұл крахмал мен гликогеннің құрылысы әртүрлі болуымен. Екеуі де -глюкозаның қалдығынан тұрады, бірақ гликоген тармақталған құрылымды болады.)

Онан соң иодпен картоптың кесіндісінен, жасыл алма, бидай тұқымын өңдейді.

Сұрақ: Өсімдік тканьдерінде қандай заттар жинақталдаы? Өсімдік организмінде крахмал қандай функцияны орындайды?

Онан соң крахмалы бар пробирканы спирт шамында қыздырады. Көк-фиолетовый түс жойылады. Салқындаған соң бояуы қайта қалпына келеді. Қыздырғанда бояуының жойылуы неге байланысты? (Бояуының түсінің жойылуы крахмалдың тізбек құрылымының өзгеруіне байланысты. Иодпен амилопектиннің тармақталған құрылым комплексі бұзылады.)

Жасалған тәжірибелер бойынша оқушылар өсімдік және жануар тектес полисахаридтердің әртүрлі құрылымы жайында түйін жасайды.

Белоктарға сапалы реакция

Белоктар үшін екі - биуреттік және ксантопротеинді реакцияны көрсетуге болады. Биуретті реакцияны барлық белоктар береді, себебі нәтижесінде белок молекуласындағы пептидтік байланыспен мыс комплекс түзеді. Биуретті реакцияны етпен, жұмыртқа белогымен, желатинмен жасауға болады, мұнда нәтиже бірдей, ол белок молекуласы құрылысы ұқсастығын көрсетеді.

Ксантопротеинді реакцияның биуретті реакциядан айырмашылығы, оны барлық белоктар көрсетпейді, тек ароматты аминқышқылы бар, бір бөлігі адам организмі үшін алмастырылмайтын белоктар ғана көрсетеді. Бұл тәжірибенің мақсаты белок құрамындағы аминқышқылының әртүрлілігін көрсету және тамақтану үшін оның құндылық дәрежесін анықтау.

Керекті құралдар: Пробиркалар, фильтр қағазы, жұмыртқа белогы, ет бөлшегі, желатин, концентрлі азот қышқылы, натрий гидроксиді ертіндісі немесе аммиак (нашатыр спирті).

Тәжірибені даярлау және жасау. Жұмыртқа белогы ертіндісіне концентрлі азот қышқылын тамызады. Пробиркадағы сұйықты қыздырады, ол тұнба сарыға боялады және еріп кетеді. Салқындаған соң аммиак немесе натрий гидроксиді ертіндісі жайлап қосады, ертінді түсі күлгін түске боялады (оранжевый).

Реакция ароматты амин қышқылдарынан нитроқосылыстардың түзілуімен жүреді. Осы тәжірибені желатинмен де жасайды.

Желатинді құрамындағы белоктың басқа қоспасынан тазарту үшін суық сумен жуады. Желатин ісінеді, оны фильтр қағазы арасында сығады. Аз бөлігін қыздыру арқылы пробиркада сумен ерітіп ксантопротеинді реакцияны жүргізеді. Реакция теріс болады, себебі желатин құрамында ароматты немесе циклді аминқышқылы жоқ, ал кейде әлсіз түстің пайда болуы құрамында басқа белоктың қалдығынан болуы мүмкін. Бұл тәжірибе аминқышқылының құрамына байланысты белок құндылығы әртүрлілігін көрсетеді.

Белоктың денатурациясы.

Тәжірибе мақсаты белоктың денатурациялану себебін анықтау. Денатурация ол белоктың табиғи қасиетінің жойылуы. Көп жағдайда екіншілік және үшіншілік құрылымының тұрақтылығын сақтайтын гидратты қабатының жойылуымен байланысты. Мұндай денатурация қайтымды, егер оған әсер ететін факторды өзгертсе ол қалпына келеді, бірақ концентрлі қышқылдар, сілтілер, ауыр металдар тұздары, жоғары температурада денатурация қайтымсыз. Бұл кезде біріншілік құрылымы өзгергендіктен, оның құрылымын қалпына келтіру мүмкін емес.

Пробиркаға 10-15 мл белок ертіндісін құйып қыздырады. Сұйық қайнаудан бұрын тұнба пайда болады. Белок ұйып қалады, денатурация процесі қайтымсыз.

Сұрақтар: Қандай жағдайда қайтымсыз денатурация болады? Неліктен ауыр металдар тұздары организмді улайды? Белокпен жүретін қандай процестермен мұны байланыстыруға болады? Неге қышқыл денеге тигенде күйдіреді?

Тамақтану және денсаулық

Академик А.А.Покровский «балансты тамақтанудың концепсиясын» жасап шығарған болатын, басқа сөзбен айтқанда - адамдардың тағамдық заттарға қажеттілігін оқып, білу[3,4]. Дұрыс өмір сүру үшін қажетті тағамдардың энергетикалық мөлшері жағынан жеткілікті болуы ғана емес, сонымен қатар зат алмасу процестеріне қажетті факторлардың міндетті түрде бір-бірімен белгілі баланста болуын қамтамасыз етіп отыруы тиіс.

• 
  Жиілік, яғни, тамақты үнемі бір тәулік уақытында қабылдау.
  
• 
  Тәулік барысында тамақтанудың бөлшектілігі. Сау адамға үш немесе төрт фазалық тамақтану ұсынылады, атап айтсақ: таңғы ас, түскі ас, кешкі ас және ұйқы алдында бір стакан айран.
  
• 
  Әрбір тамақтанған кезде дұрыс тамақтануды барынша сақтау қажет. Бұл, тамақты әрбір қабылдаған кезде азық-түліктер жинағы организмге белоктарды, майларды, көмірсуларды, сонымен қатар витаминдер мен минералды заттарды қолайлы ара қатынаста жеткізу тұрғысынан ойланып істелінуі керек.
  
• 
  Бір күнде тамақ ішу бойынша физиологиялық негізделіп бөлінуі. Төрт мезгіл тамақтану едәуір жағымды: жұмысқа дейін тоқ тамақ (күндіз дұрыс тамақтанудың жалпы калориялылығының 25-30 %), жұмыс арасындағы үзілісте жеңіл екінші таңғы ас (жалпы калориялылықтың 10-15 %), құнарлы түскі ас (калориялылықтың 35-40 %), салыстырмалы жеңіл кешкі ас (жалпы калориялылықтың 15-20 %)[5].
  

1. 
   Болатова А.Ж. Негізгі мектеп химиясын элективті курстар арқылы
   жетілдіре оқыту әдістемесі. Педагогика ғылымдарының кандидаты
   ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.Алматы, 2009. 31 б.
   
2. 
   В.И.Покровский Энциклопедия здоровья- М.: ИПО, 1992.-422 с.
   
3. 
   Р.И.Воробьёв Питание и здоровье-М.: Медицина, 1990.-240 с.
   
4. 
   И.М.Скурихин,В.А. Шатерников Как правильно питаться? -М.: Агропроиздат,1986.-218 с.
   
5. 
   Рогов, И.А. Химия пищи / И.А.Рогов, Л.В.Антипова, Н.И.Дунченко. –М.: Колос, 2007. – 453с
   

КазНПУ им.Абая

Contents of the course program to increase students' interest in chemistry, and to pay special attention to food products and their rational use, attentive to the different types of diseases.