Жоспар:Сфералық және тәжрибелік астрономия ның негіздері

Астрономияның негізгі мақсаттарының бірі – уақытты өлшеу. Уақытты айналадағы табиғаттың өзгерістерін бақылау арқылы өлшей аламыз. Осындай өзгерістердің бірі – жұлдызды аспанның тәуліктік айналысы, екіншісі – жыл мезгілдерінің алмасуы. Бұл екі құбылыс Жердің өз осімен айналуынан және Күнді айналып қозғалуынан болады. Сондықтан уақыт өлшеу Жердің тәуліктік және жылдық қозғалыстарына негізделген, уақыт өлшеміне жыл және тәулік алынады. Жердің Күнді бір айналуына кеткен уақыт жұлдыздық жыл деп аталады. Уақытты тропикалық жылмен өлшейді. Тропикалық жыл дегеніміз – Күннің дискасының центрінің көктемгі күн мен түн теңескен нүктесі арқылы тетелес екі рет өтуіне кеткен уақыт аралығы. Тропикалық жылдың ұзақтылығы 365 күн 5 сағат 48 минут 46 секунд не 365, 2422 орташа күн тәулікке тең.

Ұзақ уақыт аралықтарын есептеу жүйесін календарь деп атайды. Оның негізгі үш түсі бар: күн, ай, ай-күн. Күн календарының негізіне тропикалық жылдың ұзақтылығы алынған, ай календары синодтық айдың ұзақтылығына негізделген, ал ай-күн календарында екі период бірге алынған.

Астрономияның бұл бөлімінде дәл уақытты, географиялық ендік пен бойлықты, аспан шырақтарының орнын анықтау мәселелері мен астрономиялық аспаптар мен олар арқылы бақылау әдістері қарастырылады.

Сұрақтар:

1.Зениттен оңтүстікке қарай жоғарғы кулминациядағы шырақтың биіктігі неге тең?

a.

b.

c.

d.

2.Зениттен солтүстікке қарай жоғарғы кулминациядағы шырақтың биіктігі неге тең?

a.

b.

c.

d.

3.Төменгі кулминациядағы шырақтың биіктігі неге тең?

a.

b.

c.

d.

4.Шырақтың зенитте болу шарты?

a.

b.

c.

d.

5.Табиғи уақыт өлшем бірліктері?

a.Тәулік және жыл.

b.Сағат және минут.

c.Апта және ай.

d.Секунд және минут.

6.Уақыт өлшеу қандай құбылыстарға негізделген?

a.Жердің өз осінен айналуы және Күнді айналуы.

b.Айдың қозғалыстары.

c.Аспанның айналысы.

d.Планеталардың қозғалысы.

7.Тропикалық жылдың анықтамасы?

a.Шын күн дискосінің центірінің көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі арқылы екі қатар өтуіне кеткен уақыт аралығы.

b.Шын күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Көктемгі күн мен түн теңесу нүктесінің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

d.Жердің Күнді айналуының периоды.

8.Жұлдыздық жыл?

a.Жердің Күнді айналуының периоды.

b.Шын күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Көктемгі күн мен түн теңесу нүктесінің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

d.Шын күн дискосінің центірінің көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі арқылы екі қатар өтуіне кеткен уақыт аралығы.

58.Орташа күн тәулігі?

a.Орташа күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

b.Шын күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Көктемгі күн мен түн теңесу нүктесінің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

d.Шын күн дискосінің центірінің көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі арқылы екі қатар өтуіне кеткен уақыт аралығы.

e.Жердің Күнді айналуының периоды.

59.Жұлдыздық тәулік?

a.Көктемгі күн мен түн теңесу нүктесінің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

b.Шын күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Шын күн дискосінің центірінің көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі арқылы екі қатар өтуіне кеткен уақыт аралығы.

d.Жердің Күнді айналуының периоды.

60.Шын күн тәулігі?

a.Шын күннің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

b.Көктемгі күн мен түн теңесу нүктесінің бір географиялық меридианда екі қатар аттас кульминацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Шын күн дискосінің центірінің көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі арқылы екі қатар

Лекция 4.

Жоспар:Әлемнің құрылымы туралы көзқарастың дамуы. Күн жүйесінің кинематикасы. Астрономияның пайда болуы. Ежелгі халық-тардың әлем туралы көзқарасы. Планеталардың көзге көрінер қозғалысы. Планеталар-дың символикасы. Ежелгі Грециядағы астрономияның дамуы. Пифагор, Аристотель; Гиппарх; Птолемей. Әлемнің геоцентрлік жүйесі. Орта Азияда астрономия-ның дамуы. Бируни және Улугбектің еңбектері. Планеталардың конфигурациялары. Коперник және оның әлемдік Гелиоцентрлік жүйесі. Синодикалық қозғалыстың теңдеуі. Коперник түсіндірген планеталардың тұзақты қозғалысы. Гелиоцентризм үшін талас. Бруно, Галилей, Ломоносов. Тихо Браге, Кеплер және планеталардың қозғалыс заңдары. Кәзіргі көзқарас бойынша күн жүйесінің құрылысы.

Ерте заманнан зодиак (хайуанаттардың атымен аталатын) шоқжұлдыздардың арасында қозғалып отыратын бес аспан шырағының бар екендігі белгілі болған. Бұл денелер «планеталар» (адасқан жұлдыздар) деп аталған. Ежелгі римдықтар оларға өздерінің құдайларының аттарын берген: Меркурий, Венера, Марс, Юпитер, Сатурн. ХVIII-ХХ ғасырларда тағы да үш планета ашылды. Уран (1781ж.), Нептун (1846ж.), Плутон¹ (1930ж). Планеталар зодиак шоқжұлдыздарының арасында батыстан шығысқа қарай, (жолының басым көпшілігін) ал қалған жолын шығыстан батысқа қарай өтіп отырады. Ай мен Күннің қозғалысымен бағыттас болған біріншісі тура қозғалыс, ал екіншісі кері қозғалыс деп аталады.

Күнге салыстырғандағы планеталардың орналасуы- планеталардың конфигурациялары деп аталынады. Екі қатар аттас конфигурациялардың арасындағы уақыт мөлшері планеталардың S синодтық периоды болады.

Гелиоцентрлік жүйені әйгілі поляк астрономы Николай Коперник құрған. Коперниктің жүйесінің жарыққа шығуы ғылым саласындағы революция болды. Бұл әлбетте сол кездегі жалпы мәдени және экономиялық революцияға онымен қатар өмірдің қажетіне тікелей байланысты жарыққа келді.

Төменгі планеталарға

Жоғарғы планеталарға

Мұндағы S – синодтдық айналу периоды, Т – сидерлық айналу периоды, жұлдыздық жыл.Бұл теңдеулер синодтық қозғалыстың теңдеуі деп аталады. Бақылаудан планеталардың синодтық (S) периоды анықталып, сидерлық (T) периодтарын осы теңдеулерден есептейді.

Сұрақтар:

1.Ішкі немесе төменгі планеталар-

a.Меркурий, Венера.

b.Марс,Юпитер.

c.Ай, Фобос.

d.Жер, Ай.

2.Сыртқы немесе жоғарғы планеталар-

a.Марс,Юпитер.

b.Ай, Фобос.

c.Жер, Ай.

d.Меркурий, Венера.

3.Төменгі планеталардың негізгі конфигурациялары-

a.Шығыс және батыс элонгациялар, төменгі және жоғарғы қосылулар.

b.Планетаның Күнді бір айналуына кеткен уақыт.

c.Планетаның екі аттас қатар конфигурацияларының аралығына кеткен уақыт.

d.Шығыс және батыс квадратуралар, қосылу және қарама-қарсы тұру.

4.Жоғарғы планеталардың негізгі конфигурациялары-

a.Шығыс және батыс квадратуралар, қосылу және қарама-қарсы тұру.

b.Планетаның Күнді бір айналуына кеткен уақыт.

c.Планетаның екі аттас қатар конфигурацияларының аралығына кеткен уақыт.

d.Шығыс және батыс элонгациялар, төменгі және жоғарғы қосылулар.

83.Синодтық период дегеніміз не?

a.Планетаның екі аттас қатар конфигурацияларының аралығына кеткен уақыт.

b.Планетаның Күнді бір айналуына кеткен уақыт.

c.Шығыс және батыс элонгациялар, төменгі және жоғарғы қосылулар.

d.Шығыс және батыс квадратуралар, қосылу және қарама-қарсы тұру.

5.Сидерлық период дегеніміз не?

a.Планетаның Күнді бір айналуына кеткен уақыт.

b.Планетаның екі аттас қатар конфигурацияларының аралығына кеткен уақыт.

c.Шығыс және батыс элонгациялар, төменгі және жоғарғы қосылулар.

d.Шығыс және батыс квадратуралар, қосылу және қарама-қарсы тұру.

6.Төменгі планеталарға синодтық қозғалыстың теңдеуі?

a.

b.

c.S=T

7.Жоғары планеталарға синодтық қозғалыстың теңдеуі?

a.

b.

c.S=T

d.