ОМОНИМДЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ

95 
Университеттер конкурстық негізде оқытудың жаңа сапалық жетілдірілген 
технологиялары, әдістері мен нысандары бар инновациялық білім беру 
бағдарламаларын әзірлеуге және енгізуге құқылы» [141] – деп көрсетілген. 
Қазақ тіліндегі омонимдердің когнитивті-семантикасын оқыту тілдің 
ұлттық сипатымен тығыз байланысты. Ал тіл – танымдық және қолданымдық 
болмысы біте қайнасып жататын, пайда болу, даму заңдылықтары табиғи 
сипатта өрбитін «жанды» құбылыс. Тілдің осы сипаты қазіргі тілтаным 
ғылымының құрылымдық және антропоөзектік парадигмалары аясындағы 
зерттелімдерде 
кеңінен 
қарастырылуда. 
Тілдік 
жүйе 
табиғатының 
ерекшеліктері, әсіресе, «болмыс – ұғым – мағына» аясында шектесетін лексика 
қабатында анық байқалады. Халық тіліндегі түрлі өзгерістер лексикада 
(сөздердің пассив қолданылу салдарынан архаизмдерге айналуы, ғылым мен 
техниканың дамуы нәтижесінде тілге жаңа қолданыстардың, яғни 
неологизмдердің енуі, семантикалық даму арқылы лексикалық бірліктердің 
жаңа мағына үстеп, реестр сөзге қосылуы және т.б.) жиі ұшырасып 
отыратындығы белгілі. Мұндай құбылыстар тілдің өзінің ішкі даму 
заңдылықтарына да, сондай-ақ қоғамдағы әртүрлі (әлеуметтік, саяси-
экономикалық және т.б.) жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Тілші 
ғалымдардың негізгі міндеттерінің бірі осындай өзгерістерді зерделеп, олардың 
негізгі себептерін ашып, тілдің қолданылуы мен дамуына бағытталған 
факторлар мен оларды іске асырудың тетіктерін (механизмдерін) әзірлеу, 
қолданысқа ұсыну болып табылады.
Тілдің ішкі табиғи (натуралды) даму заңдылықтарының бірі ретінде 
ұлттық сананың, тілдік танымның әлеуетіне байланысты болатын лексика 
саласындағы омонимия құбылысын айтуымызға болады. Омонимия – тілдің 
танымдық және қолданымдық деңгейлеріндегі мағыналық, формалық, 
экстралингвистикалық үдерістер нәтижесінде орын алатын құбылыстар. 
Омонимдерді жоғары оқу орнында меңгертуде тілдік бірліктің пайда болуы мен 
даму заңдылығы тұрғысын назарда ұстау аталған құбылысты толыққанды 
түсінудің алғышарты болып табылады. Осы себепті, омонимдерді меңгертуде 
тілді зерттеу парадигмаларындағы ұстанымдар негізінде жүйеленген білім 
беріледі.
Қазақ тіліндегі омонимдік тілдік бірліктер А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов 
секілді тілтанушы ғалымдар еңбектерінде белгілі дәрежеде сөз болғанымен, 
көпке дейін арнайы қарастырылмай келді. Омоним туралы Ғ. Мұсабаевтың 
«Қазіргі қазақ тілі» атты педучилищеге арналған оқулығында қарастырылып, 
аталмыш оқулықта алғаш рет мынадай анықтама береді: «Шығу жағынан да, 
мағына жағынан да басқа-басқа, тек айтылуы ғана бірдей сөздерді омоним 
сөздер дейміз [134, 172 б.]. Ол жайында жұмысымыздың алғашқы тарауында 
сөз еткен едік.
Омонимдік құбылыстардың когнитивтік семантикасы туралы теориялық 
зерттеулерден алынған нәтиженің тиімділігі әдіснамалық зерттеуді дұрыс 
таңдаумен тығыз байланысты. Осыған орай омонимдік құбылыстарды 
оқытудың білім мазмұнында «омонимия тілдік жүйенің бір құбылысы ретінде – 

96 
ол форманың симметро/асимметриясы немесе мазмұнның асимметро/ 
симметриясы ретінде түсіндіріледі. Бүгінгі таңда омонимдердің басты 
проблемасы ретінде мыналар көрсетіліп жүр: а) тілдің және философия 
ғылымының таза ғылыми проблемалық мәселелері; ә) қолданбалы мәселесі. 
Оған автоматты аударма, мәтіндерді автоматы түрде қысқаша баяндау, сөздік 
құрастыруда әдістемелік өңдеуге байланысты ұсыныстар қарастырылады.
Осы мәселеге байланысты талдау жұмыстарында зерттеушілер 
омонимдердің мынадай қырларын атап көрсетеді:
- полисемия, синонимия, антонимия секілді аралас лексикалық құбылыстар 
аясында омонимдердің зерттелуінің жетіспеушілігі; 
- біртұтас жіктелімнің және бірізді терминдердің жоқ болуы;
- омонимия жүйелілігі мәселесіне арналған толық зерттеудің болмауы;
- лексикографиядағы омонимдердің берілу мәселелеріне арналған зерттеу 
жұмыстарының жеткілікті деңгейде болмауы;
- омонимдерді синтаксис деңгейінде зерттеген жұмыстардың мүлдем 
болмауы.
- омонимдер мен полисемиялардың ара-жігін анықтауға қатысты зерттеу 
жүргізген ғалымдардың көзқарасының ала-құлалығы. 
Біз осы көрсетілген проблемалардың ішінде омоним мен полисемияның 
ара-жігін анықтауға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдардың көзқарасының бір 
арнаға тоғыспай жату себебін және олардың (омоним мен полисемияның) ұқсас 
және айырым белгілерін анықтауды мақсат етеміз.
Жалпы 
тіл 
білімінде 
омонимия 
мен 
полисемияның 
өзара 
айырмашылықтары анықталып, олардың жалпы сипаты зерттеу жұмыстарына 
өзек болған. Сонымен бірге полисемия мен омонимияның өзара байланысатын 
тұстарының да бар екені зерттеушілер тарапынан жоққа шығарылмайды. 
Ғалымдар арасында осы негізде пікір қайшылықтары да жоқ емес. 
Жалпы полисемия және омонимия құбылысын ажырату мәселелері туралы 
ғалымдар пікірлерін саралай келе, былайша түйіндеуге болады: 
1. Нағыз омонимдер қатарына алғашында бір лексемадан дамып, өздерінің 
лексикалық мағынасы жағынан бір-бірімен байланысты болса да, әртүрлі сөз 
табына жататын сөздер жатады. 
2. Нағыз омонимдер қатарына бір сөз табына жататын, морфологиялық 
сипаты мен парадигматикалық схемасы (септелуі, жіктелуі және т.б.) әртүрлі, 
бірдей дыбысталатын сөздер жатады. 
3. Бір сөз табына жатуы және морфологиялық сипаты бойынша сәйкес 
келетін сөздер үшін мына үшінші айырым белгісі шешуші болып табылады: 
осы сөзге тән синтаксистік, сондай-ақ лексикалық тұрғыдан тіркесімділік 
мүмкіндігі, яғни сөз «дистрибуциясының» жиынтығы. 
4. Кейбір зерттеушілер сөздердің көпмағыналылығы мен олардың семалық 
бірлігі біруақытта көрініс табады да, ал бұл полисемияның ішкі қарама-
қайшылығына алып келеді дей отырып, сөздердің көпмағыналығы (полисемия) 
жоқ деген пікірге келеді. Зерттеушілердің пікірінше, әртүрлі мағынадағы 

97 
полисемантикалық сөздер «ортақ мағынаға» жатады немесе бір сөз 
моносемантикалық омонимге бөлшектеніп кетеді. 
5. Зерттеушілердің бір тобы полисемия құбылысын омонимияға қарсы 
қойып қарастырса, омонимия мен полисемияның өзара ерекшелігі жоқ 
екендігін көрсететін зерттеу жұмыстары да бар. 
6. Полисемия мен омонимдерді ажыратуда кейбір ғалымдар омоним 
ретінде шығу тегі әртектес сөздерді атау қажет деген тұжырым жасайды 
(В.И.Абаев). Алайда, біріншіден, сөздің шығу тегін барлық уақытта анықтау 
мүмкін емес, екіншіден, мұндай көзқарас омоним ұғымын тарихи лексикология 
саласында қарастыруға алып келеді. Осы ретте бір-біріне жақын мағыналардың 
қазіргі тілде ажыратылып жатқандығын және тілде бар сөздермен дыбысталуы 
жағынан бірдей, бірақ семантикалық жағынан ешқандай байланысы жоқ жаңа 
сөздердің туып жатқандығын айта кету керек. Сондықтан бұл мәселе 
лингвистикалық теорияның ғана емес, лексикографиялық практиканың да 
мәселесі болып табылады. 
7. Омонимдер мен көпмағыналы сөздердің аражігін ажыратуда қойылатын 
негізгі критерий ұқсас сөздің мағыналық байланысы болғанымен, тіліміздегі 
кейбір сөздер ауыспалы мағынада қолданылып, көпмағыналылық немесе 
омонимдік қатар түзеді, сондықтан полисемия мен омонимияны ажыратуда 
мәнмәтінге сүйену қажет (К.Аханов). 
8. Кейбір зерттеушілер омонимдерді көпмағыналы сөздерден ажыратуда 
олардың синонимдерін тауып салыстыру керек деп көрсетеді (Е.М.Галькина-
Федорук). 
9. Енді бір зерттеушілер омонимдер мен полисемияны ажыратудың 
объективті критерийі ретінде сөзжасамдық және синтаксистік «қасиеттерді» де 
атайды. Алайда олардың мағыналарын соңғы (шешуші) мағына деп атауға 
болмайды, өйткені, сөзжасамдық қатарлардың айырмашылығы тиісті 
мағыналардың үзілуіне тікелей байланысты емес.
Ғалымдар арасындағы омонимия мен полисемия құбылысы туралы пікір 
қайшылықтары омоним сөздерді айтылымнан жеке алып қарастырғандағы 
олардың мағынасын дәл ажырату мүмкін еместігінен туындап жататын сияқты. 
Сондықтан сөздің омоним я көпмағыналы екендігін мәнмәтінге сүйеніп қана 
ажырату қажет» [142]. 
Омонимдік құбылыстарға қатысты берілетін теориялық білім 
ерекшеліктеріне омонимдердің лингвистикалық негізін жаңаша сипаттап, 
омонимдік бірліктердің полисемиялы сөздерден ерекшелейтін модульдеу 
үлгісін жасаумен танылады. Омонимдердің теориялық негізінде эмпирикалық 
білім мазмұны білім алушылардың омонимия құбылысының ішкі және сыртқы 
белгілерін танытумен теориялық білім мазмұны жасалды. 
Жоғары оқу орнында омонимия құбылысына байланысты тілдік білім 
түркі тіл біліміндегі зерттеулермен толығып отырады. Осыған байланысты 
жоғары мектепте туыстас тілдердегі омониммен байланысты зерттеулер 
салыстырмалы білімнің қалыптасуына әсер етеді. Туыстас тілдердегі зерттеулер 
түрлі сипатта қарастырылған. Мәселен, татар тіліндегі омонимдермен 

98 
байланысты мәліметтерді Г.Сагдидің әдебиет мәселелеріне арналған 
еңбектерінде кездестіруге болады. Автор омонимдерді стилистикалық қызметі 
тұрғысынан қарастырса [143, 122 б.], татар тілінің келесі бір маманы 
Ш.Рамазанов омонимдерді сөздердің полисемантикалық топтарынан айыру 
мәселесін қозғады. Ш.Рамазанов омонимдердің табиғатын анықтай келе, 
оларды лексикалық және лексика-морфологиялық омонимдер деп екі үлкен 
топқа бөледі [144]. Ғалым омонимдер негізінен зат есім, сын есім және 
етістіктер сияқты сөз таптарында кездесетінін айтады. Жалпы татар тіл 
білімінде омонимдерді 1. Лексикалық омонимдер; 2. Грамматикалық 
омонимдер 3. Фонетикалық омонидер; 4. Графикалық омонимдер; 5. 
Синтаксистік омонимдер (омосинтагма); 6. Фразеологиялық омонимдер, 
морфологиялық (омоморфема) және стилистикалық (омостилема) омонимдер 
деп жіктеу үрдісі кездеседі [145].
Жоғары оқу орындарында омонимдік құбылыстардың оқытудағы білім 
мазмұнын 
толықтыруда 
түркі 
тілдерінен: 
башқұрт 
тілі 
бойынша 
М.Х.Ахтямовтың [146], құмық тілі бойынша Б.Ш.Бешировтің [147], 
қырымтатар тілі бойынша З.М.Саттарованың [148], ноғай тіл білімі бойынша 
З.С.Суюновтың [149], қырғыз тіл білімі бойынша Р.Бекджанованың [150], хакас 
тіл білімі бойынша З.Е.Каскаракованың [151] зерттеулеріндегі теориялық білім 
көздерін тиімді пайдаланудың маңызы зор. Мәселен, З.С.Сюновтың зерттеуінде 
ноғай тіліндегі омонимдер басқа да генетикалық тұрғыда жақын тілдермен, 
оның ішінде, қазақ, қарақалпақ, аумақтық жақындығы бар құмық, татар, 
қарашай-балқар т.б тілдермен, сонымен қатар омонимдердің түрлері мен 
типтерін зерттеуде туыстас емес тіл, яғни француз тілімен салыстырыла 
отырып зерттелген [149].
ЖОО-да омонимдік құбылыстардың когнитивтік семантикасын оқыту 
арқылы білім алушылардың танымдық қызығушылығын оятып, соның 
нәтижесінде білім мазмұнын қалыптастыруға болады. Білім алушылардың 
танымдық қызығушылығы педагогика ғылымында білім алушылардың оқу 
әрекетіндегі белсенділігімен сабақтастықта қарастырылады. Омонимдік 
құбылыстардың когнитивтік семантикасын оқытуды модульдеудің мақсаты 
білім мазмұнына негізделеді. Омонимдік құбылыстарды оқытудағы білім 
мазмұны тілдік білімді меңгертудегі лингвотеориялық ұстанымдар аясында 
жүзеге асырылады.

99 
Сурет 5 - Полисемия мен омоним құбылысының теориялық негіздері 
Жоғарыда көрсетілген кестеге сәйкес ЖОО-да омонимдік құбылыстарды
оқытудағы теориялық білімнің негізін құраушы – мағыналық танымдық 
топтастырулар болып саналады (Кесте 5). Мағыналық танымдық 
топтастырулар дегеніміз: 
-
омонимдік 
құбылыстардың 
лингвистикалық 
табиғатындағы 
омонимияның жасалуы, өзгеруі, даму барысын көрсететін мәнмәтіндік 
қолданыс аясы мен танымдық мағынасы, омонимия табиғатына тән 
генетикалық заңдылықтар; 
-
омонимдік құбылыстардың сыртқы және ішкі тұлғалық және мағыналық 
белгілері арқылы жасалатын мағыналық-танымдық мәні; 
-
омонимдердің 
жасалуындағы 
абстракты 
объектілер 
мен 
ой 
операцияларынан туған теориялық модельдер. 
Сонымен, омонимдік құбылыстардың когнитивтік семантикасын оқытуда 
жасалатын мағыналық-танымдық топтастырулар дегеніміз – омонимдік 
бірліктердің тек сыртқы түріне қарап, тұлғалық белгілерін санамалап танып-
білу емес, оның көзге көрінбейтін ішкі мағыналық-танымдық иірімін танып-
білу болып табылады.
ЖОО-да арнайы мамандық бойынша білім алушыларға ғылым мен білімді 
қатар беру жоғары мектеп талабы әрі қоғам дамуының шешуші факторы болып 
табылады. Сондықтан жоғары мектепте омонимдік құбылыстарды оқытудың 
модульдік үлгілері арқылы меңгертудің антроөзектік парадигма жетістіктеріне 
негізделуі білім мазмұнын артырады деп ойлаймыз. Білім берудің сапасын 
Дыбыстық қабаты 
(полисемия) 
Мағына 
Мағына 
Ортақ 
Дыбыстық қабаты 
(омонимия) 
Мағына 
Мағына 
Әртүрлі 

100 
көтеруде «дәстүрлі әдістер мен тәсілдерден гөрі тиімділігі жоғары, жаңа 
сападағы дидактикалық құрал қажет. Дүниежүзілік педагог-ғалымдардың 
пайымдауынша, дидактикалық құрал оқытудың жаңа технологиясы болып 
табылады. Сол себепті, қазіргі кезде білім жүйелерін технологиялық негізде 
құру – педагогикалық ғылым мен практиканың жаңа, болашағы мол бағыты 
болып отыр» [152, 3-5 бб.]. 
ЖОО-дағы 
филологиялық 
мамандықтарға 
арналған 
курстық 
лингвистикалық пәндерді саралай келе, омонимдік құбылыстардың когнитивтік 
семантикасын оқытудың модульдік үлгісі төмендегі кесте арқылы ұсынылады 
(Кесте - 6).
Кесте 4 – ЖОО-да оқытылатын курстық лингвистикалық пәндер мазмұнындағы 
омонимдік құбылыстардың қамтылу кешені 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: