Орта ғасырлар және қайта өрлеу философиясы

Орта ғасырлар деп аталатын кезең Европа тарихында Рим империясының күйреуінен бастап Қайта өрлеу дәуіріне дейінгі мың жылдан астам уақытты қамтиды. Бұл кезеңде егемендік алған көптеген Европа елдерінде (Италия, Франция, Англия, Германия, т.б.) феодалдық қарым-қатынастар қалыптасып, христиан діні қоғамдық  өмірдің барлық салаларында өктемдік көрсетіп, шіркеудің сауаттылықтың, қолжазбалар сақтау ісінің ошағына айналған мезгілі болатын. Осындай мемлекеттік билік қолдаған қатал діни үстемдік жағдайында философия өзінің бар ақыл-ой күшін христиан догматтарын негіздеуге жұмсап, дін ілімінің күңіне айналған-ды. Осы кезеңдегі фолософиялық ілім “схоластика” (мемлекеттік ғылым) деген атаққа ие болып, негізгі үш кезеңнен өтті:

1. 
   Балауса схоластика(9-12 ғ.). Ғылым, философия, теология (дін ілімі) әлі бір-бірімен біте қайнасып ажырамаған, бірақ ақыл-ой әрекетінің жемісі мен құндылығын түсінуді және универсалилерге (жалпылық) байланысты пікір-талас негізінде ақыл-ойға діни сенімнің үстемдігін жүргізуді және сол үстемдіктің “заңдылығын” дәлелдеуді (Аристотельдің формалық логикасы тұрғысынан) өзіне мақсат қойған схоластикалық тәсіл қалыптасты. Негізгі өкілдері: Ансельм Кентерберийский, Пьер Абеляр, Августин Аврелий, т.б.
   
2. 
   Кемеліне жеткен схоластика (13 ғ.) Аристотельдің еңбектері латын тілінде болса  да  көпшілік  арасында  тарап ,философиялық  теологиялық  ілімнің  қалыптасып  кең  етек  алған  кезең  болды. Негізгі  өкілдері Ұлы Альберт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, т.б.
   
3. 
   Құлдырау кезеңі (14-15 ғ.) Шынайы-ғылыми  және  философиялық  ойлардың  тез  қарқында дамуының  арқасында  (әл-Фараби  мен  ибн-Рушдтың “екіұдай ақиқат” концепциялары  негізінде),теологияның  тек  бедел  мен  атаққа  табынған , тәжітибеден, өмірден  алшақ, керенаулық  сарыны  басым  мистикалық  ілімге  айналуына  байланысты  схоластика  мүлде  нәтижесіз  тіл  безеген  ғылымсымақ  ретінде  қалыптасты. Негізгі  өкілдері:Ульям Оккам, Жан Буридан, т.б.
   

Схоластикалық  пікірталас үстінде  христиандық  догмаға  сәйкес  келе  бермейтін  көптеген  философиялық  мәселелер  көтеріліп, кейінгі  кезеңдерде  өз  шешімдерін  тапты. Августин Аврелий – (354-430 ж.ж.) философ, белгілі  католик  шіркеуінің  уағыздаушысы  және  саясаткері. Ол – августинизм  деп  аталған  христиан  философиясындағы  неоплатонизм  бағытының  негізін  қалаушы. Негізгі  еңбектері: “Тәубеге  келу”, “Құдай  қаласы  туралы”, т.б.

 

Августиннің  ілімі  бойынша, адам  дүниеге  келмей тұрып оның іс-әрекеттері, қылықтары  құдайдың  ерік-жігерімен  белгіленіп  қойған. Ол     белгі  игілікке (адам оған лайықты болмаса да)  немесе  азаптарға  (жазықсыз

Августинизм  теологиялық-философиялық бағыт  ретінде  Батыс Европа елдерінде 12 ғасырға  дейін  үстемдік етті, кейін  христиандық  аристотилизмнің  негізін  қалаушылар  Ұлы Альберт  пен  Фома Аквинскийдің  ілімдерімен  ығыстырылды.

Схоластикалық  тәсілдің  негізін қалаушы  және  қорғаушы  француз  теологы-схолосты, философ  Пьер Абеляр (1079-1142 ж.ж.) болды. Негізгі  еңбегі – “Бар және жоқ”.

Абелярдің  пікірінше, шынайы  өмір  сүретін – жалқылар, бірақ  олардың  өзара  ортақ  қасиеттері  болғандықтан, осы негізде  жалпылар  ұғымы  қалыптасады. Бұл  жалпылар  шын  өмір сүреді, себебі  ол  құдайдың  ақыл-ойында  есепте  тұр  әрі ол  жаратқан  заттардың  үлгісі  болып  табылады. Олай болса, жалқыларды  зерттеп, алған  білім  де, жалпылардың  шын  екеніне  деген  сенім  де  бір-біріне  қайшы  келмеулері  керек. Адамға  ең  керекті  нәрсе  оның  іс-әрекеті  емес, құдайға деген  сенімі.

Абеляр  осындай  екіұшты  пікірлері  үшін  номиналистер  жағынан да, реалисттер  жағынан да  сынға  түсті.

Христиандық  діни  ілімді  Аристотельдің  философиясымен  байланыстырып, шіркеудің  алғашқы  схоластикалық  ұстазы  болған, 1879 жылдан  бастап  католик  шіркеуінің  шешімімен  осы  шіркеудің  ресми  теолог-философы  деп  жарияланған  Фома Аквинский  1225-26 ж. туылып, 1274 ж.  қайтыс  болады. Негізгі  еңбегі “Теологияның  жиынтығы”, т.б. Ол Аристотельдің  іліміне  сүйене  отырып  белсенді  түр (реттілік принципі) мен тұрақсыз  және  қалыптаспаған  материаның (болмыстың әлсіз түрі) арасындағы  байланысты  түсіндіру  арқылы  Иисус Христостың  бойындағы құдайлық  (идеалдық)  және  адамдық (материалдық)  қасиеттерін  теориялық

жолмен  негіздеуге  тырысады. Құдайдың  арқасында  қосылған  алғашқы  бастамалар – түр  мен  материя  жеке  заттар  әлемін  тудырады. Адамның  өзі  де  жан (түр  қалыптастыратын  принцип) мен  дененің  қосындысынан  пайда

болған.  Жан  “таза түр”  ретінде  күйреуі, жоғалуы  мүмкін  емес.  Бірақ  ол  жерде  тіршілік  пайда  болғанға  дейін  жеке  өмір  сүрмеген, оны  құдай  жаратқан.

Рух  пен  материяның  табиғаты  туралы  пікірталас  жалқылар  мен  жалпылардың (универсалилер) табиғаты  жөніндегі  тартысқа  айналды.  Фома  Аквинский  Аристотельдің  жалпы  ұғымдар  жалқылардың  түр  қалыптастыратын  принципі  ретінде  өмір  сүреді  деген  іліміне  сүйене  отырып, универсалилер  ақыл-ойдың  жемісі  болғанымен, санадан  тыс, құдайдың  ойында  орын  алғандықтан, өз  алдына  жеке  дара  тіршілік  етеді  деп есептейді. Осыдан  келіп  ол  универсалилердің  үш  түрлі  өмір сүретіндігін  көрсетеді. Яғни, олар:

1. 
   зат пайда  болғанға  дейін – құдайдың ойында;
   
2. 
   заттардың өзінде – олардың мәні  ретінде;
   
3. 
   заттардан кейін, адамдардың  ақыл-ойында – сол
   

сі  ретінде  өмір сүреді.

Заттардың  мәні  олардың  түпнегізі – құдайдың  бойындағы  жалпы  идеялар  болғандықтан, адамдардың  мақсаты – соларды  діни  сенім  арқылы  білуге  ұмтылу. Ал  философия  болса, ол  да  діни  догмалардың  дұрыстығын, ақиқаттығын  өзіне  тиесілі  бар  беделімен  дәлелдеуі  керек.

Аквинскийдің  пікірінше, дін  құдайдың  табиғатын  түсіндіретін  ілім, сондықтан  шіркеу  оны  уағыздаушы  ретінде  азаматтық  қоғамнан  жоғары  тұрады. Демек, өкімет  билігі  құдайдан. Жердегі  тіршілік  о  дүниедегі  болашақ  рухани  өмірге  дайындық  болғандықтан, патшалық  билік  рухани (діни) билікке  бағыну  керек. Рухани  билікті  жүргізетін, аспанда – Христос, жерде – Рим  папасы. Аквинскийдің  ілімі  ХІХ ғасырдың  аяғында  қалыптасқан  қазіргі  кездегі  философияда  өзіндік  орын  алып  отырған  неотомизмнің  теориялық  және  идеологиялық  арқауы  болып  отыр.

ұмтылады. Жалпы  ұғымдар  таза  ақыл-ойдың  туындысы  емес, әр  заттың  мәні, түпнегізі. Олар  әр  уақытта  болған  және  мәңгі  бола  береді. Тек  адамдар  таным  процесі  кезінде  оларды  заттардан  бөліп  алады  да, “жалпы” ұғымын  қалыптастырады. Ақыл-ой  да, сезімдік  түйсіністер  де  өз  алдына  рухани  түпнегізді  танып-біле  алмайды, себебі  олар  сезім  мүшесіне  әсер  етпейді. Олай  болса, таным  процесінде  белсенділік  көрсететін  сезім  мүшелері  де, сана  да  емес, тек  жігер  ғана. Себебі  жігердің  өзі  жалпы  рухтарға  тән, ал   рухтың   жігері   құдайдың   жігерінен

нәр   алады.   Скоттың  пікірінше,  философия   қарастыратын   негізгі  мәселе

болмыс  болғандықтан, ол  рухани  түпнегізді  танып  біле  алмайды, ал  діннің  пәні – рухани  түпнегіз  болғандықтан, бірақ  оны  нақты  түрде  дәлелдей  алмайтынына  қарамастан, оның  айтқандарына  күмәнданбай  сену  керек.

Дунс Скоттың  ілімі  скотизм  деп  аталған  өзінің  ізбасарлар  мектебінің  өкілдеріне  үлкен  әсер  етті.

Орта  ғасырлық  философияның  көптеген  идеяларымен  келіспей, өзіндік  пікір  айтып, таным  процесінде  тәжірибенің   беделін   көтерген  ойшылдардың  бірі  Роджер Бэкон  болды (1214-1294ж.ж.). Ол философияны, табиғаттану  ғылымдарын  теологиядан  бөлу  керектігін  уағыздап, ғылымдар  ғимаратының  іргетасы – тәжірибе, эксперимент және  математика  деп  есептеді. Ол  өз  кезіндегі  ғұламаларды  схоластикалық  беделдің  алдында  бас  июден  гөрі  тәжірибеге  жүгінуге, бос  пікірталастықтан  экпериментке, керегі  жоқ  кітаптардан – табиғатты  зерттеуге  шақырады. Осы  салада  өзі  де  үлкен  жетестіктерге  жетті.

Номиналистік  бағыттың  көрнекті  өкілі, схоластикалық  ойлау  тәсілінен  арылып, трансценденталдық  болмыстың  антопологиясын  қалыптастыру  арқылы  Суарес, Лейбниц  және  Г.Биль  сияқты  ойшылдарға  үлкен  әсер  еткен  ағылшын  ғұламасы  Уильям Оккам (1300-1349-50 ж.ж.) болды. Оның пікірінше, әлем  жеке заттар  мен  мәндерден  тұрады. Мәнділіктердің  негізгі  анықтамаларының  қасиеттері (трансценденталий) өзінен  бөлінбейді  және  қажеттіліктің  арқасында  оның  мәнінен  тікелей  туындайды. Трансценденталилер  категориялардан  да, біртектес  заттарды  қамтитын  жалпы  ұғымдардан  да  жоғары  тұрады. Ал  категориялар  мен  жалпы  ұғымдар  заттардың  таңбасы, белгілер  ғана, олай  болса, олар  жеке-дара  өмір  сүретін  тек  жалқылар  болғандықтан, таным  процесі  заттарды, құбылыстарды түйсіктер  арқылы  бейнелеуден  басталады. Танымның  өзі  сыртқы  және  ішкі  тәжірибе  арқылы  түйсініп-білуден  тұрады. Ішкі  тәжірибеде  адам  жалқыларды  бейнелеудің  нәтижесінде  оларды  түсініп, нақты  білім  алса, сыртқы  тәжірибеде   трансценденталилер  туралы абстракциялы  білім  жинайды. Бірақ  аұыл-ой  күшімен  құдайды, оның  бар  екендігін  бұлжытпай   дәлелдейтін  фактілер  болғандықтан,  оған  сену  ғана

керек.  Олай  болса,  Оккамның  пікірінше,  философиялық  ақиқат  пен  діни

ақиқат  екі  түрлі  құбылыс.  Ғылым   мен   философия    үшін     ең   маңызды

нәрсе – интуиция   мен   білім   арқылы   ақиқаттығы   дәлелденетін  фактілер. Ал  дәлелдеудің  өзі  қарапайымдылыққа, түсініктілікке  негізделуі  шарт.

Оккамның  ілімі  Коперниктің  аспан  механикасы  туралы  ілімінің  қалыптасуына  және  ғылымдарда  геометриялық  тәсілдің  үстемдік  етуіне  ықпал  жасады.