жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістері

Мысалы ел тарихы сол елдің әрбір отбасынан құрамдалып сандалады. Сондықтан да біз өз тарихымызды өзіміз жасауға тиіспіз.

...1916 жыл.

Бұл Түркістан халықының тарихында ерекше орны бар, елдің елдігін танытар, құдіретті күші бар құбылыс жылы ретінде өмірбақи қала бермек Өйткені, ол қазақтың ұлт бостандығы үшін бірігіп, ер - азаматтардың басын өлімге байлап, қандыбалық күреске шыққан жылы.

Заман талабы халықтың нағыз көсемдерін тудыратыны белгілі. Бір емес түздеген ел басшылары қара қазан, сары бала қамы үшін басн бәйгеге тігіп, елін күреске бастаған.

Куропаткин Ташкентке келгеннен кейін тамыздың 23-інде Түркістан өлкесінің еліне белгілі жарлығын шығарды.

Бұйрықтың аяғындағы арнаулы қосымша нұсқауда Куропаткин соғыс майданындағы қара жұмыстың қандай болатынын, онда еңбек еткендерге қандай ақы берілетінін айта келіп, Теке түрікпендерінің айбынды полкі (әскер) бұрын соғысқа қатысып жүргендіктен, тәртіп сақтау жұмысын атқарғандықтан, Памир ауданының Қоджент уезінің Матшы болысынан, Самарқанд уезінің Парғар, Ескендір болыстарынан қара жұмысқа адам алынбайтындар мынадай адамдар болды:

1. 
   Жергілікті ауылдық-болыстык мекемелердегі іс басындағы адамдар.
   
2. 
   Бұратана елден қойылған кіші дәрежелі полицейлер.
   
3. 
   Имамдар, молдалар, мүдариетер.
   
4. 
   Мемлекет жұмысындағы тұрғын елдің адамдары,
   
5. 
   Дворяндар, құрметті, азиат шеніндегі адамдар.
   

Ал империлға толық бағынбайтын бұқаралықтарды, қызылбастыларды,

ауған адамдарын, сол сықылды орыстарды өз орнына қара жұмысқа жалдап жіберуге рұқсат болмаған...

Қара жұмысқа адам жинау басталды. Ал жоғарыда айтылған бұйрықтарды, нұсқауларды әр ел өзінше түсінді. Мәселен, өзі басқа біреуді жалдап жіберуге еркі болған соң, байлар елдің әкімдеріне параны беріп, өз орындарына жапатармағай кедейлерді жалдап жіберуге кірісе бастады. Қара жұмысқа барған көп азаматтың бірсыпырасы суықтан, аурудан қырылса, бірсыпырасы қан майданның өтінде окоп қазып жүріп оққа ұшты. Сондықтан қара жұмысқа адам алуға байланысты бұратана елдердің патшаға қарсылығы 1916 жылдың көтерілісін туғызды.

Самарқанд облысынан қара жұмысқа 38 мың адам алынуы тиіс екен. Мұның үстіне, жарамайтындарының орнына тағы да 10 процент қосылған. Ақыры олар мақталы аудандарға жеңілдік берілгендермен есептегенде мына түрде бөлінген: Самарқанд қаласы — 6.700 адам, Самарқанд уезі — 8.700 адам, Кәттеқорған уезі - 700 адам, Жизақ уезі -10.600 адам, Қобдент уезі - 9000 адам, барлығы 42 мың адам.

Самарқанд облысындағы көтерілістің күштісі Жизак уезінде болды. 1916 жылғы көтерілісте патша өкіметінің елдің қанын төгіп, қырғынды көп жасаған жері де осы. Жизақ уезінің елі қара жұмысқа адам алу бұйрығына бірден қарсы болды. Әр жерде жиналыстар жасалып, онда қара жұмысқа адам бермеу туралы қаулылар шығарылды. Ел бірнеше рет әкімдерден қара жұмысқа адам алынбауын, ол туралы бұйрықтың күшінің жойылуын талап етті. Бірақ өкімдер оны тыңдамады, тезінен елге бөлінетін адамды толық жиып беруге бұйрық етті. Ескі Жизақ қаласының халқы көптеп бас көтерді. Куропаткиннің осы өңірдегі «бейбастық жасаушыларды» согыс сотына тартуға шақырған бұйрығында былай делінген: «1916 жылғы шілденің 13-17-сінде Жизақ қаласында, онын теңірегінде алтыатар мылтық, найза, балта, пышақ, таяқпен қаруланған көп адам қара жұмысқа адам алу туралы шығарылған бұйрықтың орындалуына кедергі жасау үшін әскер бөлімдеріне, әскер қызметтеріне, жай орыс халқына қайта-қайта шабуыл жасады. Олар көп жерлерде темір жолды бұзды, үйлерді, көпірлерді өртеді, телеграф сымдарын үзді, темір жол казармаларын, темір жол үйлерін қиратты».

Қара жұмысқа адам алу бұйрығы Жизак уезінде 1916 жылы шілденің 1-інде жарияланды. Тұрған ел Жизақ уезінің әр тұсына қарайтындығы туралы ақпар жинады. Көтеріліске айналадағы қыстақтардын адамдары түгел қатысты. Заамин ауданында болған көтерілісте оның бастығы Қасым қожа сол жердің мешітіне орналасты. Жиналған топ Қасым қожаны Заамин ауданының бегі (ханы) етіп сайлады. Қасым қожа патша үкіметіне ғазауат діні атынан соғыс жариялап, көтеріліске қатысушыларға ораза ұстамауға рұқсат етті. Жизақ уезіне көтерілісшілерді жазалау үшін әскер жіберілді. Бұл әскердің бастығы Иванов еді. Әскердің «қайтара әрекетінен» кейін шілденің 25-інде бұл уездегі көтеріліс жайғастырылды». Жизақ уезі көтерілісінің ісі туралы соғыс соты тұрғын елден 48 адамды дарға, 2 адамды кесімді уақытсыз каторгаға жіберуге, 48 адамды 12 жылдан каторгаға жіберуге, 49 адамды ақтауға үкім шығарды².

Генерал Куропаткиннің патшаға жіберген баяндамасында: «Жизақ уезінің еліне, Жизақ уезінде орыс қаны төгілген жерден 2000 десятина жер қазынаға алынатынын жарияладым. Оның ішінде 800 десятина орыс халқы тұратын жаңа қала мен тұрғын ел мекендейтін ескі уездік қаланың арасындағы ешкім орналаспаған жер. Бұл өңірде Жизақтың уездік бастығы полковник Руквин мен Зотоглонин өлтірілген. Қазынаға алынатын жердің қалған 1200 десятинасы бірнеше учаскеден құралады, онда 73 орыс өлтірілген. Бүкіл уездің еліне жаңадан қарулы көтеріліс бола қалса, айыптылардың қатты жазаға бұйырылып, орыс қаны төгілген барлық жердің қазынаға алынатынын жарияладым», — делінген.

Көтерілістің бұдан кейін күштірек болған жері -.Қоже-кент уезі мен Қожекент қаласы. Осы өңір приставының баяндамасына қарағанда, Қожекент қаласындағы көтерілісті басуға әкелінген әскер көтерілісшілермен қақтығысып қалып жүрді. Көп адам қырғынға ұшырады. Сондай-ақ полковник Иванов Самарқанд облысындағы көтерілісті басқанда, оларға қатысы барларды да шектен тыс қанішерлікпен атып тастады.

Жергілікті халықтан майдандарға қара жұмысқа адам алу бұйрығы Әндіжан, Ферғана облысында шілденің алғашқы күнінен басталды. Тұрғын ел бұйрыққа бірден наразылық көрсетті. Әндіжан уезінің бастығы полковник Прожиткий адам алынатынын жариялағаннан кейін, шілдснің 9-ында Жамиға мешітінде тұрғын елдің басты адамдарының жиылысы болды. Қара жұмысқа адам алу қаралды. Халық бұған қарсы болды. Көпшілік уездік бастықтан жұмыстан адам алуға қолынан қағаз беруді өтінді, қағаз бермесс соғыс ашамыз деді. Соғыс басталып кетті. Ұрыста 14 адам жараланды, 4 адам өлді. Мұндай көтеріліс басқа да жерлерде болды³.

Далберзин қыстағындағы көтерілістен кейін уездік бастық, полковник Бриюжевинский Ферғана облысынын соғыс губернаторына рапорт берді, Далберзин қыстағының халқын Түркістан өлкесінен қуып, олардың жерінің бірсыпырасына көтерітістс өлтірілген орыстардың үйлеріи, қалғанына орыстың келімсектерін орналастырды.

Ал Ізбаскент ауданының елі, басы Ташкент болып, қалалар адам бергенде ғана беретінін білдірді. Балықшы болысына қарайтын Қожабад, Қостөпесарай ауылдарында жиналған халық, старшындардың қолыңдағы халықтың тізімін тартып алып, жағып жіберді, көбісі жер ауып кетті.

Ақмешіт уезінде де көтеріліс болады. Ішінде Құлман, Кенжеғұл, Жақай ұлдары бар. 70-тей адам сотқа тартылды⁴.

Басқаға қарағанда күштірек көтеріліс Әулиеата уезінің Мерке ауданындағы қазақ елінің көтерліс болды, Әулиеата уезінен қара жұмысқа 22 мың 675 адам алынбақ екен. Сонан тамыздыц ақырына дейін бар болғаны 3 мың адам жиналған, қалғанын қазақ елі беруге риза болмады. Сөйтіп, бұл уезде көтеріліс Көкшей болысынан басталды да, олар жергілікті әкімдерге қарсылық көрсетті. Сол кезде Пішпек, Әулисата уездеріне қарайтын қазақ елінің жайлауы Сусамыр елінде де көтеріліс бұрқ ете түсті. Бұл жердің елі Беловодский поселкесінің қасында бас қосып, Пішпек, Перовский деген орыс поселкілерінс шабуыл жасады.

Сол кездерде Ташкент, Әулиеата, Пішпек арасына едәуір әскер жіберілді. Бірақ ол әскер келіп жеткенше көтеріліс үдеуге айналды Уезд бастығының бұйрығымен орыс мұжықтарына құрал беріледі. Бас көтерген қазақтар

Шәуілдір мен Мерке арасындағы телеграф сымдарын үзіп, көп жерде ұрыс жасайды. Тамыздың 25-інде Меркс ауданында соғыс үдеп кетеді. Қазақтар Мерке мен Пішпек арасындағы телеграф бағаналарын құлатып, бірсыпыра орыс ауылдарын қиратады. Бірнеше мың адам Мерке қаласына шабуыл жасайды. Бұлардың арасында әсіресе бас болып атағы шыққан Ақкөз деген бір ақсақал болды. Ол соңынан қолға түсіп, өлтірідді. Меркенің қазақтары бірнеше жиналыстар жасап, орыстың әскерін мың-мыңдаған жылқымен-ақ таптап кетпейміз бе деп ақылдасқан. Дұрысында, келе жатқан әскерді састыру үшін, олар үйір-үйір жылқыны әскерге қарсы қуып, пәрменімен қаптатып жіберген реттері де болған. Тамыздың 23—30-ында найзалы, ішінара мылтығы бар бір жарым, екі мың қазақ Меркеге қайтадан шабуыл жасаса да қаланы бір рота әскер күзетіп тұрып, көтерілісшілерді ішке кіргізбеген. Бұл шабуылда қазақтан көп адам оққа ұшқан. Бондаревтің отрядымен қазақтар арасында болған шайқаста тұтқынға түскен 150 қазақтың бәрін де жолшыбай атып өлтірген. Мұнан басқа осы отряд қазақ ауылдарынан 4340 қой, 23 түйе, 225 сиыр малын тартып алған. Новотройцк ауданының бас көтерген қазақтарының соңынан Шу қазақтарының көтерілісін басушы Виноградов деген пристав болды. Бас көтерудің соңында Мерке ауданында 30 мың адам тұтқынға алынып, әр түрлі жазамен сотталды. Патша өкіметінің қарулы күштерінің елеулі бөлігі Сырдария облысы шаруаларының көтерілісін басуға аттандырылды. Бұл облыс қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облыстарының, Өзбекстанның бірсыпыра аудандарының территориясын қамтитын еді. Мұнда азаттық жолындағы шаруалар көтерілісінің кең қанат жаюына осы облысты басып өтетін темір жол станциялары, Ташкент халқының көтерілісі елеулі ықпал жасады. Көтеріліс облыстың барлық уездерін, ауылдарын кең қамтыды. Оған қатысушылар патша әкімшілігінің өкілдерін жазалады, олардың мал-мүлкін тартып әкетті. Кеңселерді, почта, телеграф жүйелерін талқандады. «Көтерілісшілер тылдағы жұмысқа алынатын жұмысшылардың тізімдерін жасауға қарсылық көрсетумен көрінді. Әкімшіліктің шені бар алты адамы өлтірілді», — деп хабарлады Түркістан генерал - губернаторы патшаға. Орынбор - Ташкент темір жолы жандарм басқармасының бастығы Түркістан генерал-губернаторына мынадай телеграмма жіберді: «№84 разъезде (Сексеуіл станциясына таяу жерде)... 5 мыңға тарта қазақ үйлері шоғырланды. Жұмысқа шақырылуға байланысты қазақтардың көңіл күйлері өрекпулі. Сырдария облысы ауданындағы станция мен жол бойы қауіпті жағдайда». Енді бір хабарламада былай делінген: «Болат болысында бес мыңға тарта адамы бар тобыр жиналып жатыр: Шымкент жолы бойында 7-8 мың адамнан құралған тобырдың жиналып жатқаны байқалады». Перовск уезінің Маслов болысында мылтықпен және қанжармен қаруланған жетпіске тарта адам болыстың міндетін атқарушыны және писарьді өлтірген. Мұндай әкімшілік өкілдерін өлтіру, ереуілге шыққан көптеген уездерде де болып отырды⁴.

Патша жарлығы туралы хабарды алысымен Қазалы уезінің шаруалары да патша әкімшілігіне тойтарыс беруге әзірленді. Тоқмақ аралының жұмысшылары жұмысты тастап, көтеріліс қамына кірісті. Оларға Арал поселкесінің тұрғындары қосылды. Әулиеата уезінің Алматы, Арын, Аспара және Ботамойнақ-Алматы болыстарында, Шымкент уезінің, ақсу, қаракөл болысында көтерілісшілер жергілікті әкімшіліктен билікті тартып алып, өз тәртіптерін орната бастады.

Сырдария облысындағы шаруалар көтерілісі патша өкіметін қатты қорқытты. Көтерілісті басуға Ташкенттен, Орынбордан әскер күштері келтірілді. Ондаған зеңбірекпен, пулеметпен қаруланған, жалпы саны 5 мыңға жуық патша әскері қыркүйек айының басынан аяғына дейін көтерілісшілермен ұрыс жүргізіп, оны аяусыз басып-жанышты. Новотройцк ауданында прапорщик Бондаркенконың отряды көтерілісті басып, қолға түскен 150 адамды түгелдей атты. Қазақ ауылдарын айуандықпен өртеп, малдарын айдап кетті. Қазақтардың Меркеге келуіне тыйым салынды. Олардың мұны білмей, Меркеге келгендері атылып тасталды. Көтерілісте жеңіліске ұшыраған көптеген отбасы Амангелді Имановтың отрядына қосылып, патша өкіметіне қарсылықты жалғастыру үшін Торғай облысына ауа көшті.

Көтеріліс Сырдария облысының Әулиеата уезінде, әсіресе Мерке ауданында кең ауқым алды. Жоспар бойынша Әулиеата
уезі майданға 22675 жұмысшы жіберу керек еді, тамыздың аяғында 3 мың адам ғана жиналды. 25 тамызда көтерілісшілер Мерке-
Пішпек телеграф желісін үзіп, Меркеге шабуыл жасады. Оған
мыңдаған адам қатысты. Олар ұрыстын жаңа тәсіліне көшті
Қазақтар жазалаушы әскерлерге қарсы көп жылқыны алғасалып екпіндетіп алдап өткенде, олар бас сауғалап бет-бетіне ыдырады. Сол кезде оларға бас салуға шықты. 29, 30 тамыз күндері Меркеге екінші шабуыл ұйымдастырылды. Бірақ ондағы солдаттар ротасы боратып оқ жаудырып, қазақтарды кейін шегіндірді. Біраз адам қаза тапты. 30 қазақ қолға түсті, олар кейін әскери сотқа берілді.

Қарайтын Құрғаты өңірінде жасы егде тартқан Ақкөз Қосанұлы көтерілісшілердің ірі жасағын басқарды. Әулиеата уезіндегі көтерілістің бастапқы кезінде оған Ташкент мұғалімдер институтындағы

1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. Қазақстанның барлық аймақтарында қатаң басып-жаншылды⁵.

1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының сан ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының тарихында ерекше орын алды. Бірінші жаһандық соғыс жағдайында көтерілістің жалпы жұрт таныған басшылары — Ә.Жанбосынов. А. Иманов, Ж. Мәмбетов, Ү. Саурықов, Б. Әшекеев, Ә.Жүнісов, К. Көкембаев, Ж. Мыңбаев, Ә. Майкөтов, С. Ниязбеков, И. Құрманов, Т. Орысов, А. Қосанұлы, Ж. Құдайбергенов, С. Қанаев, М. Ұзақбаев, Ә. Солтанбеков және басқалар, көтерілісшілердің саяси ақылгөйлері – Т. Бокин, Т. Рысқұлов, С. Меңдешев, Ә. Жангелдин, Б. Алманов, т.б. кезінде Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісов, Жанқожа Нұрмұхамедов, Кенесары және Наурызбай Қасымовтар, Байзақ Мәмбетов және басқалар жүргізген күресті жалғастырды.

Генерал-губернатор Куропаткин бекіткен сот үкімдерімен Түркістан өлкесінде өлім жазасына — 347 адам, каторгалық жұмыстарға — 168, түрмеде тұтқындауға — 129 адам кесілді. Өлім жазасына кесілгендер қатарында Верный (Алматы) уезіндегі көтеріліс басшысы Бекболат Әшекеев және оның үзеңгілес серіктері Аманжолов, Бекбатыров, Сатыханов, Нұрбаев, Аманбаев, Екейбаев, т.б., Жаркент уезіндегі көтеріліс жетекшілері Ұзақ Саурықов, Серікбай Қанаев, Қазбек Шорманов, Кәрбоз Қанатаров, Біләл Разақов, Әбдіқалық Байсүгіров, Құсайын Ниязбеков, т.б. болды. Қарқара көтерілісінің басшысы жетпістен асқан ақсақал Жәмеңке Мәмбетовті патша жендеттері ЬІстықкөл жағалауындағы Қарақол қаласындағы түрмеде у беріп өлтірді...

Жетісу облысы, Верный (Алматы) уезінің ізінше Сырдария облысының Жетісумен көршілес Әулиеата уезінде көтеріліс басталды. Әулиеата уезінің Меркі аймағы кеңбайтақ Сырдария облысы қазақтарының айтулы көтеріліс ошақтарының бірі болды. Патшаның 25 маусымдағы жарлығы бойынша Әулиеата уезінен майданның қара жұмыстарына 22,675 адам алынуға тиіс болатын. Ал 1916 жылғы тамыздың аяғына қарай шақыру бекеттеріне (призывной пункт) небәрі 3 мыңдай адам келді. Бұл патша жарлығына деген наразылықтың көрінісі еді. Көп кешікпей осы наразылық қарулы көтеріліске ұласты. 1916 жылғы 20 тамыздағы мәліметтер бойынша көтерілісшілер Меркі-Пішпек (қазіргі Бішкек), Меркі-Әулиеата (қазіргі Тараз) телеграф қатынасын үзіп тастады. Олар Меркі станицасына үш жағынан өрт қойды, көтерілісшілердің екінші бір тобы Луговой селосын қоршап алды. 20 тамызға қараған түні көтерілісшілер прапорщик Дутко командалық ететін жазалау отрядына шабуыл жасады⁶.

Сол кезде Петербургте жүрген Мүстафа Шоқай: «Біз Түркістанның автономиялы болғанын қалаймыз. Сондықтан автономияға әзірлік жасап жатырмыз», — деп Николай Семенович Чхеидзеге айтады. Ол сол кезде Петербург жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің төрағасы еді. Мұстафа кейіннен Түркістан (Қоқанд) автономиясын құрды және оның торағасы болды. Осы кезде Қолдандыстанда Алаш автономиясы құрылды. 25 қазанда ( жаңа стильмен 7 қарашада) большевиктер өкімет басына келді, Кеңес өкіметі орнады. Кеңес мемлекеті бірден Ресей халықтарының тең құқықтарын жариялады. 1917 жылғы 7 қарашада-ақ (25 қазан) Бүкіл ресейлік II съезде В.И Ленин өз қолымен жазған «Жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға!» атты үндеуінде жаңа өкімет, Кеңес өкіметі, Ресейді мекендеген барлық ұлттардың өзін-өзі билеуіне шын мәніндегі құқық беретіндігі көрсетілді. Империалистік ұлттық езгі саясаты 1917 жылы 8 қарашада (26 қазан) қабылдаған декретте қатаң айыпталды. «Қолданды соғысты күшті әрі бай ұлттардың өздері жаулап алған әлсіз халықтарды өзара бөлісу үшін жалғастыруын үкімет адамзатқа қарсы теңдесі жоқ қылмыс деп есептейді» — делінген ол Декретте. Кеңес өкіметі өз қызметінде ұлт мәселесі жөнінде мынандай принциптерді ұстанатынын танытты:

1. 
   Ресей халықтарының теңдігі мен суверенитеті.
   
2. 
   Ресей халықтарының бөлініп шығып, дербес мемлекет құруға дейін барып, ерікті түрде өзін-өзі билеу құқы.
   
3. 
   Ұлттық артықшылықтар мен шектеулердің қандайын болса да бәрін түгел жою.
   
4. 
   Ресей территориясын мекендейтін аз ұлттар мен этнографиялық топтардың еркін дамуы.
   

1917 жылы 6 желтоқсанда түркістандықтардың сан мындаған адамдар қатынасқан жиналыстары болды. Онда Түркістанға автономия беру туралы мәселе де қаралды.

Көпшілік делегаттар Түркістанның Ресей құрамында қалып, Түркістан автономиясын жариялауды жақтады. 1917 жылы 10 желтоқсанда Түркістан автономиясы жарияланды. Құрылтай жиналысы автономиясының міндеті: «Түркістанда дербес ел басқаратын мекемелері мен атқару органдарын сайлау, яғни заң шығаратын парламент және іс жүргізетін өкіметті сайлау болды. Сыртқы саясат, қаражат, жол, әскери істер, бүкіл Ресей федерациясы өкіметінің ісі деп есептелінді». Ташкентте митинг болып, қарар қабылдады, қарарда мынандай мәселелер атап көрсетілді: Біздер Түркістанның автономия болып жариялануын құттықтаймыз және Қоқандағы төтенше съезде ұсынған Түркістан халық үкіметін құру туралы қарарға толық қосыламыз. Ұлы Рессй революциясы паш еткен халықтың басқару принциптерінің салтанаты үшін ұйымдасқан ресейлік демократия Түркістан өлкесінің барлық мұсылман халықтарының еркін үніне бірауыздан қолдау жасайды және мұсылмандардын тәуелсіздік пен өзін-өзі басқару жолына түсулеріне көмектеседі деп берік сенеміз. Осындай сеніммен барлық мұсылмандарды автономиялық Түркістан үкіметінің айналасында тығыз топтасуға және азамат соғысының, сондай-ақ қазіргі азат Түркістанның жазықсыз қандары төгілуінің алдын алу үшін барлық қолайлы бейбіт әдістермен өлкені автономияландыруды нақты жедел жүзеге асыруға шақырамыз.

М. Шоқай XX ғасырдың басындағы ұлт - азаттық және әлеуметтік қайта жаңғыру үшін бастаған қозғалыстың қош бастаушылардың бірі болды. Ол басқа түркістандық зиялылар сияқты ақпан төңкерісі нәтижесін үлкен ынтамен қолдап, уақытша үкімет тұсындағы Түркістанда болып жатқан саяси оқиғаларға қызу араласады.

1917 жылы наурыз айында Ташкент қаласында Түркістан аймағы мұсылмандарының «Шуро-и-Ис-лам» (Ислам кеңесі) ұйымы құрылды³.

Өлкедегі саяси жағдайдын шиеленісуіне алаңдаған Уақытша үкімет 7-ші сәуір күні «Түркістан комитетін» құрды. Түрккомитеті елде әлеуметтік жағдайды шешуде дәрменсіздік білдірді. Түрккомитетке балама өлкелік билік органын құру мұсылмандар арасында артты. 7-15-ші сәуір күндері Ташкентте жұмысшы депутаттары, солдат депутаттары және мұсылман депутаттары кеңестерінің бірлескен Түркістан өлкелік бірінші съезі өтті. Съезд Түркістан Өлкелік Орталық Мұсылман Кеңесін құрып, оның төрағасы етіп Мұстафа Шоқайұлын сайлады. Ал 16-21-ші сәуір күндері аралығында Ташкент қаласында жалпы Түркістан мұсылмандарының алғашкы съезі өткізіліп, оғап түркістандық қолданды, өзбек, татар, түркімен халықтарынан 150-ден аса өкілдер қатысты. Съезд Уақытша үкіметке сенім білдіріп, Түркістанды мәдени — саяси өзін - өзі басқару қажеттігі жөнінде шешім қабылданды. Съезден кейін автономия мәселесі жөнінде «Шуро - и – Ислам» ұйымында ымырашылдық болмай, «Шуро-и Улем» (Ғұламалар қоғамы) бөлініп шықты. Төр-ағасы - Сералы Лапин болды. М. Шоқай қолданды ұйымның бағыты туралы: «Улема жамияти» мәселеге басқа қырынан келіп «Діни сот» деген атпен мәжіліс құрып, Ресей парламенті тарапынан Түркістанға қарасты шығарылатын заңдардың жоғарыда аталған заң мекемесі тарапынан бекітілуін талап еткен болатын»⁴ - деп көрсетті. Қолданды ұйымның талабы мұсылмандар үшін белгілі бір дәрежеде объективті болғанымен, ол кезде ондай талаптың жүзеге асу мүмкін емес еді. 1917 жылы 8-11 қыркүйекте Ташкентте Түркістан аймағы мұсылмандарының II съезі болды. Съезд «автономия» мәселесі бойынша Түркістанды «Ресей республикасы құрамындағы автономия» деп тану туралы таныстырғанша кейінге қалдырды.

Түрккомитетінің төрағасы Шепкин отставкаға кетіп, оның жаңа құрамына жергілікті саяси күштер өз өкілдерін енгізуге тырысты. Түрккомитетінің төрағасы болып II Мемлекеттік Думаның депутаты В.П.Наливкин тағайындалды. Ал М. Шоқай болса, түрккомитет мүшелігіне тағайындалды. Осыдан толғағы жеткен Ұлттық мәселелер Уақытша үкіметтің алдында батыл түрде қойыла бастады. М. Шоқай шілденің соңғы күндері мен тамыздың алғашқы жартысында Петроград нен Мәскеуде облыстык атқару комитетері мен Мемлекеттік кеңес мәжілістеріне қатысып, үкімет мүшелерімен кездесті.

Сөйтіп Түркістандағы оқиғалар ағымына түбегейлі өзгеріс енгізген 1917 жылы 20 қарашада Ташкентте өз жұмысын аяқтаған III Түркістан өлкелік кеңестер съезі болды ⁵. Съезд ұлпық автономия мәселесін қабылдамады. Ол жерде нсгізгі қаралған мәселе саяси билік орнағанына байланысты "Түркістан Халық Комиссарлар Кеңесінің" құрылғанын, өлкедегі биліктің соның қолына өтетіндігін мәлімдеді. 14 адамнан тұрған қолданды үкіметтің құрамында жергілікті мұсылман елдерінен бірде - бір өкіл жоқ еді. Қолданды іс жүзінде жергілікті халықтың өзін - өзі басқару құқығын мойындамаудың және жаңа орнаған билік басшыларының ұлы державалық шовинистік көзқарас тұтқынында екендігінің көрінісі болатын. Түркістаңдағы орнаған кеңес өкіметінің сипаты жөнінде Г.Сафаров: "большевиктер партиясы меп солшыл эсерлер бірінші күннен - ақ авантюристік, карьеристердің және қылмыстық элементтердің ұясына айналды. Сондықтан мұндағы пролетариат диктатурасы алғашқы қадамынан - ақ нағыз отарлық сипат алды"⁶.

1917 жылғы екі бірдей әлеуметтік төңксріс пен оның нәтижесінде туындаған азамат соғысы елдің экономикасын толық күйретіп, саяси апат алып келді. Қазан төңкерісінен соң өлкедегі саяси билікті тартып алған орыс большевиктері элеметтік база ретінде тек өлкедегі ат төбеліндей ғана орыс жұмысшылары мен 1891 жылғы "Түркістан қоныстанушыларын қаруландыру туралы" заң бойынша қаруланған орыс шаруаларына сүйсніп, "пролетариат диктатурасын" орнатпақ болды. Олар орыс шаруаларынан қызыл отрядтар ұйымдастырып, оларды мұсылмандарға қарсы қойды. Қолданды жағдай М. Шоқай торағалық еткен "Түркістан өлкесі мұсылмандары Кеңесіне" нақты жауап әрекеттерге көшуге итермеледі. 1917 жылы 26 қарашада Қоқанда IV өлкелік Төтенше мұсылмандар съезі өз жұмысын бастады. Съезге барлығы 200-ден астам делегат қатынасты⁷. Областардан келген делегаттардан басқа съезге «Шуро — и - Исламия", «Жамияти Уламо", мұсылман тау - кен жұмысшыларының одағы, мұсылман жауынгерлері одағы, өлкелік еврейлер одағы және осындай қоғамдық ұйымдардан көптеген өкілдер катынасты. Съездің жұмысына қатынасқандардың арасында орыс патшасына қызмет етуді өзіпе өмірлік парыз еткен ескі орыс армиясының офицерлері де көп еді⁸. Делегаттардың көпшілігі әлсуметтік жағынан ауқатты отбасынан шыққандар еді, бірақ тутан халқының тағдыры толгантқан нағыз азаматтар болатын.

Қоқан қаласында қолданды уақьпта 50 мың халық тұратын. Қалада 382 мешіт, 40 медресе, 6 мың мұсылман дін қызметкерлері, 11 банк жұмыс істеді. Съезд делегаттарына жіберілген шақыру қағаздары өлкедегі почта - телеграф қызметкерлерінің жұмыс істеуден бас тартқаң ереуілдеріне байланысты мекек - жайларға кешігіп барғандықтан, делегатгар дер кезінде келіп үлгермейді. Сондықтан да 25 - қарашаға деп белгіленген съезд тек 26-қарашада ғана ашылды. 25 - қарашада келіп үлгергсн делегаттарды қатыстыра отырын, алдын ала мәжіліс өткпілді. Съездін мандат комиссиясының мүшесі Т.Нарботабеков съезге делегаттардьщ қай облыстардан келгендігін хабарлады: Ферғана - 150 адам, Сырдария - 22. Самаркапд - 21, Закаспий - 1. Бұқара - 4 адам. Одан соң съездің төралқасына 13 адам: М. Шоқай, Қожасв, Юргулы - Агаев, Ақаев, Герцфельд, Махмудов, Шагиахметов, Кичкимбаев, Камал - Кары, Уразаев, Пилиев, Каримбаев, Бехбуди сайланады⁹.

Съездің 27-қараша күнгі қабылдаған қарарында: "IV жалпы мұсылмандық өлкелік төтенше съезі зор Россиялық тоңкеріс жария еткен негізгі Түркістан халықтарының өзін - өзі билеу ықыласын білдіре отырып, Түркістанды Россия Федеративті Ресиубликасымен ынтымағы бір территориалық автономия деп жариялады, автономия шарттарын белгілеп бекітуді таяу арада шақырылатын Түркістан Құрылтайы ырқына береді, сондай - ақ Түркістанда тұрып жатқан басқа да халықтардың құқығы толық сақталатындығын салтанатты түрде мәлімдейді",- деп көрсетілді. Осы күні Түркістан Уақытша Кеңесінің құрамы қайта қаралып оның мүшелерінің саны алғашқы 32 адамнаи 54. мүшеге дейін өсірілді. Ол бойынша - Ферхана облысынан -10, Сырцария - 9, Самарканд облысынан - 5, Жетісудан - 6, Закаснийден - 2, қалалық өзін - өзі басқару ұйымынан - 4 өкіл, түрлі европалық демократиялық, саяси, қоғамдық ұйымдардан - 18 өкіл енді. Осылайша, Түркістан Уақытша Кеңесінің 33% құрамы европалық ұлттардың өкілдсріне берілді, ал олар өлке халқының небары 2%-ін құрайтын еді. Қолданды кеңес шешімі - партия тарихшыларының «ұлтшылдар» деп айыптауына келмейтін шешім болатын.

Мұстафа Шоқай 28- қарашада құрылып жатқан мемлекеттін атын жариялады.Ол - "Түркистон Мухторияти" "Түркістан автономиясы" деп аталды¹⁰. Тарихта қолданды автономия құрылған қаласының атына сай "Қоқаи автономиясы" атауына иелеңді. Қазіргі уақытта, большевиктер "Түркістан автономиясының" беделі мен шеңберін төмендету үшін "Қоқан автономиясы" деп атады деген пікір орнығып келеді. Ал шын мәнінде, 64 күндік өміріне не офицері, не ақшасы, не әскері болмаған үкімет билігі Қоқан қаласынын өзінде толық жүрмегендігі тарихи ақикат. Тіпті, М. Шоқайдың өзі қолданды автономияның "Қоқан автономиясы" болғандығын мойындайды. Сонымен қатар съезде жалнытуркістандық Құрылтай жиналысы шақырылғанға дейін өлкені басқару үшін барлық құқық Түркістан Уақытша Кеңесі мен Түркістан халық басқармасына берілетіндігі туралы қарар қабылданды.

Түркістан Уақытша Кеңесі мына құрамда Түркістан Уақытша Үкіметін тағайындады:

Министр – төраға және ішкі істер министрі - М.Тынышбаев (II Мем. Думаның және Түркістан теміржолдары мен қатынас жолдары инженерлері комитетінің мүшесі);

Министр – төрағаның орынбасары - Ислам Сұлтан Шагиахметов (Бүкілресейлік Мұсылмандар Кеңесінің ОК мүшесі. заңгер);

Сыртқы істер министрі - М. Шоқай (Өлкелік Мұсылмандар Кеңесі мен Олкелік Қолданды Кеңесінің төрағасы);

Халық милиңиясы мен қоғамдық қауіпсіздік бөлімінін меңгерушісі - Убайдулла Хаджаев;

Әскери мииистрлік - Шақаевқа тапсырылды. Сондай - ақ үкіметтің құрамына Зигаль. Вадьяев сынды және т.б. іскер адамдар кірді .

Ал қазақтың ұлттық-территориялық Алашорда автономиясы 5—13 желтоқсанда (1917 жылы) Орынбор қаласындағы жалпы қазақтың II съезінде заңды түрде құрылды¹.

Алашорда автономиясын, оның конституциясын бүкіл Ресейлік құрылтай съезі бекітуге тиіс еді. «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы 1917 жылы «Қазақ» газетінің 251-санында жарияланды. «Алаш» партиясы бағдарламасы 10 баптан тұратын саяси құжат, онда қазақ елінің ұлттық тілек-мақсатының негізгілері баяндалды, яғни автономияның мемлекеттік үкімет билігінің түрі «федерациялық республика құрамындағы дербес мемлекет» ретінде анықталды. Ол республиканың Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік думасы болды, атқарушы механизм міндетін президент пен Министрлер кеңесі атқарады деп көрсетілді. Бұл бағдарлама, сонымен қатар сайлау жүйесін де, дінді мемлекеттен бөлуді де, сот істерін белгілі бір жерде жинақы құрып, көпшілік болып табылатын халықтың тілінде жүргіз, әскер құру мен салық салу ісін ұйымдастыру, «түземдіктердің» жерді пайдаланудағы құқығын анықтау және жерге мемлекеттік меншікті орнату сияқты басқа шараларды да қамтыды.

Осы жалпы қазақтық II съезде: «Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесі құрылды, оның аты «Алашорда» деп аталды. «Алашорданың» өкімет құрамы 25 адам болып, 10 орын қазақтар арасындағы басқа халықтарға қалдырылды» - делінді.

Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкімет) ұлт кеңесінің құрамына 15 қолданды азаматы сайланды: Уәлихан Танашев (Бөкей ордасы), Халел Досмұхамедов (Орал облысы), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Ахмет Біржанов (Торғай облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу облысы), Мұстафа Шоқай (Сырдария облысы); облыстардан тыс Алашорда кұрамына Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамедов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мамытов, Отыншы Әлжанов сайланды. Үкіметтің осы 15 кісінін мүшесіне орынбасарлар болып, қолданды өлкесінің әр түрлі өңірлерінен тағы да 15 кандидатуралары бекітіледі. Әлихан Бөкейханов Алаш автономиясының үкіметі — Алашорданың төрағасы болып сайланды².

Сол кездегі Алашорда автономиялық мемлекетінің жері бұрынғыдай Ресей империясының бес әкімшілік (административных) құрамы болып кірген еді. Сырдария мен Жетісу облыстары — Түркістан генерал-губернаторлығына, Семей мен Ақмола облыстары — дала генерал-губернаторлығына, Торғай облысы Орынбор губернаторлығына, Орал облысы тікелей Ресей мемлекетінің құрамына кірді.

Алашорданың уақытша ұлт кеңесінің басшы құрамына сайланғандар, Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтер 1918 жылғы көкектің 2-сіне дейін Мәскеуде автономия алу жөнінде В.И.Лениннің қабылдауында болды. Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасов, Ә.Ермековтер, В.И.Ленин және И.В.Сталинмен Қолданды автономиясының жер көлемі, шекарасы туралы келіссөз жүргізді. «Қазақ» газетінің 1918 жылғы 30 шілдеде шыққан 262-санында «Заречная слободада Алаш орда өкіметінің іске кіріскені» туралы телеграмма басылған. Сонымен қатар 1918 жылы мамырда Оралда өткен қолданды съезінің Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер бастаған «Ойыл уәлаятының» уақытша үкіметі (провинциальное правительство) жарияланған, ол сол жылы 26 шілдеде Жымпиты қаласына барып орналасқан. Алашорда автономиясынын төрағасы Ә.Бөкейханов Алашорданың батыс бөлімін құру жайлы іс қағазына қол қойған, бірақ Алашордада заңды түрде мұндай бөліну болмаған. Осының бәрін ескере отырып, «Алашорданың батыс бөлімін жеке ұйым деп есептеуге болмайды», — деп жазды Қырғыз өлкесін басқарушы әскери-революциялық комитеттің мүшесі С.Меңдешев, Қырғыз өлкесін басқарушы әскери-революциялық комитеттің коммунистік фракциясының басшысы Пестковскийге 1920 жылы 23 ақпанда жазған еңбегінде.

«Алаш Орда» үкіметі өзінің әскерін құруға және Қазақстан аумағында өкілетті биліктерін ұйымдастыруға кірісті, «ресей патроитизміне» ақырына дейін адал болып қалған әскер бөлімдерінің атамандарымен әскери одақ құрып, олардан қару-жарақ алмақ болды³.

Алаш үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханов 1919 жылдың басында Омбыда Колчактан қару-жарақ сұрау ниетімен Алаш Орда үкіметінс бағынышты әскердің құрамын, тұрған жерін, санын айтады, солардын ішінде: "Жетісу майданында — 700 адам, Тройцкіде — 540 адам, Орал облысында — 2000 адамнан құралған 2 әскер тобының болғанын көреміз. Колчак Қазақ автономиясын мойындаудан бас тартқан соң, Алаш Орда үкіметінің басшылары Кеңес өкіметімен келісімге келген. Ал А.Байтұрсынов 1919 жылы 24 шілдеде Кирревкомның мүшесі болып, В.И.Ленин қолынан мандат алды.

Әлихан Бөкейханов және сол кезде зиялы қауымның басқа да өкілдері жетекшілік жасаған Алаш пен Алашорда Қазақстандағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселелерін шешу жолдарын анықтауда ұлттық тұтастык және халықтық бірлік принциптеріне сүйенді. Мұндай бағыт әдетте аталған мәселелерді шешуде таптық принциптер мен пролетариат диктатурасын негізге алған болыпевиктерге қарама-қарсы еді. Сондықтан да Алаш көсемдері мен Алашорда үкіметінің басшылығы 1917 жылғы Қазан революциясының ұрандарын, Кеңес өкіметінің идеялары мен нақтылы іс-әрекеттерін қабылдамады, оларға қарсы шықты. Азамат соғысы жылдарында (1918-1920 ж.ж.) Алашорда Кеңес өкіметіне жау күштермен одақтас болды. Сондықтан азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес өкіметі Алаш пен Алашорданы тарих сахынасынан кетірді. Кеңес өкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен аластауда алдау мен арбау әдістерін де, қару жұмсап күштеу жолын да қолданды. Кезінде (1919 және 1920 жылдары) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына қатысқандардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан, азамат соғысынан кейінгі 7—8 жылда Қазастан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиті мен өнерінің, халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерін, ең алдымен Алаш пен Алашордаға жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен "халық жауы" аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбаңдары болған, ал олардың ғылыми және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды. Тек еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана ұлттық — демократиялық интеллигенцияның халық таныған көсемдерінің есімдері халыққа қайтарылып, олар қалдырған рухани мұра қалың жұртшылықтың игілігіне айналды.

"Алаш Орда" үкіметінің Қазақстандағы екі жылдық басқару кезеңі, міне, осылай аяқталды. Кеңестік социализм идеологтары "Алаш Орданы" буржуазиялық ұлтшылдық қозғалыстан өзге ешнәрсе емес деп бағалайды. Алайда біздің жоғарыда атап көрсеткеніміздей, оның кызметі мен бағдарламасьінда "буржуазияшылдықтың" ешқандай да белгісі жоқ. "Алаш" ұлттық-демократиялық партия болды. Ал оның өмір сүрген уақытын қазақ халқының өз тәуелсіздігін қалпына келтіру жолындағы күресінің маңызды бір кезеңі деп бағалау керек.

Өкімет билігін қолына алған большевиктік-марксистік партия ұлттардың бөлініп кетуге дейінгі өзін-өзі басқару ұранын "интернационалдық бірлік" және "сепаратизмге жол бермеу" ұрандарымен ауыстырды. Ал өз идеяларын өздеріне дейінгі патшалық Ресейдегі әлдеқайда қатал және қатып-семіп қалған догмалық нұсқада жүзеге асыра бастаған. "Алаш Орда" үкіметін Кеңес екіметі 1919 жылы құлатты да, Қазақстан аумағында жаңа мемлекеттілік орнады. Ол ұлттық дербестікке, өздерінің этникалық тарихы мен салт-дәстүрін одан әрі жалғастыруға ұмтылған халықтарды басып-жаншып отыратын патшалы Ресейдің қатал тәсілдерінен де асып түсті.

Сонымен, қорыта келгендс, Ақпан төңкерісінен кейін ұлттық қозғалыс жаңа серпін алды. 1918 жылы 22 каңтарда Кеңес өкіметінс балама ретіндс Қоқанда Түркістан автономиялы республикасы, ал 1917 жылы 5—15 желтоқсанда Орынборда Алаш автономиясы жарияланды. Алайда әуелі Қоқан, кейін "Алаш" өкіметтері ұлттық мемлекеттік идеяны жүзеге толық асырып болмай-ақ, тарих сахынасынан аластатылды.

Кеңестердің бүкіл Ресейлік үшініпі съезі қабылдаған (1918 ж., қаңтар) "Еңбекші және қаналушы халық құқықтарының декларациясында: "Советтік Россия республикасы ерікті ұлттардың ерікті одағы негізіндс Советтік ұлт республикасының федерациясы ретінде құралады", — делінді. Кеңестік тұрпаттағы тұңғыш ұлттық мемлекет — РСФСР-дің құрылуы Кеңестік республикалардың дүниеге келуіне жағдай жасады. Іле-шала бұрынғы Ресейдің көптеген аудандарында, оның ішінде елдің шығысында да Кеңестік автономиялық республикаларды құруға әзірлік жұмыстары өрістелді.

1918 жылдың 30 сәуірінде кеңестер съезі РСФСР-дің құрамына кіретін Түркістан Кеңетік автономиялық Республикасын құру туралы қаулы қабылдады. Бұхара мен Хиуаны қоспағанда, құрамына бұрынғы бүкіл Түркістан өлкесінің аумағы кіретін, Түркістан Кеңестік республикасы туралы ережені бекітті. Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік республикасының халқының саны 7668 мың адамды құрады, олардың ішінде 35,77 проценті өзбектер, 44,76 проценті қазақтар мен қырғыздар, 6,73 проценті тәжіктер, 4,98 проценті түрікпендер, 3,75 проценті қарақалпақтар, 2,15 проңентін т.б. ұлттар құрады.

1. 
   Сырдария облысында - 1.405.000 жан.
   
2. 
   Жетісу облысында — 310. 000 жан.
   
3. 
   Ферғана облысында - 391. 000 жан.
   
4. 
   Самарқанд облысында 125.000 жан.
   
5. 
   Закаспийде (қазіргі Түркімен) - 95.000 жан, барлығы — 2.701.000 жан қазақ екенін көреміз.
   

Т.Рысқұлов, Ю.Алиев, Ю.Ибрагимов 1920 жылдың басында "Түркі кеңес республикасы" туралы құжаттың жобасын даярлағанды, онын бірінші пунктінде: "Бес облыстан тұратын Түркістанды түрік тектес халықтардың (қырғыз, қазак, өзбек, түркімен, қарақалпақ, қыпшақ, оған түркі тегінен емес тәжіктер де қосылды) және өздерін келімсек деп санайтын өзге халықтардың (орыс, еврей, армян және т.б.) Отаны деп санау керек",— делінген. Ал оның екінші пунктінде "Нақты әрі тұрақты түркі халықтары құрайтындықтан, Түркістан Түркі Кеңес Республикасы деп тану керек", — деп тұжырымдалды.

Орталық жіберген Түркі комиссиясының басшысының бірі М.В.Фрунзе: "Біз бүкіл Түркістанды бірігіп отырып жинауымыз керек, ол орыс пролстариатына сүйенгенде ғана жүзеге асады", — деген ұсыныс жасады. Айналып келгенде, бірі жергілікті халыққа негізделген түркі кеңес республикасын екіншілері орыс пролстариатына, күшке негізделген "қуыршақ" Түркістан кеңес республикасын жасауды ұсынды⁴.

Түркістанда түркі республикасының тәуелсіз өмір сүру мәселесі жайындағы түркістандық "коммунистердің" талабы Ресейдің Түркістан майданының қолбасшысының ұсынысына сәйкес, қабылданбай тасталды. Ленин 1920 ж. 13 маусымда Ресей мемлекеті мен Коммунистік партияның Түркістан коммиссиясына "Түркістанның (этнофафиялық, т.б. сипаттағы) Өзбекия, Қырғызия, Түркменияға бөлінген карталарын әзірлеу, бұл үш бөлікті біріктіру немесе ажырату шарттарын жан-жақты тұсіндіру" міндеттерін жүктеді. Түркістандағы кеңестік орыс лидерлері Лениннің бұл нұсқауын орындау, яғни Түркістан қауымдарын бір-бірінен ажырату туралы шешім қабылдады. Мұны, түркістандық коммунистердің біраз бөлігі де қолдады. Кеңес режимі Түркістанда (Бұхара мен Хорезм Халық Республикаларын қоса есептегенде) өз саясатын жүзеге асыру үшін жалпы "Түркістан" терминін пайдаланды. Бұхара мен Хорезм мемлекеттері мен Кеңестік Түркістанның экономикалық мәселелерін бір орталыққа бағындыру үшін кеңестіктер 1922 жылы төмендегі пікірді алға тартты: "Бұхара, Хорезм және Түркістанның мәдени жағдайларының, өндіргіш күштерінің ортақ ерекшеліктері мен өзара байланыстары бар. Ортақ мәдени, тарихи және әлеуметтік жағдайлар негізінде келген бұл республикалардың демографиялық, этнографиялық топтарына Орталық Азияның барлық өңірлерінің материалдық, рухани мәдениеттері ортақ".

В.И.Ленин 1920 жылы 13 маусымда РКП (б) Орталық Комитетінің партияның Түркістандағы негізгі міндеттері туралы шешімінің жобасымен таныса келіп, былай жазған болатын:

1."Түркістанның Өзбекстан, Қырғызстан және Түркменстан өлкелеріне бөлінген картасын (этнографиялық және басқа) жасау тапсырылсын.

2.Осы 3 бөліктің қосылуы немесе бөліну шарттары егжей-тегжейлі анықталсын".

1920 жылғы сәуірде түркі республикалары халқының ұлттық құрамы. (5.221.963 адамды құрайды) төмендегідей болды:

Халықтар	Қала қалқы	Ауыл халқы	Барлығы
Өзбектер Қырғыз-қазақтар (қазақтар) Қара қырғыздар (қырғыздар) Түркімендер Қарақалпақтар Құрама Тараншылар Қыпшақтар Таралар Тәжіктер Парсылар Армяндар Басқалар	561765 32476 6512 633 2909 6059 226 16248 120189 25999 19352 47153	1489990 1059449 515780 266048 73125 50652 39467 31614 6255 279729 9327 711 25239	2050775 10191925 1614217 266681 75334 50652 45526 31840 22504 399912 35326 20063 74482

Түркістан, Бұхара және Хорезм көп ұлтты кеңестік Республикаға айналды. Орта Азияда қоныстанған өзбектердің жалпы санының 66,5 проценті Түркістан республикасында, 22,2 проценті Хорезм республикасында тұрады. Өзбектер Түркістан республикасы тұрғындарының 41,4 процентін, Бұхара республикасының 50,1 процентін, Хорезм республикасының 61,1 процентін құрады. Орта Азияда қоныстанған барлық түркімендердің 43,2 проценті Түркістанда, 27,0 проценті Хорезмде, Орта Азиялық тәжіктердің 47,7 проценті Түркістанда, 52,3 проценті Бұхарада және т.б. жерлерде тұрды.

Өзбектер Түркістан АКСР-нің Ферғана, Самарқанд облыстарында және

Сырдария облысының Ташкент және Мырзашөл уездерінде қоныстанған, өзбектердің жекелеген топтары сол облыстың Шымкент және Түркістан уездерінің кейбір аудандарында тұрды, Бұхара облысында олар Босун, Бұхара, Гузар, Қаршы, Кермен, Нұр-Ата, Шахрисяб, Ширабад және Сары-Ассы болыстарында, Хорезм республикасында Жаңа Үргеніш облысы және Хиуа қаласының аудандарында тұрды⁶.

Түркмендердің көп бөлігі Түркістан АКСР-інің Түркмен облысында, Бұхара республикасының оңтүстігіндс (Чарджу облысы) және солтүстік Хорезм республикасында (Түркімен және Ташауыз облыстарында) тұрды. Тәжіктердің басым көпшілігі Бұхара республикасының шығыс бөлігінде орналасты (қазіргі тәжік республикасының аумағы), олар Самарқанд облысының Ходжент уезінің көпшілік тұрғындарын құрады. Тәжіктер сол облыстың Самарқанд уезінің бірнеше аудандарында, сондай-ақ Түркістан АКСР-інің Ферғана облысының бірқатар аудандарында және Орталық Бұхарада тұрды. Қырғыздар Түркістан АКСР-інің Жетісу облысының Қаракөл (Пржевальск), Пішпек және Нарын уездерін, Сырдария облысының, Әулиеата уезінің бір бөлігін және Ферғана облысының біршама аудандарының (Ош уезі, Жалал Абад болысы, Әндіжан уезі) аумағын алып жатты.

Қарақалпақтардың аралас бөлігі Түркістан облысының Әмудария, Хорезм республикасының солтүстік шығыс аудандарында (қазақ-қарақалпақ облыстары) қоныстанды. Қарақалпақтардың жекелеген топтары Ферғана облысының бірнеше аудандарына тарап қоныстанды⁷.

Ұлттық межелеу (шекараны болу) 1924 жылы жүзеге асырылды. Осының нәтижесінде КСРО-ның құрамында Өзбек және Түркмен Кеңестік Социалистік республикалары, РСФСР-дің құрамында Қырғыз АКСР-і құрылып, бұрынғы Түркістан АКСР-іне қарап келген Жетісу және Сырдария облыстарының қазақтар мекендеген уездері Қазақ АКСР-іне қосылды. Сонымен, 1924 жылғы 14 қазан "Түркістан" сөзінің саяси терминологиядан шығарылған күні. КСРО Орталық Атқару Комитеті ол күні Түркістан Кеңес Республикасын жою, Бұхара және Хорезм Халық Республикаларын таратып, олардың жерлерін Өзбекстан және Түркіменстан Кеңес - Республикаларына (Өзбекстан автономиялық Кеңес Республикасына) бөліп беру туралы шешім қабылдады. Кеңестер бір жағынан Түркістанның ұлттық бірлігінс, екінші жақтан осы бірлікті білдіретін "Түркістан" терминіне қарсы шықты. Түркістандық бір кеңес тарихшысы "Түркістан бірлігі" жайындағы жоспарға қарсы бағытталған кеңестік режимнің ішкі сырын былайша білдіреді: "Мұндай жоспар Маркс пен Лениннің ұлттар мәселесіне қатысты нұсқауларына қайшы, ол пантуркизм менпанисламизмнің диірменіне су құюды, Түркістанды Ресейге қарсы қоюды, ең ақырында Түркістанды Ресейден ажыратуды көздейді".

Кеңестер "Түркістан" терминін қолданбайды, бірақ мұқтаж болған жағдайда одан бас тартпайды. Мұны Лениннің Түркістан шекаралары жайындағы пікірінен аңғаруға болды. Лениннің пікірінше, "Түркістан Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Ферғана, Самарқанд, Жетісу, Сырдария, Хазар (Каспий теңізі жағалауы), Хиуа және Бұхара облыстарынан құралады". Демек Ленин бұрынғы Түркістан және Дала генерал-губернаторлықтары мен Бұхара және Хиуа мемлекеттері жерлерінің шын мәнінде Түркістан екендігін жоққа шығармаған.

Кеңестер Одағының ресми орындары 1924 жылдан, әсіресе екінші дүниежүзілік соғыстан кейін "Түркістан" орнына "Орта Азия мен Қазақстан" терминін қолданатын болды. "Неге Қазақстан Кеңес Республикасын Орта Азияға жатқызбайды?" деген сияқты сұраққа жауап жоқ. Кеңес жағрапияшылары, тіпті Орта Азияның өзі Орталық Азияның бір бөлігі екенін мойындамайды.

Түркістанның орнына кеңестік әкімшілік "Кеңестік Қазақстан" және "Кеңестік Орта Азия" терминдерін қолданды. Ақыры алтыға бөлінген бұл жеке ұлттық республикалар: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан, Өзбекстан құрамында Қарақалпақстан автономиялы республикасы және Тәжікстанда Таулы Бадахшан автономиялы облысы еді. 1924 жылдан бастап ұлтаралық шекараның межелесе бөлінуіне орай, Түркістанда елдің тарих есімін атауға қатаң тыйым салынды.

Патша үкіметі қазақ жерінде екі ғасырдан артық отарлау саясатын жүргізді. Бұл едгі ХХ ғасырдың басында бұрынғысынан да күшейе түсті. Отаршылардың бұратана халықтарға байланысты жүргізген шовинистік саясаты, соған орай еңбекшілер жағдайының, әсіресе жер мәселесі бойынша ауырлауы, қарапайым халықтың құқықтарының кемдігі, аяусыз езілуі, басқарудың ұйыдастыру сипатының халыққа қарсы болуы, рухани мәңгүрттенуі және т.б. қазақ елінің сол кездегі зиялы қауымының ашу-ызасын тудырды. Бұл туралы 1907 жылы М.Дулатов; «Қазағым менің елім менің» деген мақаласында: Россияға тәуелді қазақ халқының «ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кекті тудырады», «чиновниктер, урядниктер кедей қазақтарды ұрып-соғып, малдарын тартып алып, ойына келе жатқан әдет-ғұрпымызға ауыз салуда. Жер ауып келген мыңдаған мұжықтар қазақтардың суы мен шұпайлы жерлерін тартып алуда. Чиновниктерді арқаланған олар: «сорлы қазақтарды ұрып-соғып, бар мүлікін тартып алып кетуде»,-деп ашына жазды.

1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ халқының жағдайын бұрынғыдан да нашарлата түсті. Осыған байланысты әр түрлі салықтардың көлемі көбейді, елді қымбатшылық билеп, аш-жалаңаштық өрістеді.

Отарлық езгіде көп жыл еңсесі түсіп, саяси құқығы шектеліп келген Ресей империясының ұлттық аймақта өзге де жүрты секілді Түркістан өлкесіне кірген Сырдария және Жетісу облыстарындағы бүкіл мүсылман халықтары үшін өкіметінің құлап, Ақпан төңкерісінің жеңіске жетуі ерекше оқиға болды. Бірақ мұндағы саяси ахуал жағдайында уақытша өкіметтің жергілікті органдарының құрылуына тән өзіндік ерекшеліктер де көрініс бергенін айта кеткен жөн. Ақпан революциясы жеңіп патша өкіметі құлағаннан кеінгі бір ай бойында Түркістанда патшалық генералдар мен офицерлер басқарған ескі билік аппараты өз қызметін жалғастырды.

Уақытша өкіметтің Түркістан секілді өңірді басқарған белді билік орны Түркістан комитеті Жетісу және Сырдаия облыстарындағ қазақ халқы мәселесін ешқандай шараларды іске асыра алмады. Ал ұлттық ұйымдар әлі де әлсіз, әрі тәжірибесіз болды.

Сонымен Түркістан жерін ХІХ ғ. соңы-ХХ ғ. басында Ресей империясы меншігіне айналдыру мақсатында патша өкімет әр қадамын заңмен негіздеп отырды. Түркістанда жүргізілген саяси-әкімшілі реформалар отаршылдық билік жүйесі жергілікті қалықты ұлттық мемлекеттіліктен айырды. Сөйтіп жалпы өркениеттік даму үрдісіне қатысу жолын бөгеп тастады.